Táýelsizdik qurdasy, «Bolashaq» túlegi, búginde Ulybrıtanıadaǵy Bornmýt ýnıversıtetinde bilim alyp, ǵylymmen aınalysyp júrgen 3 kýrs doktoranty Qojabek Ásemgúl Baýyrjanqyzy Almaty-akshamy.kz-ke bergen suhbatynda sheteldegi ómiri, onda atqaryp jatqan ǵylymı jumystary jaıly aıtyp berdi.
Ómir belesi
Ásemgúl Baýyrjanqyzy óziniń dúnıege kelýi, mektep tabaldyryǵyn attap, joǵary oqý ornyna túsýi elimizdiń aıtýly datalaryna sáıkes keletindigin erekshe maqtanyshpen aıtady. Ol 1991 jyl - elimiz Táýelsizdik alǵan jyly Almaty oblysynyń Jansúgirov aýylynda dúnıege kelgen. Al 1997 jyly «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy til týraly» QR Zańy qabyldanǵan jyly Ásemgúldi ata-anasy aǵylshyn tilin tereńdetip oqytatyn qazaq mektebine berý jóninde sheshim qabyldapty. Taǵy bir aıtarlyǵy, 1998 jyly Astananyń resmı tusaýkeseri jasalyp, astana kúni alǵash toılanǵan jyly – Ásemgúl de Almatyda alǵash ret mektep tabaldyryǵyn attap, álippemen tanysqan. Taǵy bir qyzyq málimet, 2019 jyl Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti óz ókilettiligin toqtatyp, kelesi prezıdenttiń basshylyqqa kelýi kezeńinde Ásemgúldiń otbasynda da jańa ózgerister oryn alyp, ata-analarynyń aq batalarymen Asqar men Ásemgúl jańa ómirge qadam basyp, shańyraq kótergen. Dál osy jyly olar bilim-ǵylym izdenisi jolynda otbasymen Ulybrıtanıaǵa attanypty.
«Táýelsiz elde týyp óskenimiz men úshin, meniń qurdastarym jáne odan keıingi urpaqqa ońdy nátıjesin kórsetti dep senemin», - deıdi Ásemgúl Qojabek.
Aqyldy qala
Bizdiń keıipker mektepti «Altyn belgige» bitirip, memlekettik grantpen ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń mehanıka matematıka fakúltetinde «matematıkalyq jáne kompúterlik modeldeý» mamandyǵy boıynsha bilim alǵan. Bakalavrdy támamdaǵannan keıin magıstratýra satysy negizinde «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha Ulybrıtanıanyń Koventrı qalasyndaǵy Ýorık Ýnıversıtetiniń (Warwick University) «Injenerlik jáne bıznes basqarý» (Engineering and Business Management) mamandyǵyna oqýǵa túsip, ony úzdik aıaqtaıdy. Keıin úsh kezeńdi irikteýden ótip, Ulybrıtanıadaǵy Bornmýt ýnıversıtetine Phd-doktorantýraǵa oqýǵa túsken. Doktorantýranyń 3 kýrsynda oqyp júrgen ol Ulybrıtanıanyń Bornmýt qalasynyń ákimshiligi men Bornmýt ýnıversıtetiniń (Bournemouth University) grantyn utyp alyp, búginde ǵylym jáne tehnologıa fakúltetinde «Aqyldy qalalar úshin aqyldy transporttyq júıeler» (Smart transportation networks for smart cities) taqyrybyn zerttep júr.
Zertteý nátıjesi
Onyń aıtýynsha, Bornmýt qalasy La-Mansh boıyndaǵy týrısik qala (eýropalyq reıtıńte 4-shi jaǵajaı), jaz mezgilinde demalýshylar jan-jaqtan keledi. Sol kezde qala qozǵalysy kúrdelene túsedi. Bornmýt London, Manchester degen iri qalalardan soń Ulybrıtanıadaǵy kólik keptelisi boıynsha 4-shi qala eken. Sondyqtan jergilikti ákimshilik, kólik qozǵalysyn retteý úshin ǵalymdardyń kómegine júginedi. Qazaqstannan barǵan jas ǵalym sol toptyń bir múshisi.
«Meniń zertteýim joldaǵy sensorlardan jınalǵan derekterdi tıimdi paıdalanyp, qala qozǵalysyn rettýge baǵyttalǵan. Zertteý sátti nátıjeler kórsetse, Bornmýt qalasynyń ákimshiligi qala qozǵalysyn retteý úshin qoldanýǵa engizedi. Joldaǵy sensorlar qaı ýaqytta qansha jeńil kólik, velosıped qandaı jyldamdyqpen ótkenin jadyda saqtap otyrady. Osy málimetti tıimdi paıdalana bilý meniń zertteýimniń bir bóligi. Bul úlken aýqymdaǵy derektermen jumys, ony esepteý úshin mashınalyq oqytýdy qoldanamyn (machine learning). Algorıtmderdi jelilik ǵylym (network science) jáne epıdemıalyq teorıa (epidemiology theory) negizinde jazamyn. Jelilik ǵylym boıynsha, qala kósheleri men qıylystaryn «negizgi» (core) jáne «qosalqy» (periphery) bólikterge bólip qarastyramyn. Negizgi dep tanylǵan kóshelerdi zertteýge kóbirek ýaqyt bólemiz», - deıdi ol.
Zertteýshiniń aıtýynsha, negizgi jáne qosalqy kósheler, derekterdi taldaý arqyly anyqtalady. Sonyń saldarynan, halyqtyń arasynda qalanyń basty kóshesi dep sanalatyn kósheler, derekterge súıensek qosalqy bolyp shyǵýy múmkin. Bul jerde «sandar sóıleıdi» degen uǵym jaqsy úılesetin kórinedi.
Kóshedegi kólik keptelisi qalaı zerttelip jatyr
«Keptelistiń qala kósheleri boıynsha taraýyn, halyq arasynda epıdemıanyń taraýymen salystyra otyra zertteımin. Ádette aýyrǵan adam qasyndaǵy eń jıi qarym-qatynasqa túsken adamǵa juqtyrsa, keptelis bolǵan kóshe de eń alǵashqy bolyp kórshiles kóshedegi qozǵalysty qıyndatady. Bul salystyrý bizge keptelis taralýy men joıylý uǵymdaryn bárine túsinikti ortaq uǵymmen túsindirýge kómektesedi». Kópsalaly (multidisciplinary) jáne pánaralyq (interdisclipinary) mamandyqtarmen zertteýler jasaý utymdy dep sanaımyn. Qazaqstanda bakalavrda oqyp júrgende matematıka men qatar programmalaý tilderin úıretýge baǵyttalǵan mamandyqty tańdadym. Magıstratýrada ınjenerıng pen qatar bıznes negizderin oqydym. Qazirgi tańda keptelis deńgeıin tómendetý jolynda derekter ǵylymy (data science), jelilik ǵylym (network science), epıdemıologıa teorıasy (epidemiology theory), kodtaý (coding) taǵy basqa pánderdi utymdy qoldanýǵa tyrysamyn», - deıdi Ásemgúl Qojabek.
Otbasymyzda tek ana tilimizde sóıleımiz
«Úsh tilde erkin sóıleımin. Ár tildiń óz fýnksıasy bar, qajettilikke baılanysty bireýi alǵa shyǵyp, oılaý tiline aınalady. Aýdarmadan góri, ádebıetti, fılm, podkasttardy túp nusqasynda oqýǵa tyrysamyn. Qazaq tili – ana tilim jáne negizgi oılaý tili, alǵashqy bilim alý tilim, sezimimdi bildirý tili. Týystarymmen, dostarymmen qarym qatynas tili. Qazaq ádebıetin, elimizdiń jańalyqtaryn ana tilimizde qabyldaımyn. Eń mańyzdysy, ulymyzben qarym qatynas tili ol – qazaq tili (múltfılmderdi iriktep aǵylshyn tilinde qabyldaıdy). Al aǵylshyn tili – maman retinde qalyptasý tili, áriptesterimmen qarym-qatynas ornatý tili, zertteýim týraly oılasam birden osy tilde oılana bastaımyn. Qazirgi tańda men úshin aǵylshyn tili izdenis tili, ǵylymı maqalalar men zamanaýı shyǵarmalardy aǵylshynsha tutynamyn. Orys tili – orys tildi dostarmen qatynas úshin jáne orys klasıkalyq ádebıetin tutyný úshin kómekke keledi. Biraq eń sırek qoldanylady», - degen pikirimen bólisti ol.
Úsh tilden bólek ol programmalaý tilderin de meńgergen. Programmalaý tili – Python jáne C++ baǵdarlamalaý tilderi kod jazý úshin qoldanylady. Bizdiń keıipkerimiz bul «tilderdi» ǵylymı zertteýin júzege asyrý barysynda qoldanatyndyǵyn jetkizdi.
«Qazaqstanda mehmatta esepti shyǵarýda qınalyp, grýppalastar arasynda orta deńgeıdegi matematık bolsam, Brıtanıada matematıkaǵa baılanysty sabaqtarda eń myqty stýdent boldym. Qazaqstanda esepti shyǵarý joldaryn úırensem, Ulybrıtanıada «Bul esepti shyǵarsam qandaı paıda?», «Bul eseptiń sheshimin qaı jerde qoldana alamyn?», «Bul esep qalaı qurastyrylǵan jáne men osyndaı esep qurastyra alamyn ba?» degen suraqtarǵa jaýap alýǵa úırendim», - deıdi Ásemgúl Baýyrjanqyzy.
Bornmýt ýnıversıtetinde ǵylym jáne tehnologıa fakúltetinde oqyp jatqan birinshi qazaqstandyq PhD stýdent
Qazaqstannyń Ulybrıtanıadaǵy ókili Ásemgúl Qojabek ózi bilim alyp jatqan Bornmýt ýnıversıtetinde ǵylym jáne tehnologıa fakúltetinde oqıtyn birinshi Qazaqstandyq PhD stýdent eken. Oǵan qosa, bilim alyp, ǵylymmen aınalysa júrip alǵash sábıli bolǵan da Ásemgúl eken. Áriptesteri men jergilikti dostarynyń Qazaqstan jaıly pikiri ózi arqyly qalyptasatynynyń jaqsy uǵynatyn ol, qashanda kóshtiń aldynda júrýge tyrysady.
Shetelde júrip magıstrlik dısertasıalarǵa jetekshilik etýde
Ásemgúl Qojabek magıstrlik dısertasıa jumystaryna jetekshilik etetin stýdentter Indıa, Ońtústik Koreıa, Germanıa, Qytaı elderinen kelgen.
«Ózim jetekshilik etetin stýdentterdi baqylaý arqyly Azıa elderinen kelgen stýdentter, ádette uıań keletinin baıqaımyn. Kóbine suraq qoıýǵa qysylady, men olarǵa óz oılaryn ashyq jetkizýine, ózderin erkin ustap, suraq qoıýda qysylmaýǵa túsindirýge tyrysamyn», - deıdi doktorant Ásemgúl.
Onyń aıtýynsha, jergilikti jáne eýropalyq stýdentterdiń basym kópshiligi ózderin erkin ustap, oqytýshymen kelispegen tustaryn qysylmaı jetkize biledi. Alaıda, sabaqty aıaǵyna deıin nátıjeli jetkizýge degen yntalaryn ońaı joǵaltyp jatady. Osyndaı kezde, nátıjege jeteleý úshin birge jospar quryp, qosalqy qyzyqtyrý joldaryn izdeıtindigin aıtady. Ár stýdenttiń qajettiligi men qyzyǵýshylyqtaryn eskerýge tyrysady.
Ata-anam men otbasyma alǵysym sheksiz
«Qazaq balalarynyń ereksheligi árdaıym eń birinshi alǵystaryn ata-analaryna bildirip jatady. Bul durys úrdis dep sanaımyn. Osy múmkindikti paıdalana otyra, ata-anama bala kezimnen kishkentaısyń demeı, otbasylyq suraqtarda meniń pikirimdi surap, kózqarasymmen sanasqandary úshin alǵys bildiremin. Qazirgi kezde kez-kelgen ortada óz oıymdy erkin bildirip, óz pozısıamnyń artyqshylyǵyn kórsete alamyn. Maqsattaryma jetý úshin qolaıly orta jasap, qoldaý kórsetkenderi úshin alǵys aıtamyn. Ata-anam qazaq tili men dástúrin úırete otyra, basqa da mádenıetterdiń ozyǵyn alýǵa úıretti. Otbasyma, jaqyndaryma, ortama, joldasyma jáne ulym Dıarǵa qoldaýlary úshin rahmet aıtqym keledi», - dedi Ásemgúl Baýyrjanqyzy.
Otbasyna erekshe kóńil bóledi
«Otbasymyzda bala tárbıesine erekshe mán beremiz. Ýaqytymyzdy tıimdi ótkizýge arnaımyz. Ulybrıtanıanyń basqa qalaryna saıahattaımyz. Jazda kóbine ózimizdiń Bornmýtta sýǵa túsemiz. Aqqý, úırekterge nan beremiz. (red. jymıdy). Bul jaqta qustardyń túr-túri bar, tıinder aýlada júredi, buryn QazUÝ qalashyǵynda dál osylaı edi. Túlkini de jıi kezdestiremiz», - deıdi ol.
Ol Bornmýt ýnıversıtetindegi musylman stýdentter qaýymdastyǵyna múshelik etedi ári úılestirýshilerdiń qatarynda. Arasynda bas qosyp aýyzashar uıymdastyryp, qurban aıtty birge toılady eken.
Ásemgúldiń aıtýynsha, Ulybrıtanıada myqty qazaq azamattary men azamatshalary kóp. Olardyń biri Google-da kod jazsa, biri álemniń jan-jaǵynan kelgen stýdentterge muǵalim bolyp júr. Olardyń báriniń túp maqsattary – halyqaralyq deńgeıdegi maman bolyp qalyptasyp, adamzat damýyna úles qosý. Olar úshin óz Otanynyń múddesi qashanda joǵary turady.
Shet elde júrgen ár stýdent, maman ózin Qazaqstannyń brand ambassador-y sanaıdy
«Táýelsiz elde týǵanymdy maqtan tutamyn ári táýelsiz ekenimdi sezinemin. Maǵan bul bir qýat berip turatyn sekildi. Qazirgi ortamnyń Qazaqstan jaıly pikiri maǵan baılanysty qalyptasatynyn eskerip, ozat stýdent, yntalandyratyn oqytýshy bolýǵa tyrysamyn. Menińshe, bizdiń eldiń basty qundylyǵy – Qazaqstan azamattary. Shet elde júrgen ár stýdent, maman bizdiń eldiń elshisi (brand ambassador) dep esepteımin», - dep qorytyndylady Ásemgúl Qojabek.