Aldaǵy ýaqytta respýblıkamyzdyń tarıhyndaǵy jetinshi jalpyhalyqtyq Prezıdent saılaýy ótpekshi. Jańa qurylǵan memleketimizde Memleket basshysyn jetinshi ret halyqtyń tańdaýy, árıne, kóńil qýantady. Alaıda, elimizde basshysy daýys berý arqyly saılaý tek sońǵy 30 jylda qalyptasty deý qate bolady. Qazaq dalasynda saılaý júıesi erte zamannan-aq bolǵan. Endeshe, handyq dáýirden keńestik zamanǵa, odan búgingi táýelsiz elimizge deıingi saılaý prosesteri qalaı oryn alǵanyn eske alaıyq.
Han saılaýy qalaı ótken?
Búginde ózin demokratıa Otany sanaıtyn kóptegen memleketterde ádil saılaý júıesiniń qalyptasqanyna nebári 2-3 ǵasyr ótken bolar. Al qazaq dalasynda ult kóshbasshysyn saılaý ǵurpy erte handyq dáýirden bolǵan. Naqty aıtqanda, qazaq handary feodalıstik ımperıalardaǵy sekildi muragerlik jolmen emes, Shyńǵys urpaqtaryna jatatyn tóre tuqymynan taraǵan sultandardyń básekege túsýi arqyly saılanǵan. Mundaı saılaý júıesi keń baıtaq jerimizde Altyn Orda kezinde-aq bolǵan, al Qazaq handyǵy qurylǵan soń elimizdiń qurylymyndaǵy mańyzdy júıege aınalady. HV ǵasyrdyń basynda nemis saıahatshysy I.Shılberger Altyn Orda astanasy Orda-Saraıda qonystanyp, bul elde han saılaýy qalaı ótetini týraly jazǵan: «Saılaý jarıalanǵannan keıin talapkerdi aq kıizge otyrǵyzyp, úsh ret joǵary kóteredi. Sonan soń ony kıiz úı tóńireginde alyp júrip, taqqa otyrǵyzady da, onyń qolyna altyn semser ustatady. Sodan keıin ol ádettegideı ant berýi qajet».
Qazaq handyǵy tusynda han saılaý júıesi ózgerip, jetile tústi. Qazaq bıleýshisi óziniń týmysymen emes, bolmysymen bılikke jetken. Iaǵnı hannyń uly ǵana emes, halyq aldynda bedeli bar barlyq sultandar han saılaýyna qatysa alǵan. Jalpy, qazaq dalasyndaǵy saılaý prose si arnaıy jasaýyldardyń barlyq rý-taıpalarǵa han saılaýy týraly habar taratýynan bastalǵan. Aıtylǵan oqıǵadan keıin er-azamattar bes qarýyn saılap, quryltaı jınalysqa barǵan. Mundaı jıynda ár sultan halyq aldyna shyǵyp, óziniń han bolýǵa qalaı laıyqty ekenin dáleldegen. Nátıjesinde kópshilik qoldaýyn alǵan úmitker han saılanǵan.
Al han saılaý rásimi juma kúni ótken. Aq kıizge otyrǵan handy qurmetti sultandardyń, bılerdiń, baılardyń jáne batyrlardyń arasynan tórt adam shyǵyp, úsh ret joǵary kótergen. Osy sátten bastap han resmı túrde saılandy dep jarıalanǵan. Bul týraly orys tarıhshysy A.I.Levshın bylaı deıdi: «Jańa handy saılaý úshin belgili ýaqytta halyq jınalatyn jáne oǵan basshylyq etetin kisini bekitýge sheshim qabyldaıtyn shaǵyn top úshin «jeke otyrys» jasaıtyn oryn belgilenedi. Oǵan ártúrli rýlar men olardyń tarmaqtary atynan ókilderi usynylady. Osy sebeppen shaqyrylǵan «quryltaıda» eki, úsh jáne odan da kóp kúnge sozylatyn sóz talastary júrgiziledi. Sultandar men yqpaldy tulǵalardyń basym bóliginiń bılik basyna otyrýǵa kelisimin alǵan talapkerdi saılaýshylardyń ishindegi eń bedeldisi onyń saılanǵany týraly habarlaıdy. Munan soń ony aq kıizge otyrǵyzǵan saılaýshylar birneshe ret kóterdi de, kıizdi jerge túsirdi. Munan keıin bul materıaldy usaq bólikterge jyrtyp, árqaısysy eń bolǵanda bir qıyndysyn alyp ketýge umtyldy. Qazaqtar bul ǵurypty «Hantalapaı» dep ataıdy».
Al Orynbor gýbernatory I.Neplúev 1848 jyly resmı habarlamasynda: «Bul qyrǵyz-qaısaqta qalyptasqan salt boıynsha ejelgi han-sultan áýletiniń ókilderi muragerlik jolymen emes, halyqtyń saılaýy boıynsha ǵana handyqqa jete alady. El aǵalary jáne halyq qaı sultandy qalasa, sol han bolyp saılanady, al hannyń ókimi men bedeli onyń handyq dárejesine emes, halyqtyń qamyn jegen oı-parasaty men ónimdi is-áreketine baılanysty» dep jazǵan. Iaǵnı qazaq dalasynda demokratıalyq elementterdiń burynnan bolǵanyn shetel ókilderi ertede-aq moıyndap qoıǵan.
Keńes dáýirindegi daýys berý
HVIII ǵasyrda qazaq halqy Re seılik patshanyń bodandyǵyna ótýge májbúr boldy. Mundaı saıası ózgeris memlekettiń qurylymy men saılaý júıesine de áser etpeı qoıǵan joq. Patsha bıligi handyq bılikti joıý úshin birneshe reformalar engizdi. Osyǵan sáıkes handyq bıliktiń ornyna okrýgtyq basqarý júıesi engizildi. Iaǵnı jańa qurylym boıynsha aýyldan bolys, bolystan okrýg, okrýgtan oblys quraldy. Mundaı júıe boıynsha tek bolys pen aýyl starshındaryn taǵaıyndaý úshin saılaý júrgiziletin boldy. Aýyl starshındary jergilikti halyqtan, al bolystyqqa aýqatty áýletten shyqqan bedeldi adamdar saılandy. Saılaý úsh jylda bir ret ótkizilip turdy. Abaı atamyz bul úsh jyldyq bolys saılaýyn óziniń úshinshi qara sózinde bylaı synap jazǵan: «Úsh jylǵa bolys saılanady. Áýelgi jyly «Seni biz saılamadyq pa?» dep, eldiń buldanǵandyǵymen kúni ótedi. Ekinshi jyly kandıdatpenen ańdysyp kúni ótedi. Úshinshi jyly saılaýǵa jaqyndap qalyp, taǵy bolys bolyp qalýǵa bolar ma eken dep kúni ótedi».
Aqpan men Qazan tóńkeristerinen keıin patsha bıligi qulap, qazaq dalasynda jańa keńestik bılik ornaıdy. Degenmen, aqtar men qyzyldardyń aıqasynan saılaý júıesi turmaq, jalpy memlekettik qurylymnyń ornyǵýyna biraz jyl qajet bolady. 1920 jyly eldegi azamat soǵysy aıaqtalǵan soń, 1918 jyly qabyldanǵan RKFSR Konstıtýsıasy kórsetken saılaý júıesi qoldanyla bastady. Bul zańnamanyń 64-babynda 18 jasqa tolǵan qyz-jigitterge dinı senimi, ultyna qaramast an s aılaý quqyǵyn jarıalaǵan edi. Degenmen, is júzinde bul saılaý júıesi belgilengen kúıde oryndala bermedi. Al 1936 jyly KSR O jańa Konstıtýsıa qabyldap, onda memlekettiń eń joǵary bıligi – Joǵarǵy Keńes jalpyhalyqtyq, teń jáne jasyryn daýys berý arqyly saılanatyn boldy. Osylaısha Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń alǵashqy saılaýy 1937 jyly ótedi. Bul saılaý júıe si Qazaqstan Respýblıkasy óz táýelsizdigin jarıalaǵanǵa deıin jumys istep turdy.
Táýelsiz Qazaqstan tańdaýy
1990 jyly Qazaq KSR Konstıtýsıasyna ózgertýler engizilip, onda jańa Prezıdent laýazymy bekitildi. Prezıdent jalpyhalyqtyń emes, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtattary daýys berýimen saılanatyn boldy. Osy jyldyń 24 sáýirinde alǵashqy Prezıdenttik saılaý ótti.
Degenmen, bir jyl ótken soń elimizde Prezıdent saılaýy taǵy da ótti. Bul joly Memleket basshysy tek depýtattardyń emes, jalpyhalyqtyń daýys berýimen saılandy.
Respýblıkamyzdyń saılaý júıesi odan keıin 1995 jyly 30 tamyzda jalpyhalyqtyq referendýmda qabyldanǵan QR Konstıtýsıasymen naqty bekitildi. Ata Zańymyzda Prezıdent jáne Parlament saılaýy barsha halyqtyń daýysymen saılanatyny belgilendi. Sóıtip, elimizde jalpyhalyqtyq Prezıdent saılaýy 1991, 1999, 2005, 2011, 2015 jáne 2019 jyldary – jalpy alǵanda 6 ret ótti.
Túıin
Qanshama tarıhı kezeńderden ótip, qazirgi ýaqytta ornyqqan elimizdiń saılaý júıesi tıimdi jumys istep tur. Búginde tek joǵary memlekettik laýazymdar ǵana emes, aýyl ákimderi de halyq daýsymen saılana bastady. Aldaǵy ýaqytta oblys jáne qala ákimderin de daýys berý arqyly saılaý josparlanyp otyr. Mundaı ózgerister elimizge tek oń áserin tıgizedi dep senemiz.