Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigi jyldarynda júzege asqan aýqymdy ári teńdessiz joba – Nur-Sultan qalasynyń salynýy. Strategıalyq turǵydan memlekettiń bolashaǵy úshin asa mańyzdy sheshimniń tıimdi de nátıjeli bolǵanyn tutas ult moıyndap, ıgiligin kórdi. Elordanyń qazaq jeriniń ortalyǵyna kóshirilýi geosaıası turǵydan ǵana emes, ekonomıkalyq, áleýmettik jaǵynan da óte paıdaly boldy. Qazaqstanda qurylys ındýstrıasynyń joǵary qarqynmen órkendeýine yqpal etip, jańa sıpatqa kóshýine jáne ulan-ǵaıyr jerimizdegi barlyq aımaqtardyń damýyna serpin berdi. Búginde qazaq eliniń árbir turǵyny Nur-Sultan qalasyna maqtanyshpen, qurmetpen, zor iltıpatpen qaraıdy. Bul Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdiginiń 30 jyly bederinde júzege asqan biregeı, uly joba boldy. Jobanyń iske asýy kezindegi qıyn da, qyzyq sátterdi eske alý úshin «Qazaqstan» telearnasynan «Nur-Sultan. Qoltańba» derekti fılmi jaryqqa shyqty. Derekti fılm negizinde Tuńǵysh Prezıdent – Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń jýrnalıs Lázzat TANYSBAIǴA bergen suhbatyn gazet oqyrmandaryna usynamyz.
– Asa Qurmetti Elbasy! Suhbattasýǵa ýaqyt bólgenińiz úshin kóp rahmet! Búgingi bizdiń áńgimemiz súıikti qalamyz týraly bolmaq. Ózińiz bilesiz, astananyń qazirgi keremet kelbetine tamsanbaıtyn adam joq. Qalanyń bas arhıtektory ári avtory ózińizsiz. Astanaǵa baılanysty josparlaryńyz túgel iske asty ma? Qalanyń búgingi kórinisine kóńilińiz tola ma?
– Astana qurylysynyń bastalǵan kúninen aıtatyn bolsaq, qazir dúnıejúzine belgili shahar boldy. Saryrqanyń tósinde osyndaı qala ornattyq. Táýelsizdigimizdiń 30 jyldyǵyna qaraı sáýletti, Eýropa jáne Azıanyń arhıtektýrasy men mádenıetin jınaǵan, qalanyń turǵyndary da, qazaqstandyqtar da súıetin belgili qala bolyp shyqty. Osy qalany salýǵa bar oıymdy, kúsh-jigerimdi saldym. El aralap júrgende ylǵı kóz salatynym solardyń ǵımaraty bolatyn. Eýropa, Shyǵys, Qytaı, Ispanıa, Italıanyń arhıtektýrasy úılesim taýyp, kelgen adamdardyń kóz jaýyn alatyn ásem qala bolyp qalyptasty. Esterińizde bolsa, 1994 jyly 6 shildede Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesi elordany Almatydan Aqmolaǵa aýystyrý týraly sheshimdi qabyldady. Sol sheshimniń aldynda, 1993 jyly osynda kelgende Esildiń ústinde jalǵyz kópir bolatyn. Baıqasańyzdar, Esildiń oń jaǵy eki metrge bıik bolyp keledi. Sol jaǵy tómendeý, sondyqtan sý basyp, saz bolyp jatady. Sol kezde osy jerde shaǵynaýdan bolady dedim. Sóıtip, "Samal" shaǵynaýdanyn qurdyq. Janymda bolǵan sol jyldardaǵy oblys ákimi Andreı Braýn úılerdiń batpaqqa batyp keteıin dep turǵanyn, aýdan salýdyń múmkin emestigin aıtqan edi.
– Siz bir suhbatyńyzda el astanasy retinde birneshe qalany, Kókshetaýdy, Qaraǵandyny qarastyrǵanyńyzdy aıtyp edińiz...
– Elorda turǵyzýdy biz qarajat qat, múmkindik joq qıyn zamanda bastadyq. Sheshim qabyldaý ońaı bolǵan joq. Árbir qalany qarastyrdym. Eń birinshisi Almaty boldy. 1929 jyly Qyzylordadan astanany aýystyrǵan kezde Almatydan soltústikke qaraı 70-80 shaqyrym jerde, Qapshaǵaı elektr stansasynyń batys jaǵynan qala salyp bastaǵan eken. «Astana» degen stansanyń jazýy da tur. Eseptep sanaǵanda turǵyn úı, jol, jylý, sý qubyryn salý úshin óte kóp qarajat kerek boldy. Odan da jańa jerden salaıyq dep, kózim 20 jyl jumys istegen Qaraǵandy qalasyna tústi. Jeriniń asty qazylǵan, ózen joq. Sodan keıingi qolaıly qala Aqtóbe edi, biraq batysqa qaraı ketip qalatyn boldyq. Eldiń astanasyn ortalyqqa jaqyndatý jospary bolǵandyqtan, osyndaı sheshimge keldim jáne buǵan ókingen emespin. Aıazyna shydamaı, biraz sheneýnikter qaıtyp ketti. Qazir elorda eldiń basyn biriktirip otyr. Qazaqstannyń ár túkpirinen qurylysshylar kelip jumys istep, turaqtap qaldy. Ár oblystyń adamdary bar. Men soǵan óte qýanamyn. Qazir elordada respýblıka halqynyń 7 paıyzy turady. 1997 jylmen salystyrǵanda, halyq sany 4 esege artty. Búginde qala turǵyndarynyń sany – 1 mıllıon 200 myń.
– Bir suhbatyńyzda sol kezde Sizdi halyqtyń bes paıyzy ǵana túsinip, qoldaý bildirgenin aıtyp edińiz...
– Buǵan túsinistikpen qaraýǵa bolady. Keńes Odaǵy qulap, jeke qalyp, zeınetaqy, muǵalimderge, dárigerlerge jalaqy tóleıtin qarjy joq kezeń edi. Sol ýaqytta saıası taǵdyrymdy báıgege tiktim. Qazaqta «Táýekel túbi jelqaıyq, ótesiń de ketesiń, ýaıym túbi tuńǵıyq, batasyń da ketesiń», degen sóz bar. Osy jyldardyń ishinde talaı táýekelge bardym. Táýekelderdiń ishinde eń úlkeni – osy astanany salý boldy. Oılaǵanymnyń bári oryndaldy. İshki túısik degen bar. Bir kúni túsimde anam marqum eki jaǵynda eki jolbaryspen kelip tur eken. Jańaǵy jolbarys basyn kóterip, «barlyǵy durys bolady, qoryqpa, jasa», dedi. Osy maǵan biraz jiger berdi. Budan keıin eshnárseden qoryqqan joqpyn. Bul bizdiń qazaqy yrymshyldyǵymyz, kóńilimiz.
Elordany salarda talaı qalany aralap shyqtym. Avstralıadaǵy Kanberra, Brazılıanyń burynǵy ortalyǵy, Ankara bar. Solardyń barlyǵyn aralaı kele, konkýrs jarıaladyq. Konkýrsqa 50 eldiń sáýletshileri qatysty, onyń ishinde AQSH, Avstralıa, Japonıa, Ońtústik Koreıa, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, ózimizdiń sáýletshiler boldy. 50 jobanyń ishinen 27-i tańdaldy. Sodan keıin qazylar alqasy jınalyp, Japonıanyń Kıse Kýrokava degen álemge belgili arhıtektorynyń nusqasyn qabyldadyq. Shyn máninde qazir Kýrokava jasaǵan arhıtektýradan uzyn kósheden basqa kóp eshteńe qalǵan joq.
Qazaqstan astanasyn salýda búdjetke salmaq túsken joq. Qalanyń 80 paıyzdan astamy otandyq jáne sheteldik ınvestorlardyń esebinen boı kóterdi. Tipti keıbir memlekettik mańyzy bar nysandardy álem elderiniń kóshbasshylary syıǵa tartty. Astanany aýystyrǵan kezde qala aýmaǵy 24,8 myń gektar boldy. Tuńǵysh Prezıdent Jarlyǵyna saı onyń shekarasy 2000 jyldan bastap úsh ret ulǵaıtylyp, 79,7 myń gektarǵa jetti. Saryarqa, Almaty aýdandaryna Esil men Baıqońyr aýdandary qosyldy.
– Kóbi qalanyń tyǵyz ornalasýyn, keı kóshelerdiń tarlyǵyn Kýrokavamen baılanystyrady..
– Birinshiden, bizdiń bárimizdiń oıymyz boıynsha, bul 500-600 myń turǵyny bar ákimshilik qala bolýy tıis edi. Vashıngton sıaqty basqarýshy qala qurý josparymyz bolǵan. Biraq bizdiń aıtqanymyz kelmedi. Qazir 1 mln 200 myń adam turady. 2030 jylǵa qaraı turǵyndar sany 2 mıllıonnan asady. Qalanyń óz ómiri bar, ony eshkim toqtata almaıdy. Shekteýge áreket jasaýǵa bolmaıdy. Meksıka astanasynda qazir halyq sany 20 mıllıonnan asyp ketti, qansha shekteımiz dep shara qoldanǵanymen, toqtata almady. Qala bolǵannan keıin halyq sany kóp bolǵany da durys. Saýda jumys isteıdi, mádenıet oryndaryna baratyndar, týrıser, jumys oryndarynyń sany kóbeıedi. Ekinshiden, týý kórsetkishi artady. Mektep, balabaqsha salynady.
Tar kósheler eski qalaǵa tán. Keıingi kezde kósheler 6-8 jolaqty bolyp salynyp jatyr. Keıbir jerde keńeıtip jatyrmyz. Kıse Kýrokava úılerdi Bethovenniń mýzykalyq ıirimderi sıaqty joǵary, tómen etip salýdy, ekinshiden, sımbıoz – qala men tabıǵattyń aralasý ıdeıasyn ustandy. Qazir Esildiń eki jaǵalaýy orman boldy. Ár jerden saıabaqtar saldyryp jatyrmyn. Kelgen qonaqtar úılerden basqa eshnárse joǵyn aıtatyn. Arhıtektorlarǵa úılerdi sur tastarmen qalaı bersek, qystygúni qalanyń kórki kirmeıdi dep, boıaýyn kók, jasyl, aq tústi qylýdy aıttym.
Barlyq damyǵan elderdi aralap, zerttegennen keıin elordada ár eldiń qalalarynyń úlgisi bar. Mysaly, «bılep turǵan» «Northern Lights» turǵyn úı kesheni Qatar elinen. Qytaıdyń bir ǵımaratynda 10 myń adam otyratyn zal bar eken. Soǵan qarap, 3 myń adamdyq orny bar Táýelsizdik saraıyn saldyq. Onyń ishinde talaı halyqaralyq jıyndar ótti. Janyna Ulttyq mýzeı turǵyzyldy. Qalaı desek te, mádenıet oshaqtary kerek. Opera teatry bolmasa, qandaı astana bolýy múmkin dep «Astana Opera» teatryn saldyq. Ol tek mádenıet nysany emes, adamdardy tárbıeleıtin oryn. Ǵımaratty salarda kóp izdenister jasadyq, túrli jobalar qarastyryldy. Usynystardyń kóbi modern stılinde boldy. Sıngapýr, Parıj, Vena teatrlaryn kórgennen keıin opera teatry klasıkalyq úlgide bolýy kerek dep oıladym. Menińshe, qazirgi jobasy óte ádemi. Eýropadan kelgenderdiń ózderi de tańǵalady. Qurylysy aıaqtalyp qalǵan kezde kirsem, foıesi tómen eken, ony qaıtadan 2,5 metrge kótertkizdim. Spektákldiń úzilisinde júrgenderdi joǵarydan kórseń, keremet.
Astanany salǵan kezde tek ár eldiń arhıtektýrasyn aralap qana qoıǵan joqpyn, basshylarynan jańa astanany turǵyzýǵa qoldaý kórsetýdi suradym. Dıplomatıalyq múmkindigimniń nátıjesi bolar, bári kómektesti. Saýd Arabıasynyń koroli qaıtys bolyp ketkennen keıin, taq murageri Sultan hanzada keldi. Parlament, Senat úıin turǵyzýǵa kómek keregin aıttym. Salatyn jerine kelsek, qamys, saz, basqa eshteńe joq. Osy jerge salasyńdar ma dep tańyrqady. Qazir sol orynda tur. Aqordanyń turǵan jeri de saz bolatyn. Rezıdensıany salarda kóp oılandyq. Ispannyń arhıtektory áınekten salýdy usyndy. Uzaq saralaı kele, bul da klasıkalyq úlgide bolýy kerek dep sheshtim. Meniń oıymsha, sátti shyqty. Keleshek urpaq taǵy bir saraılar salǵyza jatar.
Kýveıt ámiri qazirgi Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń ǵımaratyn salýǵa kómektesti. Sóıtip, ár jerden kómekke 400 mıllıon dollarǵa jýyq qarajat tústi. Táýekel degen – osy. Kóńiliń durys bolsa, armanyń oryndalady.
– Qala adamdar úshin jaıly bolýy kerek dep aıtyp otyrsyz. Ózińizdiń bastamańyzben 90 myń gektar jerge orman egildi...
– Bastapqyda astananyń turǵyndary, botanıkteri bul jerde orman óspeıdi dedi. Bıdaı óskende, aǵash nege óspesin? Sóıtip, aǵash otyryzýdy bastadyq. Meniń sol kezdegi armanym – Kókshetaýdyń tóńireginen bastap úlken ormandy alqap jasaý edi. Qazir dál osylaı boldy. 90 myń gektardyń 15 myńy qalanyń ishinde. Jyl saıyn tikushaqpen aralap kóremin. Munyń bári qysta borannan qalqan, jazda ystyqtan saıa. Nú-Iorktyń dál ortasynda saıabaq bar, soǵan qarap, 100 gektar jerge Botanıkalyq saıabaqty saldyrdym. Munyń bári halyqtyń ómirine qolaıly bolsyn dep jasalyp jatyr.
Qalaǵa qorǵan bolǵan «jasyl beldeý» jobasy alǵash 1997 jyly qolǵa alyndy. Al sol jyly egilgen kóshetter kóp uzamaı jasyl alqapqa aınaldy. Jasyl beldeýdiń kólemi 2013 jyly 70 myń gektar bolsa, qazir 90 300 gektarǵa jýyqtady.
– Bolashaqta Nur-Sultan qalasynyń ekologıasy ózgerýi tıis. Sebebi jasyl aımaqtarmen birge qalany kógildir otynmen qamtamasyz etý qarqyndy júrýde. Elordaǵa tabıǵı gaz ózińizdiń bastamańyzben tartylyp jatyr. Bolashaqta qala turǵyndaryna taǵy qandaı ıgilikter jasalady?
– Ońtústikten myń shaqyrymnan astam gaz qubyry tartyldy. Gaz tek qana astanaǵa emes, Qaraǵandyǵa, Jezqazǵanǵa, Petropavlǵa, Kókshetaýǵa deıin baratyn bolady. Qazir elordalyqtardy gazben qamtý úlesi 30 paıyz bolsa, kelesi jyly tolyq gazdandyrylady. Sodan keıingi negizgi maqsat – elektr júıesinde turǵan jylý jáne elektr ortalyqtaryn gazǵa aýystyrý. Sebebi keıingi kezderi qalany tútin basyp ketetin boldy. Muny joıý úshin qazandyqtardyń bárin gaz qubyryna aýystyramyz. Bul jumystar bıyl, keler jyly jasalady. Odan keıingi eń qajetti jaǵdaı – baspana. Bıyl 3 mıllıon sharshy metr turǵyn úı salynady.
– Myna sózińizden osy kúnge deıin árbir ǵımaratty qadaǵalap otyrǵanyńyz kórinedi. 20-30 jyldan keıingi astanany qalaı elestetesiz? Qandaı bolǵanyn qalar edińiz?
– Keıingi 20 jyldaǵy meniń bar mahabbatym – osy qala. Kózim túsken jerdi jóndeńder dep aıtyp otyramyn. Qala ákimimen jıi kezdesemin. Degenmen keıde durys jasalmaı jatqan kezde qynjylamyn. Bul qalada sáýletti ǵımarattar kóp bolýy kerek, ár ákim óziniń izin qaldyrýy kerek. Oıdan shyqpaıtyn másele, qazirgi bir qabatty úılerden turatyn qalashyq buryn qalanyń syrtynda bolatyn, búginde ortasyna kirigip ketti. Barlyq jerde munaraly nysandar bolmasa da, qalanyń ortasynda elordaǵa laıyqty ǵımarattar bolýy kerek.
– Elordadaǵy ózińizge erekshe ystyq ortalyq, nysan qaı jer?
– Astana eń alǵash 1998 jyly eldiń ordasy boldy dep dúnıejúzine jarıaladyq. Sol kezde «Kongres-Hollda» 11 eldiń basshylarynyń qatysýymen jınalys ótti. Sol jıynǵa baılanysy Prezıdent rezıdensıasyn tez arada salǵyzdym. Sebebi qonaqtardy qabyldaıtyn oryn, qonaqúı bolǵan joq. Elorda qazir qaıda barsam da, qaıtyp oralǵym kep turatyn mekenge aınaldy. 20 jyldan bergi armanym, oıym osy qalada, men úshin árbir ǵımaraty erekshe. Alǵashqy jyldary mınıstrler men sheneýnikter demalys bola qalsa, Almatyǵa ketetin. Keıin barlyq jaǵdaı jasaldy. Árıne, qala emes, eń aldymen elimiz jaıynda aıtý kerek. Joq jerden dúnıejúzine áıgili memleket jasadyq, eńsesin kóterdik, táýelsiz el boldyq, shekarasyn shegendedik. Naǵyz memleket qalyptasty.
– Shynymen 30 jylda jańa memleket qalyptastyrdyńyz. Jańa qoǵam quryldy. Siz úshin Táýelsizdiktiń eń basty jetistigi nede?
– Eń basty jetistik – Táýelsizdikti ornatýymyz. Ol úshin eldiń birligi, qoldaýy kerek edi. Sol birlikten ajyramasaq, talaı bıikterdi baǵyndyratyn bolamyz. Elorda – Táýelsizdiktiń tuǵyry. Keler urpaq egemendikti baǵalap, kóziniń qarashyǵyndaı saqtap qalatyn bolsa, úlken armannyń oryndalǵany sol. Eń bastysy, memleket qurdyq. Maǵan osyndaı júk artyldy, halyq sendi, qolymnan keldi.
– Astanany siz kezinde ulttyq ıdeıa dep jarıaladyńyz. Bul oıyńyz tolyǵymen iske asty. Endigi armanyńyz qandaı?
– Eger arman bolmasa, ómir súrý qıyn. Astananyń keleshegi qandaı bolatynyn bolashaq urpaq kórer. Qala ári qaraı ósip-órkendeıtin bolady, halqy 2-3 mıllıonǵa jetedi. Sóıtip, úlken qalalar qataryna qosylady. Qazirgi kúni álem ekonomıkasynyń 50 paıyzy dúnıejúziniń eń úlken 300 qalasyna tıesili. Sarapshylar pikiri boıynsha, ondaı qalalardyń qatary keleshekte 600-ge jetedi. Iaǵnı onda álemniń búkil ekonomıkasy bolady.
Sebebi ǵylym, mádenıet, óner, mamandar sol úlken qalalarǵa shoǵyrlanady. Bul qatarǵa Eýropa men Azıanyń ortasyndaǵy elorda da kirýi tıis. Arman – sol. Ony keleshek jastar kóredi. Ár nárseniń, adamnyń da, istiń de naǵyz baǵasyn beretin – ýaqyt, tarıh.
– Jarty jyl buryn Ulttyq arnaǵa bergen suhbatyńyzda elimizde basty nazar ǵylym men tehnologıanyń damýyna bólinýi kerek dep aıttyńyz. Soǵan jaýap retinde QazVas vaksınasy shyqty.
– Qazir bizde medısınalyq-farmasevtıkalyq hab qurý múmkindigi bar. Tek qana ózimizde shyǵarmaı, kórshilerdi de sol dárimen qamtamasyz etýimiz kerek. Búginde jasandy ıntellekt birinshi orynǵa shyǵyp otyr. Almatyda osy baǵyttaǵy ýnıversıtet ashýdy qolǵa alyp jatyrmyn. Onyń deńgeıi Nazarbaev Ýnıversıtet sıaqty bolady. Ekinshi másele - aýyl sharýashylyǵyn damytý. Salanyń úlken bolashaǵy bar. Aýyl sharýashylyǵy baǵytynda óndiristi qolǵa alyp, syrtqa eksporttaý arqyly memleketke qarjy keltirýge bolady. Sondyqtan jastarǵa eń aldymen aıtarym – bilimdi bolý. Qazir ǵylym-bilimniń zamany. Urpaq soǵan qaraı umtylýy kerek, sapaly bilim alýy kerek. Bárine birdeı ýnıversıtet bitirý maqsat emes. Dúnıejúzinde ýnıversıtet bitirgenderdiń úlesi 10 paıyzǵa da jetpeıdi. Eń bastysy, qandaı mamandyq alsa da, sonyń bilgiri bolý. Ekinshiden, densaýlyqty saqtap, sportpen shuǵyldaný qajet. Densaýlyq bolmasa, baqytty bola almaısyń.
– Áńgimeńizge rahmet!
Egemen Qazaqstan, 07 Shilde, 2021