Iá, dál solaı! Ósimdikter de ózara tildesedi eken.
Izraıldik ǵalymdar ósimdikterdiń dybys shyǵaratynyn dáleldedi. Eń qyzyǵy, ósimdikterdiń túrlerine qaraı árqaısysy shyǵaratyn dybystar da ártúrli. Sol dybystarǵa qarap gúlderdiń ózegine neniń aýyr ekenin, neden qınalǵanyn anyqtaýǵa bolady eken. Osyny eskersek, ósimdikter áleminiń qanshama qupıanyń kýási ekenin elestetýdiń ózi qorqynyshty.
Ósimdikter ne jaıynda «sóılesedi»? Reseılik REN TV arnasynyń zertteýin qazaqsha sóıletýdi jón kórdik.
Qyzanaqtar men temekiniń «janaıqaıy»
Tel-Avıv ýnıversıtetiniń zertteýshileri qyzanaq pen temekiniń áńgimesin olar úshin qaýipti jaǵdaı jasaı otyryp, jazyp alǵan. Keıbireýin sýarmaı qoısa, endi bireýlerin shekten tys kesip tastaǵan. Mundaı kúızelisten keıin ósimdikter «jan daýystaryn» shyǵara aıqaılaı bastaǵan. Kompúter saǵatyna elýge deıin qatty shapalaqtyń dybysyn jazyp alǵan. Biraq nege terezede qýrap turǵan bólme gúlderiniń dybysy bizge estilmeıdi?
«Ósimdikter óte joǵary, últradybystyq dıapazonda bir nárseni shertkendeı dybys shyǵarady. Bul tamyrly tinderde kópirshikterdiń paıda bolýyna jáne jarylýyna baılanysty bolýy múmkin. Adamnyń qulaǵy bul shapalaqtardy qabyldaı alatyndaı etip biz dybys deńgeıin tómendettik. Bir qyzyǵy, qyzanaq pen temekiniń tembri ártúrli. Biraq, eń bastysy, bul dybystar shamamen bir metrge deıin jetedi. Bul degenimiz, qalǵan ósimdikter men jándikter bul dybysty estip, sol arqyly bir-birine qaýip týraly eskerte alady», - dep túsindirdi Tel-Avıv Ýnıversıtetiniń ǵylymı qyzmetkeri Iegýda Anıkster.
Ósimdikterdiń janyna da aýrý batatyny ras pa?
AQSH pen Japonıa ǵalymdary ósimdikterde janýarlardyń júıke júıesiniń balamasy bar ekenin anyqtady. Basqasha aıtqanda, olar aýyrsynýdy sezinedi. Juldyz qurttyń árbir shaqqanyn ósimdik barlyq japyraqtary men sabaqtarymen sezinedi. Ósimdikterde ádettegi júıke ımpúlstary bolmasa da, sıgnal berý mehanızmi óte uqsas.
Stress kezinde jasýsha kálsı ıondaryn bóledi. Olar tinderge tez taralady jáne ósimdiktiń barlyq basqa bólikterine qaýip týraly eskertedi.
«Biz ósimdikke kálsı ıondaryna jaýap beretin flýoresentti zatty engizdik. Olar neǵurlym kóp bolsa, túsi soǵurlym jarqyn bolady. Sodan keıin biz bir japyraqty kesip tastadyq jáne kálsıdiń mólsheri birden kóbeıe bastaǵanyn anyqtadyq. Ýaqyt óte kele zaqymdalǵan bólikten búkil ósimdikke taralatyn ımpúlstiń bir túri paıda boldy. Bul tolqyn óte baıaý qozǵalady, biraq ósimdiktiń qorǵanys mehanızmderin qosýǵa ýaqyty jetkilikti. Mysaly, jándikterden qorǵaıtyn hımıalyq zattardy bólýi múmkin», - dep atap ótti Vıskonsın-Medıson ýnıversıtetiniń botanıka profesory Saımon Gılroı.
Burshaqtar nege «qýanady»?
Eger ósimdikter dybys shyǵaryp, seze alsa, bul olardyń aqyl-esi bar ekenin bildire me? Bul suraqtyń jaýabyn ıspandyq fılosofıa profesory Pako Kalvo tapty. Onyń keltirgen mysaly boıynsha, burshaqtar ómir súrýge qolaıly oryn izdeıdi, ol oryndy tapqanǵa deıin keńistikti qashý arqyly skanerleıdi. Olar yńǵaıly aımaqty tapqan kezde, olardyń tinderinde elektrlik sıgnaldar paıda bolady - bul qýanysh sıpatty sezim.
«Jalpy, ósimdikter adamdarǵa kóbirek uqsaıdy. Olarda uıqy men sergek bolý sıkldary bar, olar anestezıa men energıaǵa da jaýap beredi, al melatonın gormony ósimdikterde uıqy shaqyrady», – dedi fılosofıa profesory, Mýrsıa ýnıversıtetiniń mınımaldy ıntellekt zerthanasynyń dırektory Pako Kalvo.
Qytaıda ósetin gúl nelikten adamdardan jasyrynatyn bolǵan?
Ósimdikterdiń sana-sezimi bar ekenine sený qıyn. Biraq onda Qytaıda ósetin delaveı gúliniń eki jyl ishinde adamdardan jasyrynýdy úırengenin qalaı túsindirýge bolady?
Bul ósimdik qytaı halyq medısınasynda jótelge qarsy qural retinde qoldanylady. Ár jazda adamdar dárilik ónimdi jınaý úshin Hendý An provınsıasyndaǵy taýlardyń jartasty betkeılerine jappaı barady.
Biraq birneshe jyl buryn belgisiz sebeptermen, bul gúlder kózden tasa bolǵan. Kýnmın botanıka ınstıtýtynyń zertteýshileri qyzyqty qubylysty zerttep, jańǵaq aǵashynyń ózin jasyrýdy úırengenin anyqtady. Hlorofıl konsentrasıasyn kúrt ózgertip, ashyq jasyldan kúńgirt qońyr-surǵa boıalyp, tastarmen bir tústes bolǵan.
«Ósimdikter kóp jınalatyn provınsıanyń aımaqtarynda túsin ózgertti. Bir qyzyǵy, bulaı búrkemelený - adamdarǵa qarsy áreket. Eger bul gúldiń janýarlar sıaqty basqa jaýlary bolsa, ol tek túsin ǵana emes, pishinin de, ıisin de ózgerter edi. Evolúsıa mehanızmi de osylaı kórinedi. Jaqsy búrkemelengen gúlderdiń aman qalý yqtımaldyǵy joǵary», - dedi Kýnmın botanıka ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri Szánchý Súı.
«Metal» aǵash qaıda ósedi?
Tamyrlary arqyly aýyr metaldar aǵyp jatqan ósimdikter odan da zor tańqaldyrar qupıany jasyryp jatyr. Altyn alıssým gıperakkýmýlátorlarǵa jatady. Ol kobált pen nıkel sıaqty aýyr metaldarmen qanyqqan topyraqta ómir súre alady. Bul elementterdiń eki mıllıgramynyń ózi adamdy óltirip jiberýge qaýqarly.
Biraq osyndaı adam tózbeıtin qospadan ósimdikter ólmeıdi: olar ózderine esh zıan keltirmesten sabaqtary men japyraqtarynda ýly metaldardy jınaıdy. Bul erekshelikti Kvınslend ýnıversıtetiniń zertteýshileri zerttep jatyr. Botanıkterdiń aıtýynsha, planetanyń eń «metaldy» aǵashy Tynyq muhıtyndaǵy Jańa Kaledonıa aralynda ósedi. Pıknandra kez-kelgen basqa ósimdikke qaraǵanda 250 myń ese kóp nıkel jınaı alady jáne soǵan qaramaı keremet jaıqalyp turady.
«Gıperakkýmýlátorlar aýyr metaldardy ýy az organıkalyq tuzdarǵa biriktiredi jáne olardy belgili bir tinderde, ádette tamyrlarda shoǵyrlandyrady. Bul ósimdiktiń qalǵan bólikterin ólimge ákeletin áserden qorǵaýǵa múmkindik beredi jáne uqsas beıimdelý mehanızmi joq basqa jaqyn túrlerge ómir súrýge múmkindik beredi. Gıperakkýmýlátorlardy shahta qaldyqtarymen ýlanǵan topyraqqa otyrǵyzýǵa bolady, osylaısha jerdi ýly qospalardan tazartady», - deıdi Kvınslend ýnıversıtetiniń turaqty paıdaly qazbalar ınstıtýtynyń profesory Entonı van der Ent.
Eger siz osyndaı butalardy óńdeseńiz, metal ala alasyz. Biraq ony naqty qalaı jasaý kerektigin áli de anyqtaý kerek.
Ǵalymdar buryshtardy nelikten uıqyǵa jatqyzady?
Orys ǵalymdaryna belgilisi, ósimdikter qaýipti elementterdi ǵana emes, sonymen qatar paıdaly elementterdi de jınaıdy. Mysaly, adam bir qyzanaq jegende, barlyq dárýmender men mıkroelementterdiń kúndizgi mólsherin alady. Tımırázev atyndaǵy Ósimdikter fızıologıasy ınstıtýtynyń ǵalymdary kókónister men jemisterdi gıper paıdaly taǵamǵa qalaı aınaldyrý kerektigin oılap tapty. Muny isteý úshin olardy uıqyǵa jatqyzý jetkilikti.
«Mundaı klımattyq kamera jaryq oqshaýlanǵan jasýshalarmen jabdyqtalǵan, onda biz ósimdikterdiń ósýi men damýyna ártúrli spektrlik quramnyń áserin zertteımiz», – deıdi Tımırázev atyndaǵy Ósimdikter fızıologıasy ınstıtýtynyń kishi ǵylymı qyzmetkeri Mıhaıl Vereshagın.
Bul uıashyqtar birdeı bolyp kórinedi. Shyn máninde, olardyń árqaısysynda synaq júrgizilip jatqan qyzanaqtar men buryshtar úshin kún jeke-jeke batady. Ár top ártúrli qarqyndylyqtaǵy qyzyl sáýlemen sáýlelenedi. Tabıǵatta mundaı tolqyndar keshke kezdesedi. Osylaısha, ósimdikter uıyqtaıtyn ýaqyt kelgenin «túsinedi» jáne qorektik zattardyń jınaqtalý rejımin qosady. Zerthanalyq qyzanaq pen burysh is júzinde oıanbaıdy jáne ishki quramyn túbegeıli ózgertedi.
Dárýmender fabrıkasy
Eger siz qyzylǵa kók jaryq qossańyz, ósimdik beıimdelý mehanızmin iske qosady da, odan da kóp dárýmender men basqa da qundy zattardy jınaıdy.
«Jaryqtyń ártúrli spektrlik quramymen julynǵan (alynǵan) jemisterdi óńdeý ekinshi sortty metabolıtterdiń sıpattamasyn, saqtalý sapasyn, konsentrasıasyn jáne sańyraýqulaq aýrýy sıaqty patogenderge tózimdiligin jaqsartady», – dep túsindirdi Vereshagın.
Árbir suryp pen gıbrıd úshin siz ózińizdiń biregeı jaryq sapasynyń reseptin tańdaı alasyz, sondyqtan ǵalymdar aldaǵy júz jylǵa osy jumyspen bas qatyrandary anyq. Biraq osy ǵylymı jańalyqtardyń ózi jylyjaılardy naǵyz dárýmender fabrıkalaryna aınaldyrý úshin jetkilikti.