Bul ańyzdy dombyranyń úni jyrlaıdy
«Alataý» dástúrli óner teatrynyń qorjyny taǵy bir qoıylymmen tolyqty. Teatr ujymy bul joly ańyzǵa aınalǵan «Aqsaq qulan» týyndysyn sahnaǵa shyǵardy. Ańyzǵa negizdelgen tarıhı oqıǵany áste, teatrdan artyq eshteńe túsindirip bere almasy anyq. Sondyqtan bolar, kórermenniń qarasy da qalyń boldy.
Qoıylym aldynda BAQ ókilderiniń qatysýymen baspasóz konferensıasy ótti. Jas rejıser Arýhan Temirbekqyzynyń úlken sahnadaǵy alǵashqy tyrnaqaldy eńbegi kórermenge ózgeshe qyrymen usynylǵan. Feerıa janryndaǵy qoıylymdy kórip, qazaqtyń kúıshilik ónerindegi eń kóne týyndy – «Aqsaq qulan» kúıiniń shyǵý tarıhynynan málimet aldyq. Jalpy, feerıa – bul fantasıkalyq qoıylymǵa baǵyttalǵan teatr janrynyń bir túri. Qazaq teatrlarynda bul janrdaǵy qoıylymdar kóbine oıdy abstraktilep aıtý arqyly jetkizedi. Osy ýaqytqa deıingi qoıylymdar naǵyz feerıa dárejesine jete qoımaǵan edi. Sondyqtan «Aqsaq qulandy» ónerdegi jańa qubylys deýge ábden bolady. Feerıa janrynyń ereksheligi – fantasıkanyń ártúrli elementteri bar týyndylardy sahnalaýǵa yńǵaılylyǵynda.
Ádette, qoıylym sahnalanǵan saıyn myń qubylyp, minsiz bola túsetini bar. Biraq bul joly týyndynyń tusaýkeseri halyq nazaryna á degennen-aq ásemdikpen usynyldy. Zamanaýı jańashyldyqty qoldana otyryp, bostandyq pen ádildik úshin kúresti sýretteıdi. Talǵamy bıik kórermen qoıylym aıaqtalǵan soń tik turyp, qol shapalaqtady. Teatr ujymyna rıasyz alǵysyn osylaı bildirdi.
Ańyzdaǵy Qulan – danalyq pen rýhtyń sımvoly. Qulannyń qulynynan aıyrylýy adamnyń óz balasynan aıyrylǵanyndaı qaıǵymen teń ekenin kórsetedi. Qoıylym Ketbuǵa kúıshiniń qolyna dombyrasyn ustap, kórermen zalynan aqsaqtaı basyp, aqyryn sahnaǵa qaraı kelýimen bastalady. Ketbuǵa qoıylym boıy aqsaqtap júredi. Kúıshi nege aqsaq?! Tarıhta Ketbuǵa aqsaq bolmaǵan. Osy jerde rejıserdiń utymdy sheshimi – qulan men kúıshiniń baılanysyn sahnada oınata bilýi. Ekinshiden, qoıylymdaǵy kórinisterdiń deni plasıka sekildi elementter arqyly berilgen. Spektákldiń plasıka rejıseri Adlet Tamenov oqıǵa men bı sahnalarynyń arasynan ǵajap úılesim tapqan. Ásirese, qulandar men qasqyrlardyń aıqasy áserli boldy.
«Aqsaq qulan» kúıiniń shyǵý tarıhyn dombyramen baılanystyryp jatady. Kóp aıtylmaıtyn, umytylyp bara jatqan oqıǵanyń birneshe nusqasy bar. «Kimde-kim ulymnyń ólimin estirtse, kómeıine qorǵasyn quıamyn!». Han osylaı dep jarıaǵa jar salady. Ketbuǵa kúıshi ǵana dombyrasyn alyp, qaraly habardy kúı tilimen jetkizedi. Ol hannyń aldynda kúı tartqanda qara dombyranyń úninen «Balań óldi, Shyńǵys han!» degen sózder shyqqandaı bolady. Hannyń kóz aldyna balasynyń qalaı qaıtys bolǵany elesteıdi. Sonda han: «Balam ólgen eken ǵoı, myna kisiniń kómeıine qorǵasyn balqytyp quıyńdar!» dep jarlyq beredi. Bizge jetken ańyz boıynsha ertede dombyra úsh ishekti, kómeı tesigi bolmaǵan dep jazylǵan. Dombyranyń qaqpaǵynan kómeı tesigin jasap, qorǵasyn eritip quıǵyzypty. Sodan bastap dombyranyń kómeı tesigi paıda bolǵan eken desedi. Bul kúı el arasyna «Aqsaq qulan», keı jerlerde «Aqsaq qulan, Joshy han» degen atpen tarap ketken.
«Teatr salasynda 50 jylǵa jýyq qyzmet etemin. Dástúrli óner teatry ashylyp, qazaq óneriniń kózi ashylǵandaı boldy. Bul jas teatrdyń sharyqtaıtyn bıik shyńy áli alda. Ashylǵanyna nebári 7-8 jyl bolsa da, úlken jetistikterge jetip jatqanyna kýámiz. Bul teatr qazaqtyń tól ónerin shetelge shyǵarýy kerek. Teatr sahnasynda qoıylǵan «Ánshi Muhıt», «Mámlúk. Sultan Beıbarys», endi mine, búgingi «Aqsaq qulan» syndy tól shyǵarmalar jelisimen sahnalanǵan qoıylymdar kóbeıe bersin!»,-dedi Qazaqstannyń eńbek sińirgen artısi Sansyzbaı Karabalın.
Al teatrtanýshy Amangeldi Orazbaıulynyń aıtýynsha, qazir teatr – saıasat pen ónerdi nasıhattaý quraly. Keńestik kezeńde kóp nárseni saıasattyń, ıdeologıanyń quraly dep keldik. Biz – jas memleketpiz. Osyndaı máselelerdi teatr sahnalasa, quba-qup dep bilemiz. Byltyr Altyn orda dáýirin zertteý ınstıtýty quryldy. «Aqsaq qulan» – dástúrli teatrdyń dástúrli emes spektáklderiniń biri. Basty ıdeıa – soǵys jáne beıbitshilik. Aınalamyzda bolyp jatqan máselelerdi sheber jetkize bilgen.
· Taqyrypqa oraı
Arýhan TEMİRBEKQYZY, qoıylymnyń qoıýshy rejıseri:
Toǵyz aı daıyndaldym
«Aqsaq qulan» – kásibı sahnadaǵy alǵashqy jumysym. Qanymyzben kele jatqan asyl muramyzdy dál osy dástúrli teatrda qoıǵanyma óte qýanyshtymyn. Feerıa janry nege tańdaldy deseńiz, men rejıser retinde kórermenniń júregine ózgeshe jol tabýym kerek. Oǵan biraz ýaqytym ketti. «Aqsaq qulan» oqıǵasyn dombyranyń úni jyrlaıdy. Dombyranyń ásem tilin kórermenge jetkizý kerek boldy. Sondyqtan tańdaýym osy feerıa janryna tústi. Dál osy ańyzdy sahnalaý teatrdyń da jyldyq josparynda bolǵan eken. Biraq men teatrǵa kelgende ony bilmedim. Men úshin tosynsyı boldy. Sebebi, men oǵan deıin osy qoıylymǵa toǵyz aı daıyndyqpen keldim. Sáýir aıynda teatrǵa kelgennen keıin birden jumysty bastap kettik. «Aqsaq qulan» ańyzynyń úni sahnamyzda ǵana emes, sanamyzda da jańǵyrmaq. Qysqasy, qolymyzdan kelgenshe ásemdikti kórsetkimiz keldi.
Ózderińiz bilesizder, bul ańyzdyń birneshe nusqasy bar. Qoıylymda Qulan – ana men balasy týraly jyrlaımyz. Ana qulan men Shyńǵys hannyń balasynan aıyrylǵany baıandalady. Eń úlken tragedıa – kózi tirisinde balasynyń ólimin kórý. Qoıylymnyń basynda Bórte bylaı deıdi: «Halyqty qylyshpen qorǵaı alsań da, qylyshpen basqara almaısyń. Halyqtyń kózinen ne kórgiń keledi?! Óz tozaǵyńdy ma, jumaǵyńdy ma?». Eń bastysy, álemge qandaı nıetpen kelseń, sol nıet saǵan keri oralatynyn jetkizgim keldi...