Qazaq halqy bul emdik shóptiń úı aýasyn tazartatyn qasıetine qatty kóńil bólgen
Naýryzǵa daıyndyq úıimizge, aınalamyzǵa, ózimizge tazalyq jasaýdan bastalady.
Eń aldymen qora-qopsyny, úıdiń ishin jýyp-tazalaımyz. Úıdegi synyq ydys, ketik keselerge deıin tastap, qarıalar saqal-murtyn basyp, apalar jaýlyq-oramalyn nilge salyp, appaq qylyp aǵartyp, balalardy jýyndyryp, shaıyndyryp, tyrnaqtaryn alyp, kekilin qıyp, aıdaryn jóndep, úlken daıyndyq bastalyp ketedi. Tazalyq júrgizip bolǵan soń, ájelerimiz úıdiń aınalasyn, qora-qopsyny adyraspanmen alastaıdy.
Qazirgi bala adyraspannyń tútindegen ıisine tanaýyn tyrjıta qalady. Al biz sol adyraspanmen óstik. Úıimizdiń dál irgesinde ósip turatyn. Áli de bar. Gúlinen kádimgi almanyń túrindeı kishkentaı túınek paıda bolady. Ony biz, búldirshinder julyp alyp, «úı-úı» oınaǵanda «dastarhanǵa» alma dep qoıatynbyz. Biraq ıisi ótkir, ashshy bolatyn. Oǵan da úırenip ketkenbiz.
Ony mal da jemeıtin. Sondyqtan aınalamyzda adyraspannan basqa shóp bolmaıtyn. Sóıtsek, dámi ashshy, saby men gúlinde ý bolady eken ǵoı.
Aýyldaǵy árbir shańyraqtyń keregesinde adyraspan ilinip turatyn. Bul shóp sol úıdiń ajyramas bir bólshegi ispettes sanalatyn. Iá, qazaq halqy «adyraspan- nyń kıesi bar» dep, aıaqtyń astyna taptamaı, at ústinen kerekti mólsherin ǵana alyp em qylǵan. Bále-jáleden saqtaıdy dep kerege basyna ilip qoıǵan. Al jańa qonysqa kirerde bosaǵaǵa «jyn-shaıtan múldem jolamasyn» degen tilekpen adyraspanmen alastaǵan. Sonymen qatar, jyn-shaıtandardan tazartý úshin onyń bir butaǵyn otqa tutatyp, úıdi alastaıtyn bolǵan. Qazaq halqy bul emdik shóptiń úı aýasyn tazartatyn qasıetine qatty kóńil bólgen.
Bir adyraspannyń birneshe qasıeti bar. Máselen, qyz-kelinshekter adyraspandy uzaq qaınatyp, kúreń qyzyl boıaý shyǵaryp, júnnen jasalatyn kolóner buıymdaryna paıdalanǵan. Áıelderi tekemet basqanda, kıizdiń qasyna kóz tımesin dep adyraspan jáne qyzyl tústi mata tósegen. Óıtkeni, ondaıda tekemetke nemese kıizge kóz tıse, salynǵan órnekter qıǵash nemese qısyq túsedi-mys.
Jas kelin bosanǵanda, sábıler syrqattanǵanda, ókpe aýrýyna shaldyqqanda adamdardy alastaǵan. Adyraspanǵa qylshany jáne ermen, kermek jýsan shópterin qosyp, kún batar kezde ádeıi arnalǵan ydysqa órtep, onyń tútinimen adamdy emdegen desedi.
Halyq emshileri adyraspandy adamnyń quıańyn, júıke aýrýyn emdeýge paıdalanǵan. Adyraspandy zertteý barysynda onyń qura- mynda garmalın bar ekeni anyqtalǵan. Ol – antıdepressant. Dárigerler adyraspan júrek qaǵysyn turaqtandyryp, onyń quramyndaǵy garmalınniń gıdrohlorıdi týberkýlez qozdyrǵyshtaryna qarsy tıimdi kúresetinin aıtady. Tumaý tıip aýyrǵanda da otbasy múshelerin adyraspanǵa tuz qosa oty- ryp, alastaýdyń magıalyq fýnksıasymen qatar, em darytatyn qasıeti de bar. Adamnyń jel-quzdan qozǵan býyn aýrýyn emdeý úshin adyraspannyń jas sabaǵyn qıyp alyp janshyp, býynǵa tartý kerek deıdi mamandar. Kóp jaǵdaıda sýyq tıip, aýrý bastalǵanda adamnyń denesi muzdap, qaltyrap berekesi ketedi. Sol kezde adyraspannyń qaınatpasyn ishse, aýrýdy jeńildetetin kórinedi.
Maldyń qotyryn adyraspandy qaınatyp jýǵan. Kóshpeliler kesirtke tárizdi jándikter jaralanǵanda, olar adyraspanǵa aýnap jazylatynyn baıqaǵan.
Mine, qazirgi myń san hımıalyq qospa qosylyp daıyndalatyn túrli aýa tazartqysh quraldardyń qasynda adyraspannyń qasıetin meniń babam ilim, ǵylym meńgermeı-aq ejelden bilip qoıǵan.