ۇلتتىق ءداستۇردى، وتباسى قۇندىلىقتارىن ۇلىقتاۋ – اتا-انانىڭ باستى مىندەتى
ومىردە ەشكىممەن جارىسپاي-اق وزىپ جۇرەتىن ادامدار بولادى. مەنىڭ سىمبات ەسىمدى قۇربىم بار. بىردە سول قۇربىممەن حابارلاسپاق بولىپ ۇيالى تەلەفونىنىڭ ءنومىرىن ىزدەدىم. تاپپاعان سوڭ، ۇيىنە حابارلاستىم. سويتسەم، الگى زامانداسىم قالانىڭ قاق ورتاسىندا تۇرسا دا، ۇيالى تەلەفون ۇستامايدى ەكەن...
«ماعان بالالارىمنىڭ تاعدىرى الدەقايدا ماڭىزدى»
كەشە ۇيىنە تەلەفون شالىپ ەدىم، تۇتقانى ءوزى كوتەردى. اماندىق-ساۋلىق سۇراسقان سوڭ بىردەن:
– وۋ، قۇربىم، الەم تەلەفوننىڭ قىزىعىنا الدەقاشان ەنگەندە، سەنىكى قىزىق ەكەن؟ مىنا زاماندا قالاي تەلەفونسىز ءجۇرسىڭ؟ – دەپ سۇرادىم.
– تەلەفون تۇر عوي، ءبىراق پايدالانبايمىن. ىزدەگەن ادام ۇيگە حابارلاسادى، – دەيدى ساسپاي... – تابيعاتىم سول، تەلەفونعا ونشا قۇمار ەمەسپىن، ينتەرنەت اقتارىپ وتىرۋ ءۇشىن ۋاقىتىڭ كەتەدى. سەنسەڭ، جۇمىستا وتىرعاندا عالامتوردى دا كوپ پايدالانا بەرمەيمىن، – دەپ ساۋالىما قاراي جاۋابىن ايتتى دا، اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعادى:
– ءوزىڭ بىلەسىڭ، ءبىز دە ەل سەكىلدى ۇيگە كەشكىسىن جينالامىز. جۇبايىم جۇمىستان كەلگەنشە ۇيدە بولۋعا تىرىسامىن. سەبەبى، ەر ادام عوي، جۇمىستان كەلگەندە تاماعى دايىن تۇرسىن دەيمىن. اياقاستى ءبىر شارۋالار شىعىپ قالماسا، ول جۇمىستان ەشقاشان كەشىككەن ەمەس. تۋرا 19.30-دا ۇيدە بولادى. سول ۋاقىتقا دەيىن اسىمدى ازىرلەپ ۇلگەرۋىم كەرەك دەيمىن دە، جىلدام كەشكى استىڭ قامىنا كىرىسەمىن. ايتەۋىر ۇلگەرەمىن. ونىڭ اراسىندا مەكتەپتەن بالالارىم كەلەدى. بارلىعىنىڭ باسى قوسىلعاندا ءۇيىڭنىڭ ءىشى ۋ-شۋ بولادى دا كەتەدى. ءبىرىن- ءبىرى تىڭداماي، قىزىقتارىن جارىسا ايتقان كەزدەرى، ءتىپتى قىزىق. سولارعا قاراپ ءسۇيسىنەمىن. ال ەندى ءوزىڭ ايتشى، بۇل باقىتتى ساتتەن كوزدى ينتەرنەتكە قالاي تايدىراسىڭ! بارلىعىمىز كۇنى بويى جۇمىستا جۇرەمىز. زاتىمىز ايەل بولعان سوڭ، ءۇيدىڭ بەرەكەسى ءبىزدىڭ قولىمىزدا ەكەنى بەلگىلى. جۇمىستان كەلگەندە جۇبايىڭنىڭ قاس-قاباعىنا قاراماساڭ، بالالارىڭا كوڭىل ءبولمەسەڭ، نەسىنە ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىن؟! ەگەر مەن تەلەفون شۇقىلاپ، ەلدىڭ ءومىرىن تاماشالاپ وتىرسام، مەنىڭ بالالارىما كىم جاعداي جاسايدى؟ ولارمەن كىم سويلەسەدى، تاربيەنى كىم بەرەدى؟ جو-جوق، ماعان الەۋمەتتىك جەلىدەگى جىلتىر سۋرەتتەن گورى ءوز بالالارىمنىڭ تاعدىرى الدەقايدا ماڭىزدى، – دەپ بارىپ توقتادى قۇربىم.
قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرىن دارىپتەيتىن وتباسى
شىنىندا دا، ءسوزىنىڭ جانى بار. سىمبات وتە باقىتتى ايەل. ونىڭ وتباسىندا قازاقتىڭ سالتى مەن ءداستۇرى سالتانات قۇرعان. بالالارىنىڭ تاربيەسى قانداي! قايءسىبىر كۇنى ۇيىنە قوناققا بارعانبىز. ۇلكەن قىزى الدىمىزدان جۇگىرىپ شىعىپ امانداستى دا، «تورگە شىعىڭىزدار» دەپ ءىلتيپات تانىتتى. كادىمگىدەي سۇيسىنەدى ەكەنسىڭ. ولارداعى تاعى ءبىر جاقسى ءۇردىس – اكەلەرى داستارحان باسىنا وتىرىپ باتا جاساماي، ەشكىم اسقا قول سوزبايدى. جانە تاماقتىڭ سوڭىنان اس قايىرماي، ورىندارىنان تۇرمايدى. تورلەرىندە قازاقتىڭ قارا دومبىراسى، ونىڭ بەرگى شەتىندە قامشى ءىلۋلى تۇر. وزدەرى ونەردەن دە قۇرالاقان ەمەس. داستارحان باسىندا وتىرعاندا تالاي رەت وتباسىمەن ءان سالىپ بەرگەن. ۇلدارى اسىق ويناۋدى ۇيرەنىپ ءجۇر ەكەن. بالاسىنىپ جەتى اتاسىن سۇراساڭ، ونى دا جاتقا ايتادى.
قۇربىم ايتپاقشى، ەگەر اناسى تەلەفون شۇقىلاسا، مۇنىڭ بارلىعىن بالالار قايدان، كىمنەن ۇيرەنەر ەدى. اقىلدىلىعى دا سول ەمەس پە؟ «مەن تەلەفونعا قىزىقپايمىن. ءتىپتى، ۇستامايمىن دا. قاجەت بولسام، كەرەك ادامدار وزدەرى تاۋىپ الادى. سوندىقتان مۇحامەتجان تازابەك ايتپاقشى، اكەسى ۇلىنا ءومىر ءسۇرۋ ۇلاعاتىن ايتىپ وتىرسا، اناسى قىزىنا كيىمىن، دۇنيەسىن تازا ۇستاۋدى مىندەتتەسە، ۇرپاق جامان بولمايدى»، – دەيدى ول ءسوز اراسىندا.
راسىندا دا، بۇل تەلەفون ادامنىڭ ۋاقىتىن ۇرلاعانىمەن قويماي، وزىنە تاۋەلدى ەتىپ قويادى. وتباسىڭداعى جاقىن ادامدارىڭدى جات قىلادى. بۇگىندە جۇمىستان شارشاپ كەلگەن اكەنىڭ ديۆاندا جاتىپ ساعاتتاپ تەلەفونعا قاراۋى، اناسىنىڭ اسۇيدە ءجۇرىپ، الەۋمەتتىك جەلىدەن كوز الماۋى، بالاسىنىڭ ءبىر بۇرىشقا وتىرىپ الىپ تەلەفون شۇقىلاۋى قالىپتى جاعدايعا اينالعان. ءتىپتى، كەيبىر اكەلەر بالاسىنىڭ قاي سىنىپتا وقيتىنىن سۇراعاندا، كۇبىجىكتەپ، جاۋاپ بەرە الماي جاتقانىنا ءوزىم تالاي كۋا بولعانمىن. البەتتە، مۇنىڭ بارلىعى الگى قۇرعىر تەلەفوننىڭ كىناسى دەپ قۇتىلا سالۋعا بولادى. ءبىراق ەشكىم ءسىزدى ءماجبۇرلەپ تەلەفون قاراتپايدى. «اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەيدى حالىق دانالىعى. دەمەك، بالا تاربيەسىندە اكەنىڭ دە، انانىڭ دا ءرولى ماڭىزدى. ەگەر بالا ساناسىنا ءسالت-داستۇرىمىزدى ەرتەرەك سىڭىرمەسەك، بۇعاناسى قاتقان شاقتا بۇل تاربيە بويىنا داري قويۋى ەكىتالاي. سوندىقتان ۇلتتىق ءداستۇردى ۇلىقتاپ، وتباسى قۇندىلىقتارىن دارىپتەپ وتىرۋ اتا-انانىڭ باستى مىندەتى.
ءبىر شاڭىراقتا جات ادامدارشا ءومىر ءسۇرۋ – قاسىرەت
جاسىراتىنى جوق، بۇگىندە كوپشىلىگىمىز كۇيبەڭ تىرلىكپەن ءجۇرىپ كۇن باتىرعانىمىزعا ءمازبىز. ايتپەسە، داستارحان باسىندا اتا-انا بالالارىمەن شۇيىركەلەسىپ وتىرىپ شاي ىشەتىن، بوس ۋاقىتىندا بىرگە وتىرىپ كىتاپ وقيتىن، ءتالىمى مەن تاربيەسى تەرەڭ اڭگىمەلەرمەن ۇرپاعىن سۋسىنداتىپ وتىراتىن ساتتەر قايدا؟ ونداي بالالار ەسەيگەندە ەلىن قۇرمەتتەيتىن، وتانىن ءسۇيەتىن ناعىز ازامات بولاتىنىن بىلسەك تە، تەلەفوندى شۇقىلاۋىمىزدى قويار ەمەسپىز.
ويدى وي قۋادى عوي، بىردە ءساتى كەلىپ، تاعى ءبىر تانىسىمنىڭ ۇيىنە باردىم. ءدال استىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپپىن. «كەل، كەل، شاي ءىش» دەگەن سوڭ، استان اۋىز تيۋگە داستارحان باسىنا وتىردىم. وتىرعانىمدى قايتەيىن، ءوزىمدى سونداي ىڭعايسىز سەزىندىم. اكەسى مەن بالالارىنىڭ قولىندا ءبىر-بىر تەلەفون. ءبىر قاراساڭ، بارلىعى ءبىر ءۇيدىڭ مۇشەلەرى. ءبىراق بىر-بىرىنە جات ادام سەكىلدى. ەشكىم بىر-بىرىمەن سويلەسپەيدى، بىر-بىرىنە ءتىپتى قارامايدى دا. اركىم ءوز الەمىمەن ءۇنسىز وتىر. اسىن ءىشىپ بىتكەنى، ورىندارىنان ۇندەمەي تۇرىپ كەتىپ جاتىر. ءتىپتى، اكەسى دە قولىنا تەلەفونىن ۇستاعان كۇيى ارعى بولمەگە كەتتى. داستارحان باسىندا كورشىم ەكەۋىمىز عانا قالدىق. ونىڭ دا قاسىندا تەلەفون تۇر. ءبىراق مەن وتىرعان سوڭ ۇيالعان شىعار، قارامادى. ونىسىنا راحمەت دەدىم ىشتەي. ءبىر وتباسىنىڭ جاقىن ءارى ءبوتەن بولىپ ءومىر ءسۇرۋى قانداي قاسىرەت. بۇل كورىنىس قازىرگى قازاق وتباسىلارىنىڭ 80–90 پايىزىندا كەزدەسەتىنى وتىرىك ەمەس.
نوموفوبيا – تەلەفونعا تاۋەلدىلىك دەرتى
ءسىز بىلەسىز بە، عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا ادامداردىڭ 53 پايىزى تەلەفونىن جوعالتىپ نەمەسە سول بايلانىس قۇرالىنىڭ قۋاتى ءبىتىپ قالسا، قاتتى كۇيزەلىسكە تۇسەدى ەكەن. ال تەلەفونىن جوعالتىپ نەمەسە بايلانىسسىز قالۋدان قورقاتىن ادامدارعا پسيحولوگتار نوموفوبيا دەپ عىلىمي تەرمين ويلاپ تاۋىپتى. سوندا مۇنىڭ ءبارى نەنى كورسەتەدى دەيسىز عوي؟ ارينە، بۇل ءبىزدىڭ تەلەفونعا تاۋەلدىلىگىمىزدىڭ بيىك كورسەتكىشىن ايقىنداپ تۇر. جالپى، تەلەفون بايلانىسۋ ءۇشىن تاپتىرماس قۇرال شىعار، ءبىراق تاربيە ءۇشىن جاقسى دۇنيە ەمەس. ارزان ويىن-كۇلكى، تۇككە تۇرعىسىز قىلجاق اڭگىمە، بوس ءسوز. بىرەۋدىڭ ومىرىنە قاراپ قىزىعۋ كىمگە كەرەك؟
ءوي-تۇيىن
ءبىر قاراعاندا، سىمباتقا قىزىعۋعا بولادى. وزگەلەرگە ۇقساپ، قيت ەتسە تەلەفونعا شۇقشيمايدى. ول كوپ تەلەفون قاراماعان سوڭ، ءجونسىز كوزىم قاراۋىتتى، باسىم اۋىردى، شارشادىم دەمەيدى. ۇمىتشاقپىن دەپ ەشقاشان شاعىمدانبايدى. تۇنىمەن تەلەفون قارامايدى، ۋاقىتىندا جاتادى، ۋاقىتىندا تۇرادى. ءجونسىز جۇمىستان كەشىگىپ، ۇيىقتاپ قالدىم دەگەن سىلتاۋ ەشقاشان ايتپاعان. قىسقاسى، سوتكاداعى بولماشى نارسەنى اڭگىمەنىڭ وزگەنىنە اينالدىرىپ ۋاقىتىن بوس وتكىزبەيدى. سول سەبەپتى، جۇمىسىن تياناقتى ءارى ۋاقىتىندا بىتىرەدى. ساعات كەشكى 18.00-دە جۇمىسىنان قايتادى. ەڭ باستىسى، بوس ۋاقىتىنىڭ ءبارىن وتباسىنا ارنايدى...