جەتى اتاسىن ءبىلۋ – قازاق ءداستۇرىنىڭ التىن قازىعى
«جەتى اتاسىن بىلمەگەن ۇل – جەتەسىز» دەگەن ءسوز قازاق حالقى ءۇشىن تەك ناقىل ەمەس، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسقان تەكتىلىك پەن تاربيە قاعيداسى. جەتى اتا ءداستۇرى عاسىرلار بويى ۇلتتىڭ بىرلىگىن، تۇتاستىعىن ساقتاپ، قان تازالىعىن قورعاۋدىڭ نەگىزگى جولى بولدى. Aqshamnews.kz ءتىلشىسى جەتى اتا سالتىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن وقىرمان نازارىنا تاعى ءبىر ەسكە سالىپ قويۋدى ءجون كوردى.
جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرى
قازاق حالقىنىڭ كونە زاڭدارى – ەسىم حاننىڭ «ەسكى جولى» مەن تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىندا» جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ قاتاڭ بەكىتىلگەن. ءتىپتى جانىبەك حاننىڭ جارلىعىندا:
«جەتى اتادان ىلگەرى قىز الىسقاندار بولماۋى شارت، بولعان جاعدايدا جۇبايلاردى تەڭ باس قىلىشتاماق شارت» – دەپ كورسەتىلگەن.
بۇل زاڭنىڭ باستى ماقساتى – قان تازالىعىن ساقتاۋ جانە ۇرپاقتىڭ اماندىعىن قامتاماسىز ەتۋ. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، جەتى اتاعا دەيىنگى تۋىستاردىڭ نەكەلەسۋىنە تىيىم سالۋ – گەنەتيكالىق اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جاسالعان. باتىس عىلىمى ءدال ءقازىر عانا دالەلدەپ جاتقان مۇنداي قاعيدانى قازاق حالقى ەجەلدەن بەرىك ۇستانىپ كەلگەن.
جەتى اتا ءداستۇرىنىڭ ءمانى
جەتى اتا ۇرپاق جالعاستىعى شامامەن 150 جىلعا سوزىلادى. بۇل – ءبىر رۋدىڭ تارماعى بولەك رۋ بولىپ قالىپتاساتىنداي ۋاقىت. جەتى اتانى ءبىلۋ ءار قازاققا مىندەت بولعان، ال بالالارعا 7–9 جاسىنان باستاپ اتا-تەگىن جاتتاتىپ ۇيرەتكەن.
قازاق شەجىرەسى ەركەك تەكتەن تاراتىلادى:
1. بابا
2. ءاز اتا
3. اتا
4. اكە
5. ۇل
6. نەمەرە
7. شوبەرە
وسىدان كەيىنگى ۇرپاقتار عانا ءوزارا قىز الىسا العان. ال جەتى اتاعا تولعان سوڭ دا رۋ اقساقالدارى ارنايى باتالاسىپ، رۇقسات بەرەتىن ءداستۇر بولعان.
شەجىرەشىلەردىڭ ءرولى
قازاق قوعامىندا شەجىرەشىلەر – ەرەكشە قۇرمەتكە يە ادامدار بولدى. ولار تەك جەتى اتانى عانا ەمەس، بۇكىل رۋدىڭ تاريحىن، بي-باتىرلارىنىڭ ەسىمىن، مىنەز-قۇلقىن جاتقا بىلگەن. شەجىرەشىلەر ۇلتتىڭ رۋحاني جادى ىسپەتتى، حالىقتىڭ تاريحي ولمەستىگىن قامتاماسىز ەتكەن.
ادەبيەتتەگى جەتى اتا ۇعىمى
قازاق ادەبيەتىندە جەتى اتا قاعيداسىنىڭ ساقتالۋىن شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ «قالقامان–مامىر» پوەماسىنان كورۋگە بولادى. جاستاردىڭ تۋىستىعىنا بايلانىستى قوسىلا الماۋى – ءداستۇردىڭ قوعام ءۇشىن قانشالىق ماڭىزدى بولعانىن كورسەتەدى.
قازىرگى زاماندا جەتى اتا ءداستۇرى
بۇگىندە زاڭ جۇزىندە جەتى اتاعا دەيىن نەكەلەسۋگە تىيىم سالىنباعانىمەن، قازاق وتباسىلارى داستۇرگە سۇيەنىپ، ۇرپاعىنا اتا-بابا تاريحىن ۇيرەتۋگە تىرىسادى. بۇل – ءبىر جاعىنان ۇرپاققا تەكتىلىك پەن بىرلىكتى ناسيحاتتاۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان ۇلت دەنساۋلىعىن ساقتاۋدىڭ امالى.
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دۇكەن ماسىمحان ۇلى ايتقانداي:
«جەتى اتا نە ءۇشىن كەرەك؟ بىرىنشىدەن – قان تازالىعى. ەكىنشىدەن – تۋىستىق پەن ىنتىماق. بابالارىمىزدىڭ ۇعىمى بويىنشا جەتى اتانى ساقتاماعان ەلدىڭ ءىشى بۇلىنەدى، اۋىزبىرشىلىگى جويىلادى دەپ ساناعان».
جەتى اتا ءداستۇرى – قازاق حالقىنىڭ دارا بولمىسىن ايقىندايتىن باستى ەرەكشەلىكتەردىڭ ءبىرى. ول تەك شەجىرە ەمەس، ۇرپاقتىڭ اماندىعى مەن ەلدىڭ تۇتاستىعىن ساقتايتىن رۋحاني زاڭ.
حالىق دانالىعىندا:
«جەتى اتاسىن بىلگەن ەر – جەتى رۋلى ەلدىڭ قامىن جەر» – دەلىنگەن. بۇل جەتى اتاسىن ءبىلۋدىڭ تەك جەكە پارىز ەمەس، ەلدىك مۇددە ەكەنىن ايقىندايدى.
ال شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى:
«اتادان بالا تۋسايشى، اتا جولىن قۋسايشى» – دەپ، ۇرپاققا اماناتتى جەتكىزۋدى وسيەت ەتكەن.
سوندىقتان جەتى اتاسىن ءبىلۋ – تاريحقا قۇرمەت قانا ەمەس، بولاشاققا دەگەن جاۋاپكەرشىلىك.