ماقسات – ۇلتتىق برەندتى ۇلىقتاۋ، اتقا ءمىنۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ
جەر بەتىندەگى كەز كەلگەن حالىقتى الەم جۇرتى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراپ تانيدى. ولاردى وزگە مەملەكەتتەردەن دارالاپ تۇراتىنى – ۇلتتىق قۇندىلىقتارى، ءسالت-داستۇرى مەن مادەني-رۋحاني باعدارلارى، ۇلتتىق ويىندارى مەن ونەرى. سولاردىڭ اراسىندا ۇلتتىق ات سپورتى تۇرلەرىنىڭ ورنى ەرەكشە. بۇگىندە بۇل باعىت قوعامدا قارقىندى دامىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ بولمىسى بولەك ۇلتتىق سپورت جاناشىرى، جىلقىنىڭ ءقادىرىن ءبىلىپ، تابيعاتىن قاپىسىز ۇققان ازامات، «داۋكەي كوكپار كلۋبىنىڭ» نەگىزىن قالاۋشى – دانيار داۋكەيمەن اڭگىمەمىز وسى باعداردا ءوربىدى.
قۇندىلىقتارىمىزدى قۇلدىراتپاۋ ءوز قولىمىزدا
– دانيار اعا، بۇگىندە سپورت پەن ونەر ۇعىمدارىنىڭ اراجىگىن اجىراتا الماي جۇرگەن سەكىلدىمىز. قازاقتىڭ ساياتشىلىق، اتبەگىلىك ونەرىن سپورتقا تەلىپ جاتادى. جالپى، ۇلتتىق «سپورت – ويىن – ونەر» ۇعىمدارى اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى قالاي تالداپ بەرەر ەدىڭىز؟
– ورىندى سۇراق. بىزدە ۇلتتىق سپورت قاۋىمداستىعى بار بولعانىمەن، وكىنىشكە قاراي، بۇل ۇجىم ءوز مىندەتىن تولىققاندى اتقارا الماي وتىر. ۇلتتىق سپورت، ونەر مەن ويىننىڭ جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە قانشالىقتى ماڭىزى بار ەكەنىن ەسكەرسەك، ۇشەۋىن جەكە-جەكە ءبولىپ قاراستىرعان ءجون. بولەك قاۋىمداستىق قۇرسا دا ارتىقتىق ەتپەيدى. ءبىز، ەڭ الدىمەن، سپورت پەن ءداستۇردىڭ اراسىن اجىراتىپ الۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ قۇسبەگىلىك، ساياتشىلىق پەن اتبەگىلىگى – ۇلتتىق داستۇرگە، ياعني ونەرگە جاتادى. قۇسبەگى مەن اتبەگى – سپورتشى ەمەس. ال كوكپار – ۇلتتىق سپورت ءتۇرى. كوكپار پالۋاننان جۇرەكتىلىكتى، ەپتىلىك پەن باتىلدىقتى تالاپ ەتەدى. ارينە، ۇلتتىق ونەر دە سپورت سەكىلدى دايىندىق پەن قاراجاتتى قاجەت ەتەدى. قۇسبەگىلىك – قازاق حالقىنىڭ قانىنا سىڭگەن كونە ءداستۇر، اتا-بابادان قالعان مۇرا. باسقا باسقا، ۇلتتىق ونەردىڭ بۇل ءتۇرى قازاققا ەتەنە جاقىن بولعاندىقتان كەنجەلەپ قالماۋى ءتيىس. قۇسبەگىلىكپەن اينالىساتىندار ءۇشىن ارنايى قاۋىمداستىق قۇرىلىپ، مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ بولۋ كەرەك دەپ سانايمىن. ءبىر قۋانتارلىعى، بىزدە ۇلتتىق ونەرگە جانى اشيتىن ازاماتتار كوپ.
ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى دەپ كوكپاردى، تەڭگە ءىلۋدى، اۋدارىسپاقتى، بايگەنى، جامبى اتۋدى ايتساق بولادى. بىزدە سپورت قاۋىمداستىعى بۇل تىزىمگە اسىق اتۋدى قوسىپ، وعان ارنايى قارجى بولەدى. نەگىزىندە، اسىق اتۋدى سپورت تۇرىنە جاتقىزۋ دۇرىس ەمەس. ول – كەز كەلگەن قازاقتىڭ بالاسى بىلۋگە ءتيىس ۇلتتىق ويىن.
جالپى، بۇل ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ۇشەۋى دە قازاققا كەرەك. ولاردى قۇلدىراتپاۋ ءوز قولىمىزدا.
– كوكپار دا، بايگە دە، قازاقشا كۇرەس تە كۇنى كەشەگە دەيىن تەك ناۋرىز مەرەكەسىندە، اس-تويلاردا جىلىنا 2-3 رەت قانا ۇيىمداستىرىلاتىن. سوڭعى جىلدارى قازاق كۇرەسىنەن سپورتتىق جارىستار جيىلەپ، بۇل سالا جاقسى دامىپ كەلەدى. ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدە دامۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
–ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى حالقىمىز پايدا بولعالى ءومىر بويى دامىپ كەلە جاتىر. ءالى دە داميدى. ۋاقىتتىڭ ىڭعايىنا قاراي بىرتىندەپ، الەمدىك دەڭگەيدە دە داميتىن بولادى. ول ءۇشىن، بىرىنشىدەن، ءبىراز سالانىڭ دامۋىنا تۇساۋ بوپ كەلگەن، قوعامدى جايلاعان جەمقورلىقتى تۇبىرىمەن جويۋ كەرەك. باسشىلىققا جەمقور ادام كەلسە، ونىڭ زاردابى بارىنەن دە ۇلتتىق سپورتقا تيەدى. جەمقورلىق بولماسا، بىزدە نامىستى، ۇلتتىق سپورتقا دەگەن جاناشىر جاندار كوپ. وسى سالانىڭ باسشىلىعىندا وتىرعاندار ۇلتتىق سپورتتى دامىتۋ ارقىلى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋعا جول اشىلاتىنىن ۇقسا دەيمىن. سوندا عانا ءوزىنىڭ ۇلتىنا ءتان سپورتتىڭ، ونەرى مەن ويىننىڭ بولمىسىن وسكەلەڭ ۇرپاق بويىنا ءسىڭىرىپ وسەدى. جاستاردىڭ ۇلتقا دەگەن جاناشىرلىعى، قۇرمەتى ويانادى. ەكىنشىدەن، سپورت تۇرلەرىنە بۇقارالىق سيپاتتا ءمان بەرىلىپ، قولداۋ ءبىلدىرۋ كەرەك. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە بىرنەشە ەلگە پايدالى، ادال كومپانيالار بار. ءبىراق ولار ۇلتتىق سپورتتى دامىتۋعا، كوكپاردى قولداۋعا قىزىقپايتىنى وكىنىشتى.
كوكپار – ات سپورتىنىڭ تورەسى
–كوكپاردا باستىسى كۇش پەن ءادىس ۇشتاسۋى كەرەك. پالۋانعا تاعى قانداي قاسيەتتەر ءتان؟
–ۇلتتىق ات سپورتىنىڭ تورەسى – كوكپار سانالعاندىقتان، كوكپار پالۋانىنا ءتان قاسيەتتەر بار. باسقا سپورت تۇرىندە، ماسەلەن بوكستا سپورتشى قارسىلاسىن ۇرادى، قازاقشا كۇرەستە جامباسقا لاقتىرادى. ال كوكپاردا ادامعا زيان كەلتىرۋگە بولمايدى. قازاق فيلوسوفياسىنىڭ كەرەمەتتىلىگى سول، تاربيەسى مەن سپورتىنا دەيىن بىر-بىرىنە سايكەس كەلەدى.
ارينە، كۇش پەن ءادىس ۇشتاسۋ كەرەك. ءادىس جاعىنان ءار پالۋان قارۋلى بولۋى اسا ماڭىزدى. اتتىڭ قۇلاعىندا ويناپ، ونى باعىندىرا الۋ كەرەك. كوكپاردا ءجاي عانا اتقا ءمىنۋ، شابا الۋ ازدىق ەتەدى. كەز كەلگەن ادام اتتىڭ بابىن تاۋىپ، ىڭعايىن جاقسى بىلەر، ءبىراق كوكپار تارتۋ مۇلدەم بولەك نارسە. پالۋاندا ايلا، ءادىس-تاسىل، جۇرەكتىلىك ءبارى ءبىر ارنادا ۇشتاسۋى كەرەك. ەر ازاماتتىڭ كۇشى مەن شىدامدىلىعى سىنالادى. دەگەنمەن، مۇنىڭ ءوزى دە جەتكىلىكسىز. بىرنەشە كەلىلىك سەركەنى تارتىپ، كوكپار ەرەجەسىن ساقتاپ، قازاندىققا سالىم سالۋ رۋحى مىقتى شاباندوز پالۋاننىڭ عانا قولىنان كەلەدى. كوكپارعا قاتىسىپ، جەڭىسكە جەتۋدەگى باستى تالاپ – باتىلدىق. كوكپار 2 تۇرگە بولىنەدى. جاپپاي جانە كوماندالىق كوكپار. جاپپاي كوكپار داستۇرگە جاتادى.
سىرت كوزگە قاراپايىم بولىپ كورىنگەنىمەن، ەكىنىڭ ءبىرى كوكپارشى بولا المايدى. كەز كەلگەن پالۋان كوكپار دوداسىنا قاتىسا المايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كوكپار سپورتىندا ەپتىلىك پەن قارا كۇش سىنعا تۇسەدى.
–كوكپاردا جىلقىنىڭ جىلدامدىعى اسەر ەتە مە؟
–ءيا، جىلدامدىق اسەر ەتەدى. كوكپاردا ات جۇيرىك، بەلدى بولۋ كەرەك. سالماقتى پالۋاندار ءۇشىن جىلقى بەلدى بولۋى مىندەتتى. مىقتى، اقىلدى جىلقى قارسىلاستىڭ جىلقىسىن سەركەگە، قازاندىققا جاقىنداتپايدى. وسىلايشا، پالۋانعا ويىن بارىسىندا سەرىك بولادى. ولاي بولماسا ويىن جۇرمەي قالادى.
شابۋىلشى جەردەن سەركەنى ءىلىپ الىپ جۇرەدى. بۇل پالۋانعا ات بيىك بولماۋى كەرەك. بيىك بولسا پالۋان ويىن بارىسىندا تەز شارشايدى دا، سەركەنى جەردەن ءىلىپ الۋ قيىنعا تۇسەدى. ال قورعاۋشىدا ات ءىرى، شالت، جىلدام بولۋى كەرەك.
ب ا ق پەن باپ سىنالاتىن دودا
–ارىق ات تەز بولدىرادى، سەمىز ات ەنتىگىپ تۇرىپ الادى. كوكپارعا اتتى قالاي تاڭدايسىزدار؟
–كوكپار كلۋبىنداعى اتتاردىڭ ءبارى – قازاقتىڭ قارابايىر تۇقىمدى جىلقىلارى. دەنى – ايعىر. كوكپارعا شەتەلدىك تۇقىمدى اتتار توتەپ بەرە المايدى. قارابايىر تۇقىمدى اتتار عانا شىداي الادى. شەتەلدىك تۇقىمدى اتتار ۇيىردە وسپەگەندىكتەن، نازىك بولادى. ال ۇيىردە وسكەن جىلقى ءتوزىمدى كەلەدى.
كوكپار دوداسىنا تۇسەتىن جىلقىلار دا بولەك بولادى. كەيبىرى دودادان قورقادى. اسىرەسە، ەۋروپانىڭ اتتارى دودادان قاشادى. قازاقتىڭ قارابايىر تۇقىمدى جىلقىسى ۇيىردە وسكەندىكتەن، دودادان قاشپايدى. كەرىسىنشە، دوداعا ۇمتىلىپ تۇرادى. ويتكەنى، ول وعان ءۇيىر سياقتى كورىنىپ، تارتىس بارىسىندا ءوزىن جايلى سەزىنەدى.
كوكپار – اتتىڭ قالاي باپتالىپ ۇيرەتىلگەنىن، جۇيرىكتىگىن دە سىنايتىن سپورت.
–ءوزىڭىز كوكپارعا قالاي كەلدىڭىز؟
–وسىدان 15 جىل بۇرىن جايلاۋدا اۋەسقويلىقپەن كوكپار تارتاتىنمىن. سول كەزدە كوكپار – قازاق ءۇشىن ناعىز كەرەك ۇلتتىق سپورت ءتۇرى ەكەنىن ۇعىندىم. وعان دەيىن باسكەتبولمەن اينالىسقانمىن. ول دا تارتىستى سپورت ءتۇرىنىڭ ءبىرى. ءبىراق باسكەتبولدا قارسىلاستارمەن، كوماندالاستارمەن بايلانىس ورناتۋ جەتپەي قالادى. ال كوكپاردا بايلانىس ۇزىلمەيدى. ءسويتىپ، 2012 جىلى الماتى كوكپار فەدەراسياسىن باسقارۋعا شاقىرتۋ الدىم. كەيىن باۋىرجان مومىش ۇلى اتىنداعى اسكەري ۋچيليششەسىندە كوكپار ءبولىمى اشىلىپ، «دەمەۋشى دە، اتقارۋشى دا ءوزىم بولامىن، ماعان تەك كوكپارعا ۇيرەتەتىن ساربازدار بەرسەڭىزدەر بولدى» دەپ بار مىندەتتى ءوز موينىما الدىم. اسكەري ۋچيليششەدەگى كوكپارعا قىزىعاتىن 8 بالانى تاڭداپ، اپتا سايىن جاتتىعۋ وتكىزىپ تۇردىم. بۇل مەن ءۇشىن سپورتتاعى جاڭا جوبا بولدى. وعان دەيىن كوكپار تارتىپ كورمەگەنمىن. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە بالالار كوكپارعا تەز بەيىمدەلىپ كەتتى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن اسكەري ۋچيليششە باسشىلىعى اۋىسىپ، كوكپار ءبولىمى جابىلىپ قالدى. ءبىراق بالالاردىڭ جارتىسى كوكپاردا قالدى. كەيىن جاستاردىڭ كوكپار ليگاسىن اشۋ ويى تۋىندادى. ماقساتىم ورىندالدى. كوكپار ليگاسى قۇرىلدى. الماتىداعى 5 ۋنيۆەرسيتەتتى مۇشە رەتىندە قابىلدادىق. سپورتتان حابارى جوق ستۋدەنتتەر كوكپار تارتىپ ۇيرەنە باستادى. جىلىنا كوكپاردان 2 جارىس وتكىزىپ جۇردىك.
– ءوزىڭىز باسقاراتىن كوكپار كلۋبى قاشان قۇرىلدى؟
–جاستار كوكپار ليگاسى اشىلعاننان كەيىن «جاستارعا كوكپار تارتاتىن ارنايى ورىن اشساق جاقسى بولۋشى ەدى» دەگەن وي كەلدى. جايلاۋ تۇرگەن جاقتا، قالادان قاتىنايتىن سپورتشىلار ءۇشىن تۇرگەنگە بارۋ قيىن بولعاندىقتان، الاڭدى قالاعا جاقىن ماڭنان اشۋ كەرەك بولدى. ىڭعايلى الاڭ بولارلىق جەر ىزدەپ ءجۇرىپ، 2018 جىلى «داۋكەي كوكپار كلۋبىن» قۇردىق. مىنە، 4 جىلدان بەرى كوكپار كلۋبى ۇلتتىق سپورت ءۇشىن ءبىراز جۇمىس اتقارىپ كەلەدى. كوكپارشىلارعا ىڭعايلى جاڭا الاڭ، جىلقىلارعا ارنايى قورالار سالىندى. بۇگىندە كلۋبىمىزدىڭ مۇشەلەرى وتە كوپ. بىلتىر ولاردىڭ اراسىندا كوكپاردان جارىس وتكىزگەنبىز. سول كەزدە 16 كوماندا بولدى. كوكپارشىلاردىڭ ءبارى ءارتۇرلى سالادا جۇرگەن اۋەسقوي جاندار. ءبىرى – زاڭگەر، ءبىرى – دارىگەر، كاسىپكەر دە بار اراسىندا. كوكپارشىلاردىڭ باسىم بولىگى كاسىپقويلار ەمەس. دەيتۇرعانمەن، كوكپار تارتۋ قازاقتىڭ قانىندا بار ەكەنى بىردەن بايقالادى.
قازاق اتتان تۇسپەۋ كەرەك!
–ۇلتتىق سپورت كوميتەتىنىڭ وسىدان 2-3 جىل بۇرىنعى مالىمەتتەرىندە ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىمەن 322 مىڭنان استام ادام اينالىسادى دەگەن دەرەك كەلتىرىپتى. بۇل تىم ماردىمسىز از كورسەتكىش قوي؟
–مەنىڭشە، ۇلتتىق سپورتپەن ودان دا كوپ ادام اينالىسادى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە جاپپاي كوكپار جاقسى دامىعان. بۇگىندە بۇل ۇلتتىق سپورت ءتۇرىنىڭ سانگە اينالعانى، ءار وڭىردە كوكپارشىلارىمىزدىڭ كوپتىگى قۋانتادى. جاپپاي كوكپاردا جۇلدە قورى – اۋقىمدى. سوندىقتان كوكپارشىلار جۇلدەگە تالاسىپ، سالىم سالادى. كاسىپ بولىپ كەتتى. جاپپاي كوكپار ەكونوميكانىڭ ءبىر بولىگىنە دە اينالىپ ۇلگەردى. ءتىپتى، كوكپار جىلقىلارىنىڭ اس-سۋى، ات-ابزەلدەرى، پالۋانداردىڭ كوكپارعا ارنالعان كيىمدەرى بار. بۇل سپورت ءتۇرى ۇلكەن يندۋسترياعا اينالىپ بارادى. ءدال وسى كەزدە كوكپار كەنجە قالعان وزگە ايماقتاردا ءجيى-جيى اتشابار جاساپ، جاستار كوكپار ليگاسى فورماتىندا بولسىن، جاپپاي فورمات بولسىن كوكپاردى ءجيى ۇيىمداستىرىپ، پالۋاندارعا دا، كوكپار كورەرمەندەرىنە دە جان-جاقتى جاعداي جاسالۋى كەرەك.
–قازاق كوكپارشىلارى ەلدەن تىس ايماقتاردا ۇيىمداستىرىلاتىن جارىستارعا قاتىسا ما؟
–ەڭ ۇلكەن جەتىستىكتەرىمىزدىڭ ءبىرى – فرانسيا مەملەكەتىندەگى اۋقىمدى جارىس. ول جەردە اڭشىلىقتىڭ ارنايى فەستيۆالى ءوتتى. ءبىز ءۇش كۇن ونەرىمىزدى كورسەتتىك، 18 مىڭ كورەرمەن كوكپار كوردى. شوپتەن جاسالعان قازاندىق، سەركە-مۋلياج بولدى.
–ۇلتتىق سپورت سالاسىندا جاپپاي كوكپار مەن كوماندالىق كوكپاردىڭ قايسىسىنىڭ دامىعانى ءتيىمدى؟ ەكەۋىنىڭ ايىرماشىلىعى قانداي؟
–ەكەۋىنىڭ دە ورنى بولەك، ەكەۋىنىڭ دە دامىعانى ءتيىمدى. جاپپاي كوكپاردا جاقسى شاباتىن پالۋان كوماندالىق كوكپاردا شابا المايدى. ايىرماشىلىعى كوپ. جاپپايدا قارۋلى، مىقتى، دەنەلى پالۋان بولۋى كەرەك. سەبەبى، سەركەنىڭ سالماعى اۋىر بولىپ، دودا تارتىستى وتەدى. ال كوماندالىق كوكپاردا سەركە جەڭىلىرەك بولادى. ءبىراق قاعىس كوپ بولادى.
–سەركە دەمەكشى، سوڭعى ۋاقىتتا شەتەلدىكتەر سەركەنى تارتۋ – مال-جانۋارعا جاسالعان قيانات ەكەندىگىن ايتىپ ءجۇر. جاساندى سەركە-مۋلياجدى پايدالانۋ تۋرالى ۇسىنىستار بار. كوكپار ءۇشىن قايسىسى دۇرىس؟
–جاپپاي كوكپاردا سەركەنى عانا تارتادى. ويتكەنى، ول ەرتەدەن كەلە جاتقان ءاتا-داستۇر. ارنايى مۋلياجدى ويلاپ تاپقان كەزدە «مۋلياج نەگە كەرەك، كوكپاردى سەركەمەن عانا ويناۋ كەرەك» دەگەن ءبىراز پىكىر ايتىلىپ جاتتى. قازىرگى كەزدە كوماندالاردا مۋلياجبەن تارتادى. قاۋىمداستىقتىڭ ءتۇرلى چەمپيوناتتارىندا سەركەمەن شابادى.
–كوكپار قاي كۇندەرى وتكىزىلەدى؟
–ءبىزدىڭ كلۋبىمىزدا كوكپار ءجيى ۇيىمداستىرىلىپ تۇرادى. ءار جەكسەنبى كۇنى بالالار كوكپار تارتادى. بۇرىن بالالار اقىلى تۇردە قاتىساتىن. بيىل «بالالار جىلى» اياسىندا الماتى اكىمدىگى بالالاردىڭ كوكپارعا قاتىسۋى ءۇشىن قارجى ءبولدى، سوندىقتان نيەتتەنگەندەر تەگىن كەلىپ قاتىسادى. بۇگىندە 36 بالا كوكپار تارتىپ ۇيرەنۋدە.
–اڭگىمەمىزدى ات سپورتىنىڭ بولاشاعىمەن تۇيىندەسەك...
–قازاق اتتان تۇسپەۋ كەرەك! بىرىنشىدەن، اتقا ءمىنۋ – سۇننەت، ەكىنشىدەن – اتا-بابادان قالعان مۇرا. قازاق پەن جىلقى – ەگىز ۇعىم. كوشپەلى حالقىمىزدى جىلقى مالىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ماقسات – اتقا ءمىنۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ، بالالارىمىزعا اتقا ءمىنۋدى ۇيرەتسەك، ات سپورتىنىڭ بولاشاعىنا سەنىممەن قادام جاساي الامىز.
–ءماندى، ماعىنالى اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت!
سۇحباتتاسقان گۇلجانات سەمبايەۆا.