مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ كەڭەيتىلگەن القا ماجىلىسىندە سويلەگەن سوزىندە: «ادىلەتتى ءارى ءقاۋىپسىز قازاقستاندى قۇرۋ ءۇشىن زاڭ مەن ءتارتىپ ۇستەمدىگىن تۇبەگەيلى ورنىقتىرۋ كەرەك. بۇل – بارشا ازاماتتىڭ مۇددەسىن، قۇقىعى مەن بوستاندىعىن قورعاۋدىڭ مىزعىماس تىرەگى» دەگەن ەدى. پرەزيدەنت تاپسىرماسى جەرگىلىكتى جەرلەردە قالاي جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر؟ بۇل ماقسات-مىندەتتەرگە وراي مەگاپوليستەگى قوعامدىق ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ قىزمەتىندەگى ناقتى باعدارلار قانداي؟ وسى جانە باسقا دا ساۋالدار توڭىرەگىندە الماتى قالاسى مامانداندىرىلعان كۇزەت قىزمەتى پوليسەيى، كىشى سەرجانت جىگەر ماحمۇتوۆپەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
ءادىل قوعام – باستى باعدار
– ەل پرەزيدەنتى تۇجىرىمداعانداي، «قوعامداعى ىزگىلىكتىڭ ءبارى ادالدىقتان باستاۋ الادى. ادىلەتتى قازاقستان جانە ادال ازامات ۇعىمدارى ەل تىرەگى بولاتىن ەگىز قۇندىلىق رەتىندە ءاردايىم قاتار تۇرۋعا ءتيىس». الماتى قالاسى مامانداندىرىلعان كۇزەت قىزمەتىندە بۇل باعدار قالاي جۇزەگە اسىرىلۋدا؟
– ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ – مىنەزدەن!» دەگەن ەكەن.
قازاق ەلى پرەزيدەنتىمىز اماناتتاعانداي، وتە جاۋاپتى ءارى ابىرويلى مىندەت – ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋعا باعدار الدى. ءبىز وتانشىلدىعىمىزدى جانە ەلگە جاناشىرلىعىمىزدى ناقتى ىسپەن كورسەتۋىمىز كەرەك. ادال ازامات بولۋعا ۇمتىلۋىمىز قاجەت. زەردەسى بيىك ازامات ەلىنىڭ قامىن ويلايدى. قاي سالا بولماسىن، اركىم ءوز قىزمەتىندە وتانىمىزدى وركەندەتۋگە ۇلەس قوسۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. ءقازىر جاڭارعان ءادىل قوعام ورناتۋ قارقىندى تۇردە جۇزەگە اسىپ كەلەدى. سونىڭ ەڭ نەگىزگىسى ول – «ادال ادام» كونسەپسياسى. ادام قۇقىعى مەن بوستاندىعىن قورعاۋ جۇيەسى نىعايىپ، ءادىل، اشىق قوعام ءارى باسەكەگە لايىق جۇيە قالىپتاسىپ كەلەدى. ادىلەتتى قازاقستان قاعيداتى – ەڭ الدىمەن زاڭ مەن ءتارتىپ باعدارىنىڭ بارشاعا بىردەي ۇستەمدىگى. زاڭ الدىنداعى ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك دەگەن پايىمدى اڭعارتادى. باتىر باۋىرجان مومىش ۇلى بابامىز «تارتىپكە باعىنعان قۇل بولمايدى، ءتارتىپسىز ەل بولمايدى» دەپ بەكەر ايتپاعان. ءبىز ءۇشىن مەملەكەت تۇعىرىنىڭ ءۇش نەگىزگى تىرەگى بار. ولار: «ادال ادام – ءادىل قوعام – زاڭ مەن ءتارتىپ» قۇندىلىقتارى.
زاڭ مەن ءتارتىپ – نەگىزگى ۇستانىم
ۇجىمىمىزداعى ءار قۇقىق قورعاۋ ورگانىنىڭ قىزمەتكەرى زاڭ مەن ءتارتىپ قاعيداتىن جاقسى ۇعىپ، ءمانىن جەتە تۇسىنەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ 1-بابىنىڭ 1-تارماعىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى» دەپ شەگەلەنىپ جازىلعان. سوندىقتان زاڭ مەن ءتارتىپ ۇستەمدىگى ءارقاشان بيىك تۇرۋى شارت.
ءبىز زاڭ دەگەندى تەك قۇقىق قورعاۋ، سوت بيلىگى، پروكۋراتۋرا سياقتى قۇزىرلى ورگاندارعا تەلىپ تۇسىنەمىز. كورنەكتى قالامگەر شەرحان مۇرتازا «زاڭ دەگەن – نوقتا» دەگەن ەكەن. سول سەبەپتى، زاڭدى ءبىر جاقتى تۇسىنۋگە بولمايدى. بۇل – تۇتاس قوعامنىڭ تارتىپكە باعىنىپ، زاڭدى قۇرمەتتەپ، كونستيتۋسيا بويىنشا ءومىر ءسۇرۋى دەگەن قاعيدات.
قوعامداعى قىلمىس، زورلىق-زومبىلىقتىڭ ءبارى زاڭدى، ءوز قۇقىعىڭدى بىلمەۋدەن باستالادى. اقش، ەۋروپا، تۇركيا، سينگاپۋر سياقتى دامىعان ەلدەردە زاڭ وتە قاتال. ءبىر عانا سينگاپۋر ەلىن الايىقشى، وندا بالاعات ءسوز ايتىپ، ساعىزدى بەتالدى تاستاعانىڭىز ءۇشىن اكىمشىلىك قۇقىقبۇزۋشىلىقتان باستاپ، قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە دەيىن جاۋاپقا تارتىلۋىڭىز مۇمكىن. قوعام قايراتكەرى زەينەپ احمەتوۆا اپامىزدىڭ «باتىس زاڭعا باعىنادى، شىعىس دىنگە باعىنادى، ال قازاق ۇيات بولادى دەيدى. سوندىقتان قاتەلەستىڭ دەپ، جاۋاپكەرشىلىككە تارتا بەرگەننەن گورى، حالىققا ءتۇسىندىرۋ، زاڭنىن ءمانىن ۇعىندىرۋ جۇمىستارىن ءجىتى قولعا العان دۇرىس» دەگەنى بار ەدى. بۇل دۇرىس ۇستانىم دەپ ويلايمىن. بۇگىندە «مەدياسيا» زاڭى اياسىندا تاراپتارعا ءوزارا كەلىسىپ، ماسەلەنى مەدياتور ارقىلى بىرلەسىپ شەشۋىنە مۇمكىندىك بەرىلگەن. وسىنداي باستامالار زاڭ مەن ءتارتىپ قاعيداتىنىڭ ءمان-ماعىناسىن ارتتىرادى.
پوليسيا – قوعامدىق ءتارتىپ ساقشىسى
– جىگەر، ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ جۇمىسىن قوعام جەتىك بىلە بەرمەيدى. جالپى پوليسيا قىزمەتكەرى بولۋ – سىزدەرگە قانداي مىندەت پەن پارىز جۇكتەيدى؟
– وتە جاقسى ساۋال. ءيا، ءبىزدىڭ جۇمىس وڭاي ەمەس. پوليسيا بولۋ – وتە زور جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى. ءار قادامىڭ نىق، ءار ءىسىڭ قوعامعا كادەلى بولۋى قاجەت.
ءقازىر «ينستاگرام»، «تيكتوك»، «فەيسبۋك»، «يۋتۋب» سياقتى الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءتارتىپ ساقشىلارىنا بايلانىستى ءارتۇرلى فورماتتا بەينەبايان قاپتاپ ءجۇر. سونىڭ ىشىندە قۇقىقبۇزۋشىلىقتى انىقتاۋعا جاردەمدەسكەن ۆيدەوكونتەنتتەر دە بار. دەگەنمەن، جەلىگە جۇكتەلىپ جاتقان كونتەنتتىڭ ۇشتەن ءبىرى – تەرىس پيعىلدا بولاتىنى، ولاردىڭ پوليسيا قىزمەتكەرلەرىن ءجونسىز، كەلەمەجدەۋگە، ادىلەتسىز بالاعاتتاۋعا باعىتتالاتىنى قىنجىلتادى. ارينە، قاتەلەسپەيتىن پەندە بولمايدى، قىزمەت بابىن جەكە مۇددەسى ءۇشىن اسىرا پايدالاناتىندار مۇلدە جوق دەپ تە ايتا المايمىز، وندايلار زاڭ جۇزىندە قاتاڭ جازاعا تارتىلادى. زامانداستارىما ايتارىم، ءبارىمىز دە ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادامبىز. ءبىزدىڭ دە بالا-شاعامىز، اعايىن-تۋىس، جورا-جولداس، وتباسىمىز بار. ءوز جۇمىسىمىزدى ابىرويمەن اتقارامىز. پوليسيا – قوعامدىق ءتارتىپ ساقشىسى، حالىقتىڭ قورعاۋشىسى. قوعامداعى ءتۇرلى كەلەڭسىز وقيعانىڭ الدىن الىپ، ءتارتىپ بۇزعاندارمەن پروفيلاكتيكالىق ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن ويلايدى.
– قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلىرىنىڭ الەۋمەتتىك قامسىزداندىرىلۋى قانداي دەڭگەيدە؟
– قۇقىق سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ باعدارى بار. ەڭ نەگىزگىسى – ايلىعىمىزعا قوسىمشا تولەنەتىن الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ پاكەتتەرى قاراستىرىلعان. ءبىراق نارىق زامانى بولعاندىقتان، ارينە، تۇرمىسقا 100% جەتكىلىكتى دەپ باسا ايتا المايمىز. ءوزىمنىڭ 6 بالام بار. انام مەن باۋىرلارىم جانىمدا. ءۇيدىڭ ۇلكەنى بولعان سوڭ، اسىراپ باعۋ – مەنىڭ موينىمدا. تۇراقتى جۇمىس – تۇراقتى جالاقى. وتباسىما جەتكىزۋگە تىرىسامىز. باسپانا الۋعا جەڭىلدىك بولسا، تابىس ەسەلەنىپ ارتىپ جاتسا جاقسى بولار ەدى، ارينە. ويتكەنى، بۇگىنگىدەي نارىق زامانىندا تابىس مول بولماسا، جان باعۋ وڭايعا تۇسپەيدى.
«ەڭبەكتىڭ نانى ءتاتتى»
– اسكەريلەر اراسىندا «گەنەرال بولۋدى ارمانداماعان سارباز – سارباز ەمەس» دەگەن ءتامسىل قالىپتاسقان. قانداي قىزمەت بولسىن، مارتەبەڭ ءوسىپ، ابىرويعا بولەنۋ – ادال ەڭبەكپەن كەلەتىنى بەلگىلى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
– قازاق حالقىندا «ەڭبەكتىڭ نانى ءتاتتى، جالقاۋدىڭ جانى ءتاتتى» دەيدى. ارينە، قىزمەت ءوسىپ، دارەجە يەلەنۋ – تاباندى ەڭبەككە بايلانىستى دەپ بىلەمىن. اۋەلى ەلگە ماڭداي تەردى توگىپ، قولدان كەلگەن قىزمەتتى جاساپ، ابىرويعا بولەنۋ كەرەك. كەيبىرەۋلەر بەيبىت كۇندە ەرلىك جاسالمايدى دەپ ايتادى. بۇل – قاتە پىكىر. قوعامدىق تىنىشتىقتى بۇزىپ، حالىققا ءقاۋىپ توندىرگەن ساتتە تارازدىق پوليسەي عازيز بايتاسوۆ جۇرتتى اراشالاپ، قىزمەت جولىندا ءوزىن قۇربان ەتتى. مەملەكەت عازيز اعامىزعا «حالىق قاھارمانى» دەگەن اتاق بەردى. وسىنداي وقيعالاردى ءتىزىپ ايتا بەرۋگە بولادى. تاڭەرتەڭ ۇيدەن الاڭسىز شىعىپ، كەشكىسىن وتباسىڭا، اناڭا، باۋىرىڭا، ايەل بالا-شاعاڭا امان ەسەن ورالۋ – ولجا. ناتيجەلى ەڭبەك ەتۋگە تىرىسىپ كەلەمىز، تۇبىندە ءبىر جاقسىلىق جولىعار. قۇقىق قورعاۋ سالاسىنىڭ ەرەجەسى بويىنشا 45 جاستا زەينەتكە شىعۋ بەكىتىلگەن. ءقازىر بىلىكتىلىگىم مەن ءبىلىمىمدى ارتتىرىپ، لەيتەنانت شەنىن الۋدى كوزدەپ ءجۇرمىن. بۇيىرسا، قىزمەتتىك جولىمدا كاپيتان، مايور، پولكوۆنيك دارەجەسىنە جەتسەم دەگەن ءۇمىت بار. ادال ەڭبەكپەن زەينەت جاسىنا ءىلىنىپ جاتساق نۇر ۇستىنە نۇر. ارىپتەستەرىمنىڭ اراسىندا زەينەتكەرلىككە شىققاننان كەيىن جەكە كاسىپكە بەتبۇرعاندار بار. ءوز باسىم ماگيستراتۋراعا ءتۇسىپ، دوكتورلىقتى قورعاپ، ارناۋلى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋشى-پروفەسسور رەتىندە، جاستارعا ءدارىس بەرگىم كەلەدى. ويتكەنى، يگەرگەن تاجىريبە مەن بىلىكتىلىك ادام بويىندا ماڭگىلىك قالادى. بىلگەنىڭدى وزىڭنەن كەيىنگى بۋىنعا ۇيرەتۋ – عانيبەت دەپ بىلەمىن.
شىعارماشىلىق – جۇرەك قالاۋى
– ءسىزدى بىرنەشە مارتە جىر ءمۇشايراسىنان كورىپ، شىعارماشىلىققا بەيىمدىلىگىڭىزدى اڭعاردىق...
– اقىن مۇحتار شاحانوۆ ايتپاقشى «اناۋ تۇرعان بيدايدى، كومباينمەن جينايدى» دەپ ەكىنىڭ ءبىرى ولەڭ جازا بەرۋى مۇمكىن. الايدا، ولەڭ – قۇدىرەتتى كۇش. اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ ولەڭدەرىن، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىن»، ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەرىن»، ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «ماحاببات قىزىق، مول جىلدارىن» جانە باۋىرجان مومىۇشلىنىڭ «ۇشقان ۇياسىن» وقىپ، رۋحاني كوكجيەگىم اشىلدى، ادەبيەتكە قىزىقتىم. ءوزىم دە ولەڭ جازا باستادىم. نەگىزى – ءوزىم پوليسيا قىزمەتىنە كەلمەستەن بۇرىن 8 جىل – اسكەري سالادا، 2 جىل – توتەنشە جاعداي قىزمەتىندە، 1 جىل – جەدەل جاردەمدە قىزمەت ەتتىم. ەڭ جانىما جاققانى، ءارى وڭ جامباسىما كەلگەنى وسى پوليسيا قىزمەتى بولدى. تەمىردەي تارتىپكە بويىم ۇيرەنسە دە، كوڭىلىم ادەبيەت ايدىنىندا، ويىم شىعارماشىلىقتا سامعاپ جۇرەدى. ماسەلەن، باۋىرجان مومىش ۇلى اسكەري قىزمەتتە جۇرسە دە، شىعارماشىلىقتاعى دارىنىن دا كورسەتە ءبىلدى عوي. سول كىسى سياقتى مەن دە شىعارماشىلىعىمدى قالتارىسقا قالدىرا الماسپىن. مۇمكىندىگىم بولىپ، قولداۋ تابىلىپ جاتسا، شىعارماشىلىق كەش بەرىپ، ولەڭدەرىمنەن ساحنالىق كورىنىس كورسەتىپ، ءان دە شىرقاتقىم كەلەدى. ول جاعىنا ۋاقىت تورەشى.
قازاقتا «اكەنىڭ ابىرويى بالاعا قىرىق جىل ازىق» دەپتى. ۇلدارىم جولىمدى قۋىپ، اقىن بولام نەمەسە پوليسيا قىزمەتكەرى، اسكەري ادام بولام دەسە قارسىلىعىم جوق. ولارعا ءوز تاڭداۋلارىن جاساۋعا رۇقسات بەرەمىن. بولاشاقتارىنا جول كورسەتىپ، مىقتى مامان بولۋىنا جەتەلەيمىن. ويتكەنى، جاس بالا كەزىمىزدە وزىمە سول نارسە جەتپەدى. سوندىقتان بالاعا بالا كۇننەن باعىت-باعدار بەرگەن ءجون دەپ بىلەمىن. مەن ءۇشىن ەلگە قىزمەت ەتۋ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا قىزمەت ەتۋ – ابىرويلى مىندەت، زور جاۋاپكەرشىلىك، ازاماتتىق پارىز دەپ تۇيسىنەمىن.