«يت بالاعىنان تۇلەسە ويدىڭ قىسى، جونىنان تۇلەسە قىردىڭ قىسى بولادى». بابالار بولجامى وسىنداي...
قارا كۇز ءجۇرىپ جاتىر. كۇزدىڭ اقىرعى ايى. بۇل ايدى قازەكەڭ قاۋىس دەپ اتاعان. ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن اي اتى امالعا اۋىسىپ كەتكەن كورىنەدى.
ءبىراز كۇز امالدارى ارتتا قالدى. وتكەن پايىمىمىزدا ايتقانىمىزداي، ەندى ءۇش كۇننەن كەيىن «بوزقىراۋ» (بوقىراۋ) امالى باستالادى. ول قىستىڭ العاشقى بەلگىسى.
بۇرىنعى جۇلدىزشىلار وسى امالعا قاراپ، الداعى قىستىڭ قاس-قاباعىن، بارىسىن بايقاعان. «بوزقىراۋ» ناعىز قىراۋدىڭ ءوزى، سۋىقتىڭ كوزى.
ادەتتە قاراشانىڭ باسىندا قار جاۋىپ، كۇشتى جەل تۇراتىنى بەلگىلى. بيىل ونداي تابيعات قۇبىلىسى ورىن الىپ تۇرعان جوق. ءبىرلى-جارىم جەل مەن جاۋىن-شاشىن كورىنىس بەرگەنىمەن، سالقىن، ىزعار بولعان جوق ءالى. دەگەنمەن، الماتىنىڭ وزىندە بولماعانمەن، توڭىرەگىنە قار ۇشقىنى، بوز قىراۋ ءتۇستى. مۇنى قازەكەڭ «الا قانات» دەپ اتاعان (ءبىر اۋماققا جاۋىپ، ءبىر اۋماققا جاۋماي جەرگە الا تۇسكەن قار).
سونىمەن قاراشانىڭ دا امالدارى از ەمەس. سولاردىڭ بىرنەشەۋىنە توقتالا كەتەيىن. قاراشا ايى تۋىسىمەن قۇستار جىلى جاققا قاراي ۇشىپ، العاشقى قار تۇسەدى، كۇن سۋىتىپ، وزەن، كولدە مۇز قاتادى. قاراشادا قۇستاردىڭ قايتۋىنا، قاراشا ايىنىڭ قايتا كەلۋىنە بايلانىستى جىلدىڭ وسى مەزگىلىن «قاراشانىڭ قايتۋى» دەپ اتاعان. قاراشانىڭ 10 جاڭاسىنان 15 جاڭاسىنا دەيىن جالعاساتىن «بوقىراۋ» امالى بار. كەيبىرەۋلەر بۇل بوق پەن قىراۋ دەگەن سوزدەن قۇرالعان دەسەدى. بوققا (تەزەك-جاپاعا) تۇرعان قىراۋدى، ياعني جىلقىنىڭ تۇنگى قۇمالاعىنا قاتقان قىراۋدى مەڭزەۋدەن تۋعان. بۇل كەزدە بيەنىڭ ىشىندەگى قۇلىن كولدەنەڭ جاتپاعاندىقتان، ءارى جىلقى تۇندە دە جايىلاتىندىقتان قىراۋ تۇسكەن ءشوپتى جەگەن بيە قۇلىن تاستاپ قويادى، سوندىقتان جىلقىشىلار بۇل كەزدە جىلقىنى كۇنگەيگە قايىرادى.
«قاراشادا قار جاتپايدى، قار جاتسا تەك جاتپايدى» دەگەن ماقالى بار. ايدىڭ ماڭىزدى امالىنىڭ ءبىرى – «قاۋىس». باسقاشا اتالۋى اق قار. وسى كەزدە جاۋعان قار جەڭىل ءارى جۇمساق بولادى. «قاۋىستىڭ» سوڭىنان ىلە-شالا «ۇلكەن قاراشا» امالى كورىنىس بەرەدى. ول الداعى قىستىڭ حابارشىسى.
امال كەزىندە قىستاۋلىق ۇيلەردى بۇتىندەيدى. قىستان امان وتە الاتىن قوزى، بۇزاۋلاردى ىرىكتەپ، قالعان ارىق-تۇرىق قوزى، تورپاقتاردى ساتادى.
«قاراشادا قاۋىس بار، كارى-قۇرتاڭدى تاۋىسار»، «قاراشا – قاۋىس، كارى-قۇرتاڭدى تاۋىس»، ت.ب. امال تۋرالى ماقالدار حالىق اراسىندا ساقتالعان.
وسى مەزگىلدە بۇعى جاراپ، قوڭ جيناپ ۇيىرگە تۇسە باستايدى.
اي جۇيەسى بويىنشا، ايدىڭ – 18ء-ى. قازاقى ەسەپكە (ەسكىشە) سۇيەنسەك، ەندى اتتاي 14 كۇننەن كەيىن قاراشا ايى باستالادى. وسى مەزگىلدە اۋا رايىندا وزگەرىس ورىن الادى. ونىڭ ۇستىنە جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ەكى كۇننەن كەيىن «بوزقىراۋ» امالى باستالادى. الدا جوعارىدا ايتقان امالدار ءوز رەتىمەن كەلە بەرەدى. بۇلاردىڭ ءبارى قىستىڭ العاشقى حابارشىسى ىسپەتتى وزىمەن بىرگە قار، داۋىل، ىزعار الا كەلەتىن قاھارلى امالدار...
بابالار بولجامى
تابيعات امالدارىنا قاراپ جاسالعان جورامال:
*قۇيىن كوپ بولسا، قىس ايازدى بولادى. جاز بەن كۇز نايزاعايلى بولسا، قىس جايلى بولادى.
*بۇلت جەلگە قاراي كوشەتىن بولسا، ۇزاماي جاڭبىر جاۋادى.
*تىشقان بيىككە شىعىپ شىقىلداسا، ۇزاماي قار جاۋادى.
*تورعايلار ۇياسىنا مامىق تاسي باستاسا، كۇن كەنەتتەن قاتتى سۋىتادى.