· حالقىمىز ءۇشىن تۇرىك اعايىنداردىڭ ورنى بولەك. ءتىلى مەن ءدىنى، ءدىلى ءبىر ۇلتپىز. تاريح پەن مادەنيەتتە دە ۇقساستىقتار كوپ. سودان بولار، ەگەمەندىك العاندا انادولى جۇرتى العاش بولىپ قۋاندى، دەربەستىگىمىزدى ەڭ ءبىرىنشى تانىدى. كوپتىڭ الدى بولىپ، الماتىدان ءوز ەلشىلىگىن اشتى. مىنە، وتىز جىلدان اسسا دا، ماڭگىلىككە ۇلاسقان دوستىق اياسىندا وربىگەن بايلانىس توقتاماي، اعايىن اراسى ۇزىلگەن ەمەس. وسى ورايدا، ەكى ەل اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق پەن وزگە دە بايلانىستاردىڭ قازىرگى جاعدايى تۋرالى تۇركيانىڭ الماتىداعى باس كونسۋلى ەۆرەن مۇدەررىسوعلىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
تۇركيا – قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى ينۆەستورلارىنىڭ ءبىرى
– ەۆرەن مىرزا، سۇحباتىمىزدى قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى بايلانىستاردان باستاساق…
–تۇرىك قوعامى ءارتۇرلى سالالاردا قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنا ءوز ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ الەۋەتى بارلىق سالادا زور ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. تۇركيا مەن قازاقستاننىڭ ورتاق تاريحى، تەرەڭ مادەني جانە حالىقتارىمىز اراسىنداعى بەرىك دوستىققا نەگىزدەلگەن ساياسي، ديپلوماتيالىق بايلانىسى بار. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن تۇركيانىڭ ءبىرىنشى بولىپ مويىنداۋى – تابيعي قۇبىلىس. مەنىڭشە، بۇعان تاڭقالۋدىڭ قاجەتى جوق. سەبەبى، بۇل – ورتاق تاريحىمىز بەن باۋىرلاستىعىمىز ءۇشىن بىزگە جۇكتەلگەن پارىزدى ورىنداۋ بولدى. وسىنى اشىق ايتقىم كەلەدى. تۇركيا مەن قازاقستاننىڭ وزەكتى حالىقارالىق ماسەلەلەرگە دەگەن كوزقاراسى بىردەي. الەمدىك ۇردىستەر بويىنشا ۇستانىمدارى وتە جاقىن. ەلىمىزدىڭ فەتو، پكك، دايش جانە DHKPC سياقتى لاڭكەستىك ۇيىمدارمەن كۇرەسءىندە، سونىمەن قاتار «ارميان گەنوسيدى» دەپ اتالاتىن ديسكۋرستارمەن كۇرەسۋ سياقتى ۇلتتىق ىستەردە قازاقستاننىڭ تۇراقتى قولداۋى سەزىلەدى. لاڭكەستەرمەن كۇرەستە ءارقاشان بىزبەن بىرگە بولىپ كەلەدى.
كەيىنگى جىلدارى ەكونوميكا سالاسىندا ىلگەرىلەۋشىلىك بايقالادى. ءقازىر قازاقستاننىڭ ءارتۇرلى سالالارىندا ءۇش مىڭنان استام تۇرىك كومپانياسى مەن بيزنەسى جۇمىس ىستەيدى. قازاقستانداعى تۇرىك كاسىپكەرلەرى نەگىزىنەن تاماق ونەركاسىبى، فارماسيەۆتيكالىق حيميا ونەركاسىبى، قۇرىلىس، ءقوناقۇي شارۋاشىلىعى جانە ءوندىرىس سالالارىندا جۇمىس ىستەيدى. قورعانىس ونەركاسىبى مەن ورگانيكالىق اۋىل شارۋاشىلىعى – سوڭعى ۋاقىتتا ەڭ كوپ نازار اۋدارعان سەكتورلاردىڭ ءبىرى. تۇرىك كومپانيالارى قازاقستان ەكونوميكاسىنا جانە ءوندىرىستى ءارتاراپتاندىرۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسۋدا. تۇركيا – قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى ينۆەستورلارىنىڭ ءبىرى. بيىل تۇركيادان قازاقستانعا قۇيىلعان ينۆەستيسيانىڭ جيىنتىق كولەمى التى ميلليارد دوللاردان استى. قازاقستاندىق ينۆەستورلاردىڭ ەلىمىزگە سالعان ينۆەستيسياسىنىڭ جالپى كولەمى – ءبىر ميلليارد دوللار دەڭگەيىندە. ارينە، ءبىز ەلدەگى ەكى ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق جوبادا ماڭىزدى ءرول اتقارعان تۇرىك ينۆەستورلارىن ماقتان تۇتامىز. بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ مەردىگەر كومپانيالار قازاقستاندا بەس جۇزدەن استام جوبانى جۇزەگە اسىرىپ، جيىرما التى ميلليارد دوللاردى قۇرايتىن جۇمىستاردى قولعا الدى. سونداي-اق، قازاقستاندىقتار ءۇشىن دەمالۋعا لايىقتى ەلدەر اراسىندا تۇركيا ءبىرىنشى ورىندا دەپ ايتۋعا بولادى. بءىزدىڭ قازاقستانمەن ەكىجاقتى قارىم-قاتىناسىمىز 30 جىل بويى اعايىن رەتىندە بولسا، ەندى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك دەڭگەيىندە دامىپ كەلەدى.
الماتى – مەنىڭ ومىرىمدەگى ەرەكشە ورنى بار قالا
– ءبىلىم مەن مادەنيەت سالالارىنداعى بايلانىستار قالاي دامۋدا؟
– ەكى تاراپ 2019 جىلى قارىم-قاتىناستى «كەڭەيتىلگەن ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك» دەڭگەيىنە كوتەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. وسى سەرىكتەستىكتى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋ ارقىلى قارىم-قاتىناسىمىزدى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك دەڭگەيىنە كوتەردىك. بۇل ءبىزدىڭ بايلانىسىمىزدى جان-جاقتى تەرەڭدەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
ارينە، مادەنيەت پەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىعىمىز كوپ قىرلى بايلانىستىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى بولىگى بولىپ سانالادى. قازاقستان تۇركيانىڭ ستيپەنديالىق باعدارلاماسىنا ەڭ كوپ قىزىعۋشىلىق تانىتقان ەلدەردىڭ قاتارىندا. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان جىلى اشىلعان حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى – وسى سالاداعى جۇمىسىمىزدىڭ تاعى ءبىر ناقتى مىسالى. قوجا احمەت ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى 1992 جىلى تۇركىستان قالاسىندا قازاقستان مەن تۇركيانىڭ ىنتىماقتاستىعى نەگىزىندە قۇرىلدى. تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر اراسىندا ەڭ العاش حالىقارالىق مارتەبەگە يە بىردەن-بىر وقۋ ورنى 30 جىل ىشىندە قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ مەن مادەني ومىرىنە ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى.
ەكونوميكالىق، كوممەرسيالىق جانە حالىقارالىق قاتىناستاردا تۇرىك تىلىندە وقىعان، باكالاۆر جانە ماگيستر دارەجەسى بار بىلىكتى قىزمەتكەرلەرگە سۇرانىس ارتىپ كەلەدى. مەنىڭ ويىمشا، قازاقستاندا تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ الەۋەتى جوعارى. قازىرگى تاڭدا تۇركيا ەڭ كوپ شەتەلدىك ستۋدەنتتەر وقيتىن الەمدەگى ون ەلدىڭ قاتارىنا كىرەدى. تۇركيانىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا 198 ءتۇرلى ەلدەن كەلگەن 350 مىڭعا جۋىق شەتەلدىك ستۋدەنتتەر ءبىلىم الۋدا. ەندىگى ماقسات – ودان دا كوپ شەتەلدىك ستۋدەنتتەردى قابىلدايتىن جاھاندىق ءبىلىم بەرۋ ورتالىعىنا اينالۋ. ونىڭ ىشىندە قازاقستاندىق باۋىرلارىمىزدىڭ تۇركيادا ءبىلىم الىپ، ۋنيۆەرسيتەتتەر اراسىندا ستۋدەنت الماسۋ باعدارلارى بارلىق سالاداعى ىنتىماقتاستىعىمىزدى نىعايتادى دەپ ويلايمىن. ءبىز قازاقستاندىق تۇلەكتەر سانىن كوبەيتكىمىز كەلەدى.
2023-2024 وقۋ جىلىندا الماتىداعى تۇرىك ءتىلىن وقىتۋ كۋرستارىنا 4600-دەن استام قازاق باۋىرلارىمىز قاتىسىپ، تۇرىك ءتىلى بويىنشا ءبىلىم الدى. الداعى 2024-2025 وقۋ جىلىندا الماتىدا 25 تۇرىك ءتىلى وقىتۋشىسى تۇرىك ءتىلىن وقىتاتىن بولادى. بۇل ەكى ەلدىڭ تىلدىك جانە مادەني بايلانىسىن نىعايتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسادى دەپ سەنەمىز.
– الماتىدا باس كونسۋل قىزمەتىن اتقارعانىڭىزعا ءبىر جىل بولدى. ءبىراق بۇل شاھاردا ودان بۇرىن دا جۇمىس ىستەگەنىڭىزدى بىلەمىز. وڭتۇستىك استانا تۋرالى ويىڭىزدى بىلگىمىز كەلەدى.
– 2002 جىلدان بەرى ديپلوماتيالىق قىزمەتتەمىن. الماتى مەنىڭ ومىرىمدەگى ەرەكشە ورنى بار قالا، سەبەبى مەنىڭ ەڭ العاش سىرتقى قىزمەتىم تۇركيانىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىنەن باستالدى. 2006–2008 جىلدار ارالىعىندا جاس ديپلومات بولىپ قىزمەت اتقاردىم. ەندى، مىنە وسى اسەم قالادا قايتا قىزمەت اتقارىپ جاتىرمىن. الماتىدان كەيىن تۇركيانىڭ ۆارشاۆا، كييەۆ، ادديس-ابەبا جانە بەرن ەلشىلىكتەرىندە قىزمەت اتقاردىم. سونىمەن قاتار، ءار جىلدارى تۇركيانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە پروتوكول باس ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، شىعىس ەۋروپا بويىنشا باس ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى، بالقان جانە ورتالىق ەۋروپا بويىنشا باس ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى جانە ەۋروپالىق وداق بويىنشا باس ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى سياقتى جاۋاپتى قىزمەتتەردە بولدىم.
الماتى ول كەزدە دە ادەمى قالا ەدى. العاش رەت ەلىمنەن تىس جەردە جۇمىس ىستەگەن جەر بولعاندىقتان، ساپاردا جۇرسەم مەن ءارقاشان وسى شاھاردى اڭسايمىن. ءدال وسى قالادا قىزمەت ەتكەنىمدى ماقتان تۇتامىن. سونىمەن بىرگە، قازاقستان – ءبىزدىڭ اتاجۇرتىمىز، تۇركى الەمىندەگى اسا ماڭىزدى ەلدەردىڭ ءبىرى. ماعان وسى قالادا تاعى دا قىزمەت قىلۋ مۇمكىندىگى بۇيىرعانىنا قۋانىشتىمىن.
الماتى – اسەم قالا. تەك ادەمى عانا ەمەس، مادەنيەتى جوعارى قالا. ەجەلگى تاريحى بار كونە قالا كەڭ جۇرەكتى، ينتەللەكتۋالدى جانە شىنايى ادامدارعا تولى. بۇل شاھار مەن ءۇشىن ەرەكشە ىستىق، ورنى بولەك قالا. ۇلتىما، مەملەكەتىمە، بارشا تۇرىك الەمىنە جاقسى قىزمەت ەتۋگە تىرىسامىن.
باۋىرلاستىقتىڭ جاڭا بەلەسى
– قازاقستان دا، تۇركيا دا تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ەلدەر سانالادى. ەكىجاقتى بايلانىستىڭ سىرتىندا اتالمىش ۇيىم شەڭبەرىندە بىرلىگى بەكەم. تۇركى ەلدەرىنىڭ بولاشاعىنا قاتىستى نە ايتاسىز؟
– ءيا، تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمىن قۇرعان نەگىزگى ەلدەر. ەگەر تۇركى ەلدەرىنىڭ بولاشاعى تۋرالى ايتار بولساق، تۇركى الەمى ىنتىماقتاستىعىنىڭ بولاشاعى جارقىن. تۇركى تىلدەس ۇلتتار قۇرايتىن مەملەكەتتەردىڭ بولاشاعى دا عۇمىرلى بولارى ءسوزسىز. سەبەبى، بۇكىل تۇركى حالقىن بايلانىستىراتىن ورتاق ادەت-عۇرىپ پەن ورتاق تاريح بار. ءبىز بىر-بىرىمىزبەن تىعىز بايلانىستامىز. جاھاندانۋ ۇدەرىسى قارقىن الىپ، تۇركى الەمىنىڭ تۇتاستىعىن، بولمىسىن ساقتاۋعا تىرىسۋ كەرەك. تۇركى ەلدەرى اسىرەسە، مادەني سالادا بەلسەندى. ماسەلەن، وسى سالادا تۇركسوي، تۇركىتىلدەس پارلامەنتتەر اسسامبلەياسى بار. سونداي-اق، تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ قاۋىمداستىعى جۇمىس ىستەيدى. سوندىقتان ءبىز ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا بايلانىس ورناتتىق. ءاسىرەسە، ەكونوميكالىق جانە كوممەرسيالىق سالادا ىنتىماقتاسۋ وتە ماڭىزدى.
– ءبىرقاتار باتىس ەلدەرىنىڭ ەلشىلەرى، كونسۋلدارى قازاقستانعا كەلمەي تۇرىپ قازاق ءتىلىن ۇيرەنە باستايدى. الەۋمەتتىك جەلىگە قازاقشا سويلەگەن ۆيدەولارىن ءجيى جۇكتەپ تۇرادى. وعان قاراعاندا ءبىزدىڭ تىلدەرىمىز وتە ۇقساس، ۇيرەنۋگە وڭاي. قازاقشاڭىز قالاي؟ ۇيرەنىپ ءجۇرسىز بە؟ قانشا ءتىل بىلەسىز؟
– قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ ءجۇرمىن. ءيا، قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى تۇرىك تىلىنە ۇقسايدى. ءبىراق كەيبىر سوزدەر ءبىزدىڭ قولدانىستاعى سوزدەردەن مۇلدەم وزگەشە. مەنىڭشە، بۇعان ەلدەر اراسىنداعى گەوگرافيالىق الشاقتىق سەبەپ بولعان سياقتى. قازاقشا ۇيرەنگىسى كەلەتىن تۇرىكتەر ءۇشىن كيريلل ءالىپبيىن مەڭگەرۋ قيىنداۋ بولادى. ءتىلدى ەندى ۇيرەنە باستاعان ادام ءۇشىن تىم كۇردەلى بولىپ كورىنەدى.
ءتىل ۇيرەنۋ ارقىلى ادام وزگە ۇلتتىڭ مادەنيەتىن، تاريحىن، ادەت-عۇرپىن قوسا مەڭگەرۋى كەرەك. وسى تۇرعىدا كوپ ءتىل ءبىلۋدىڭ ارتىقشىلىعى كوپ. سوندىقتان جاستارعا ايتار كەڭەسىم، ءقازىر قولدانىپ جۇرگەن ۇيالى تەلەفون ارقىلى ونلاين پلاتفورمالارمەن ءتىل ۇيرەنۋگە بولادى. قازىرگى ۇرپاق تەحونولوگيانى الدەقايدا بەلسەندى قولدانادى. سوندىقتان جاستارعا مۇمكىندىگىنشە ءتىل ۇيرەنۋگە كەڭەس بەرەمىن. ولار الەمدەگى ەڭ تانىمال تىلدەردى ۇيرەنسىن. مەن ورىس ءتىلى مەن اعىلشىن ءتىلىن بىلەمىن. ءقازىر قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ جاتىرمىن.
– قازاقستاننىڭ قاي قالالارىندا بولدىڭىز؟
– استانا قالاسىندا ءجيى بولامىن. تۇركىستان مەن تاراز قالالارىندا بولدىم. سولتۇستىك پەن شىعىس قازاقستاندا بولمادىم. الداعى ۋاقىتتا وسكەمەنگە جانە قورقىت اتا دۇنيەگە كەلگەن شاھار – قىزىلورداعا بارعىم كەلەدى.
– ەكى حالىقتىڭ قانداي ۇقساستىقتارىن بايقادىڭىز؟
– قازاق پەن تۇرىك مادەنيەتى وتە ۇقساس. رەسمي اڭگىمەلەرىمىزدە دە ورتاق تاريحي مادەنيەتتى ايتامىز. ماسەلەن، سىزدەردەگى كىشكەنتاي بالانىڭ اياعىنا الا ءجىپ بايلاپ، كەسۋ، ياعني تۇساۋكەسەر ءراسىمى ءبىزدىڭ انادولىدا بار. داستۇردە ءبىر جاسقا تولعان بالانىڭ اياعىن ارقانمەن بايلاپ، بولاشاعى جارقىن بولسىن دەگەن يگى تىلەكپەن تۇساۋىن كەسەدى.
– سۇحباتىمىزدىڭ سوڭعى سۇراعى بولسىن. قازاق پەن تۇرىك قوعامى ءبىر-بىرىن جاقىنىراق تانۋى ءۇشىن تاعى نە ىستەۋ كەرەك؟
– ەڭ باستىسى، ارينە، ول – ءتىل. حالىقتار ءبىر-بىرىن جاقىنىراق تانۋ ءۇشىن ءتىلىن ءتۇسىنۋى كەرەك. ءبىز تۇركياداعى قازاق ءتىلى كۋرستارى مەن مۇندا قازاق جانە تۇرىك كۋرستارىنىڭ سانىن كوبەيتىپ جاتىرمىز. ءقازىر جاستار وسى ۇيالى تەلەفوننان-اق ءتىلدى تەز ۇيرەنەدى.
– ءسوز سوڭىندا وقىرماندارىمىزعا ايتار ءسوزىڭىز بولسا، مارحابات...
– اقپارات قۇرالىن پايدالانا وتىرىپ، وتكەن اپتادا تولاسسىز جاۋعان جاڭبىردىڭ سالدارىنان الماتى حالىقارالىق اۋەجايىنىڭ جاڭا تەرمينالىن سۋ باستى. وسى ىڭعايسىز جاعدايعا تۇسىنىك بەرگىم كەلەدى.
بۇل وقيعا الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن اقپارات قۇرالدارىندا بەلسەندى تالقىلاندى. اسىرەسە، 450 ميلليون دوللارلىق TAV جوباسى تۋرالى سىن-پىكىرلەر دە ايتىلىپ قالدى. TAV جەتەكشىلىگىندەگى الماتى حالىقارالىق اۋەجايى جوباسى تولىق اياقتالعاننان كەيىن اۋەجايدىڭ جىلدىق جولاۋشى كورسەتكىشىن 14 ميلليونعا دەيىن جەتكىزە الادى. بۇل كورسەتكىش اۋەجايدىڭ قازىرگى مۇمكىندىكتەرىن ايتارلىقتاي ارتتىرادى جانە ايماقتىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا دا وڭ اسەرىن تيگىزەدى. وسىعان بايلانىستى مەن الماتى حالىقارالىق اۋەجايىنىڭ پرەزيدەنتى گوكەر كوسە مىرزامەن سويلەسىپ، مۇنداي جاعدايدىڭ نەدەن بولعانىن سۇرادىم. وتكەن اپتاداعى وقيعا بۇرىنعى درەناج جۇيەسىنىڭ كوپ جاۋعان جاڭبىر سۋىن يگەرە الماعانىنان بولعان. گوكەر كوسە مىرزانىڭ ايتۋىنشا، الماتى حالىقارالىق اۋەجايىنىڭ باسشىلىعى بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن شۇعىل شارالار قابىلداعان. جاڭبىر سۋىن يگەرۋ ماقساتىندا بۇرىنعى درەناج جۇيەسىن ۇلعايتۋ جانە جاڭارتۋ بويىنشا جۇمىستار باستالدى. بۇل جۇمىستار اۋەجايدىڭ قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان جانە بولاشاقتا وسىنداي ىڭعايسىز جاعدايلار بولمايتىنىن جەتكىزدى.
– ۋاقىت ءبولىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت! تۇركيا مەن قازاقستان اراسىنداعى ارىپتەستىككە ساتتىلىك تىلەيمىز!