اقش جانە ۋكراينا سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدار بويىنشا كەلىسىمگە قول قويۋعا كەلىستى.
سوڭعى كۇندەرى، ۋكراينا جەرىندە نەگىزگى تارتىس مايداندا ەمەس، اقپارات الاڭىندا وتۋدە. سايكەسىنشە، تاراپتار ناقتى ۇستانىمدارىن ايقىنداپ، ديپلوماتيانىڭ سايران قۇرار كەزى كەلگەندەي. الايدا، ۋكراينا پرەزيدەنتى اپتا باسىندا ۇيىمداستىرعان باسپا ءسوز كونفەرەنسياسىندا اقش پرەزيدەنتى د. ترامپ اكىمشىلىگى تاراپىنان ۇسىنىلىپ وتىرعان سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدار قورىن بىرلەسىپ مەڭگەرۋ ۇسىنىسى ۋكراين حالقى ءۇشىن ءتيىمسىز ەكەنىن مالىمدەدى. ول: «بولاشاق ۇرپاق الدىندا قارىز بولعىمىز كەلمەيدى»، – دەپ اتاپ ءوتتى. دەگەنمەن، اپتا ورتاسىندا ۆ. زەلەنسكييدىڭ ۆاشينگتونعا ساپارى بەلگىلى بولىپ، بۇگىن، جۇما كۇنى، د. ترامپ پەن ۆ. زەلەنسكييدىڭ رەسمي تۇردە العاش رەت كەزدەسۋى بەلگىلەنگەن. د. ترامپ بيلىككە كەلگەلى بەرى يزرايل پرەمەر-مينيسترى نيتانياحۋدان جانە فرانسيا پرەزيدەنتى ە. ماكروننان كەيىنگى قابىلداپ وتىرعان ءۇشىنشى مەملەكەت باسشىسى. بۇل ءوز كەزەگىندە، د. ترامپ اكىمشىلىگىنىڭ الداعى ءتورت جىلداعى سىرتقى ساياساتىندا يزرايل مەن ۋكرايناعا ەرەكشە باسىمدىق بەرەتىنىن كورسەتسە كەرەك.وسىعان دەيىن اقپارات بەتتەرىندە «ۋكراينا مەن اقش اراسىنداعى سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدار قورىن مەڭگەرۋ بويىنشا كەلىسىمشارتتىڭ العاشقى نۇسقاسى» دەگەن اتاۋمەن تارالعان قۇجاتتا ۋكراينا تاراپى تالاپ ەتىپ وتىرعان «قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگى» تۋرالى اقپارات جوق. جالپى، سوڭعى كەزدەرى ءجيى ايتىلاتىن قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگى دەگەنىمىز نە؟ ۋكراينا قانداي قاۋىپتەن قورقىپ، قاي تاراپتان قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگىن سۇراۋدا؟ بۇگىنگى ماقالامىزدا وسى تاقىرىپتى تالقىلاپ كورەلىك.
بەيبىت كەلىسىمگە باستى كەدەرگى نە؟
فرانسيا پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكرون اق ۇيگە رەسمي ساپارمەن بارىپ، ەۋروپالىق وداق ەلدەرى اتىنان ۋكراينا مەن اقش اراسىندا سايابىرسىپ كەلە جاتقان بايلانىستى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسقان ەدى. العاش رەت، ەممانۋەل ماكرون ەۋروپالىق وداق ەلدەرى قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگى رەتىندە ۋكرايناعا بىتىمگەرلىك كۇشتەرىن جىبەرۋگە ءازىر ەكەندىگىن مالىمدەدى. ەۋروپالىق وداق ەلدەرى ءۇشىن، «شىعىستاعى قاقپاسىنىڭ» ءقاۋىپسىز بولۋى وتە ماڭىزدى. سوندىقتان، ۋكرايناداعى بەيبىتشىلىك كەلىسىمى ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنسىز ءوتۋىنىڭ تيىمدىلىگى دە وتە تومەن بولماق.
ۋكراينا ءۇشىن سوڭعى ءۇش جىل تەك ساياسي تۇرعىدان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا اۋىر بولدى. ەۋروپالىق وداق ەلدەرى، اقش، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا جانە باسقا دا ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق كومەگىنىڭ ارقاسىندا ول الەمنىڭ ەكىنشى ارمياسىنا قارسى تۇرا الدى. بۇگىندە ۋكراينا اسكەري ءوندىرىس سالاسىندا الەۋەتتى يندۋستريا قالىپتاستىرىپ، سوعىس الاڭىندا قولدانىلىپ جاتقان قارۋ-جاراقتىڭ 46%-ى وتاندىق وندىرىسكە نەگىزدەلىپ وتىر. الايدا رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قاقتىعىستى 24 ساعات ىشىندە توقتاتامىن دەپ ۋادە بەرگەن د. ترامپ بەيبىتشىلىك كەلىسىمشارتىنا قول قويۋدان بۇرىن، وسىعان دەيىن ۋكرايناعا جۇمسالعان 500 ملرد اقش دوللارىنان استام قاراجاتتىڭ وتەمى رەتىندە ۋكراينا جەرىندەگى سيرەك كەزدەسەتىن مەتالداردى امەريكالىق كومپانيالارمەن بىرلەسىپ يگەرۋ جونىندە كەلىسىمگە قول قويدىرۋعا تىرىستى. د. ترامپ اكىمشىلىگىنىڭ بۇل ارەكەتى، بىرىنشىدەن، كەز كەلگەن ساياسي قادامنىڭ استارىندا ەكونوميكالىق مۇددە جاتقانىن كورسەتسە، ەكىنشىدەن، ۋكراينا ءۇشىن سوعىس بارىسىندا العان ءاربىر كومەكتىڭ بولاشاقتا اتالمىش ارىپتەستەرى الدىندا قايتارىمى بولاتىنىن ەسكەرتكەندەي. قازىرگى تاڭدا بەيبىتشىلىك كەلىسىمىنە قول قويۋعا رەسەي دە، ۋكراينا دا قارسىلىق تانىتىپ وتىرعان جوق. بەيبىت كەلىسىمگە باستى كەدەرگى – ۋكراينا ءۇشىن ۇجىمدىق باتىس تاراپىنان ءبىرتۇتاس قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگىن الۋ ماسەلەسى. قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگى دەپ ناقتى ارەكەتتەردى، ارنايى دەميليتاريزاسيالانعان ايماق قالىپتاستىرۋدى جانە بەيتاراپ بىتىمگەرلىك كۇشتەر ارقىلى ايماقتىڭ باقىلاۋىن ورناتۋدى مەڭزەپ وتىر. ءقازىردىڭ وزىندە ەۋروپالىق وداق ەلدەرى بىتىمگەرلىك كۇشتەرىن جىبەرۋگە ازىرلىگىن بىلدىرسە، اقش تاراپى ناقتى كەپىلدىك تۋرالى ەشقانداي مالىمدەمە جاساعان جوق. قالاي دەسەك تە، ەگەر ۋكراينانىڭ شىعىس بولىگىندە ارنايى دەميليتاريزاسيالانعان ايماق قۇرىلاتىن بولسا، اتالمىش ايماق تەك ۋكراينانى مەن رەسەيدى عانا ەمەس، ەۋروپا مەن ەۋرازيا قۇرلىعىن ءبولىپ تۇراتىن، سيمۆوليكالىق تۇرعىدان حح عاسىرداعى بەرلين قابىرعاسىنىڭ بالاماسى ىسپەتتى بولماق.
اقش تاراپىنان ۋكرايناعا قاراتا ناقتى قانداي قاۋىپسىزدىك شارتتارى مەن مىندەتتەمەلەرى قويىلاتىنى ازىرگە بەلگىسىز. ءبىراق، ۋكراينا تاراپى، سوعىستى ءبىرجولا توقتاتىپ، ەلدى ەكونوميكالىق تۇرعىدا قايتا قالپىنا كىلتىرۋگە ىنتالى بولىپ وتىر.
ۋكراينانىڭ ناتو مۇشەلىگىنە ءوتۋ مۇمكىندىگى بار ما؟
بولاشاق ۇرپاق رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىستى تاريحتان وقىعاندا، ونىڭ ناقتى سەبەبىن ءتۇسىنۋ قيىنعا سوعۋى مۇمكىن. سەبەبى سوعىس باستالعالى بەرى تاراپتاردىڭ بىر-بىرىنە قاراتا ايتقان تالاپتارى مەن ۇسىنىستارى ۇنەمى وزگەرىپ كەلەدى. قازىرگى تاڭدا د. ترامپ اكىمشىلىگى مەن رەسمي ماسكەۋ ۆ. زەلەنسكييدىڭ پرەزيدەنت رەتىندە بيلىك ەتۋ مەرزىمىنىڭ وتكەنىن العا تارتىپ، كەلىسسوزدەردى كۇردەلەندىرگەنىمەن، بەيبىت كەلىسىم جۇزەگە اسقان جاعدايدا قازىرگى رەسەي باقىلاۋىنداعى ۋكراينا تەرريتورياسىنىڭ 20%-ى ماسكەۋدىڭ ىقپالىندا قالۋ ىقتيمالدىعى جوعارى. سونىمەن قاتار، سوعىس باستالعان شاقتان بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان ۋكراينانىڭ ناتو-عا مۇشە بولۋى ماسەلەسى دە بەلگىسىز كۇيدە قالىپ وتىر. الداعى 10-15 جىلدا ەۋروپادا قانداي ساياسي وزگەرىستەر بولاتىنىن ەشكىم ناقتى بولجاي المايدى، ءبىراق قازىرگى كەزدە ۋكراينا ءۇشىن تاكتيكالىق جەڭىس ەرەكشە ماڭىزدى بولىپ تۇر. وسىعان بايلانىستى رەسمي كييەۆ باتىستىق وداقتاستاردان الاتىن قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگىنىڭ قۇنىن ءوز تەرريتورياسىنىڭ 20%-ىن بەرۋ ارقىلى وتەۋى ىقتيمال.
حالىقارالىق ۇيىمدار ماسەلەنى ءتيىمدى شەشۋگە نەگە قاۋقارسىز؟
ۋكراينا جەرىندەگى ساياسي قاقتىعىس باستالعالى الەمدىك قاۋىمداستىق بۇل سوعىستىڭ دامۋ تراەكتورياسىن ناقتى بولجاي الماعانىمەن، ءبىر ماسەلەنى ايقىن ءتۇسىندى. بىرىنشىدەن، ەكى تاراپتىڭ دا ءبىر-بىرىن تولىقتاي جەڭۋى مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن جاھاندىق ساياساتتاعى ءاربىر ساياسي داعدارىس نەگىزىنەن ديپلوماتيالىق جولمەن شەشىلىپ كەلگەنىن جانە ونىڭ ەڭ ءتيىمدى ءادىس ەكەندىگىن كورىپ وتىرمىز. ەكىنشىدەن، رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قاقتىعىستا حالىقارالىق نورمالاردىڭ ماڭىزدىلىعى تاعى ءبىر رەت دالەلدەنىپ، بولاشاقتا حالىقارالىق قۇقىقتىق رەتتەۋشى ۇيىمداردىڭ ىقپالىن ارتتىرۋ قاجەتتىگى ايقىن سەزىلۋدە. قازاقستان سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ تاراپتاردى ديپلوماتيالىق كەلىسىمگە شاقىرىپ، بارلىق ماسەلەلەردىڭ بۇۇ جارعىسى اياسىندا شەشىلۋىن ۇسىنعان بولاتىن. ناتيجەسىندە، بۇگىندە تاراپتار تەرريتوريالىق تۇتاستىقتى ساقتاۋ، قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جانە مەملەكەتتىڭ ەگەمەندىگىنە قۇرمەتپەن قاراۋ سىندى ماڭىزدى قۇندىلىقتارعا قايتا ورالۋدا.
الەم ەلدەرى قانداي ساباق الۋى ءتيىس؟
تەك ايماقتاعى ەلدەر عانا ەمەس، بۇكىل جاھان جۇرتى سوڭعى ءۇش جىل بويى رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى ساياسي قاقتىعىستى باقىلاپ، ماڭىزدى ساباقتار الدى دەپ ەسەپتەيمىن. بىرىنشىدەن، XXI عاسىرداعى مەملەكەتارالىق سوعىستىڭ قانداي فورمادا وتەتىنى، تەحنولوگيالىق پروگرەستىڭ سوعىس الاڭىنداعى ءرولى، اسكەري ستراتەگيالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى جانە مۇددەلەس تاراپتاردىڭ قولداۋ كورسەتۋ تاسىلدەرى ايقىن كورىندى. ەكىنشىدەن، ءوزىن ءىرى دەرجاۆا سانايتىن ساياسي كۇش ورتالىقتارىنىڭ كەز كەلگەن ۋاقىتتا مەملەكەتتىك مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن ۇستانىمىن وزگەرتە الاتىنى دا دالەلدەندى. ۇشىنشىدەن، جاھاندىق تۇراقتىلىقتى قالىپتى دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرۋدا ورتا دەرجاۆالار ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنى انىقتالدى. سەبەبى، جاقىن بولاشاقتا الىپ دەرجاۆالار اراسىنداعى ءتۇرلى نەويمپەريالىق سيپاتتاعى جوبالار كۇشەيگەن جاعدايدا، جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتىڭ كەپىلى رەتىندە ورتا دەرجاۆالاردىڭ ءرولى ارتا تۇسەدى.
سونىمەن، ۋكراينانىڭ تالاپ ەتىپ وتىرعان قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگىنىڭ بولاشاقتا ونى قانشالىقتى قورعاۋعا قابىلەتتى بولاتىنى بەلگىسىز. الايدا قازىرگى تاڭدا بەلگىلىسى – مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى تەك ءوزىن-وزى تولىق قورعاۋعا الەۋەتتى بولعان كەزدە عانا قامتاماسىز ەتىلەدى. ەجەلگى گرەك ويشىلى فۋكيديد اتاپ وتكەندەي: «جاھاندىق ساياساتتىڭ تۇنگى كۇزەتشىسى جوق. سوندىقتان، ءوز كۇشىنە سەنگەن ەلدەردىڭ عانا ۇيقىسى تىنىش بولادى».