نەمەسە ەسىك كوزىندە قالعان بەسىك مۇراجايعا قالاي جەتتى؟..
بۇگىن بەسىك تاقىرىبىن تارقاتامىز. ول – ومىرگە جاڭادان كەلگەن بوبەكتىڭ ەڭ العاشقى توسەگى. ءجاي توسەك ەمەس، قاستەرلى. قاستەرلى بولاتىن سەبەبى، قازاق ونى سوناۋ جاۋگەرشىلىك زاماندا دا جۇرتتا قالدىرماعان. ءبىزدىڭ ۇعىمدا بەسىك – وتاننىڭ، ەلدىڭ، تۋعان جەردىڭ، وتباسىنىڭ ءرامىزى، ۇلتتىق تالىم-تاربيەنىڭ قاينار كوزى. ءبىراق سول بەسىكتىڭ ەسىك كوزىندە قالعانىن دا ەستىدىك.
· ق ر مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيى قورىندا ساقتالعان ەڭ كونە 12 بەسىكتىڭ بىرەۋى
وتكەن اپتادا جيەن نەمەرەمىزدىڭ شىلدەحانا تويىنا بارىپ، بەسىككە بولەدىك. ۇلكەندەر جاعى «تىشتى ما، تىشتى ما» دەسە، بالالار جاعى (قالالىق بولسا دا حابارى بار سياقتى) ۋىس-ۋىس تاتتىگە قارق بولىپ، «تىشتى، تىشتى» دەپ ماز-مەيرام.
داستارحان باسىندا قۇداعيدىڭ جۇمىستاسى وسى بەسىككە قاتىستى اڭگىمەسىن باستادى. «اقساي-1» ىقشاماۋدانىندا كوپقاباتتى ۇيدە تۇرادى ەكەن.
– ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ جۇمىسقا اسىعىپ، ەكپىندەتە شىعا قالسام، قاراما-قارسى ەسىكتىڭ كوزىندە ءبىر بەسىك تۇر. بالا كۇنىمىزدەن بەسىكتى كيەلى دەپ ۇعىپ كەلگەن ماعان قولايسىزداۋ اسەر ەتتى بۇل كورىنىس. اۆتوبۋسقا وتىردىم. ءبىراق جول بويى الگى كونەلەۋ بەسىك كوز الدىمنان كەتپەي قويدى. ءتۇس اۋدى. ۇيگە، كەلىنىمە تەلەفون سوقتىم. «بالام، قاراشى، كورشىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا بەسىك تۇرعان تاڭەرتەڭ، ءالى تۇر ما ەكەن؟» دەدىم. تۇر دەدى. «ويپىرماي، ءا! كورشى كەلىنشەك تاۋىرلەۋ ادام سياقتى ەدى عوي. كىسىكيىكتەۋ بولعانىمەن، ەشكىممەن شاتاعى، ارتىق-اۋىس ءسوزى جوق. كىشكەنتاي قىزىن تاڭەرتەڭ بالاباقشاعا الىپ شىعىپ بارا جاتادى، كەشكە كەلەدى. سالەمى ءتۇزۋ. مارقۇم كۇيەۋى دە ءبىرتوعا بالا، شىعارماشىلىقتىڭ ادامى ەدى» دەپ ىشىمنەن ءبارىن ويلاپ ۇلگەرىپ جاتىرمىن. كەشكە جۇمىستان ورالا سالىپ، كورشىمنىڭ ەسىگىنىڭ تۇيمەسىن باستىم. «ءاليا، مىنا بەسىك سەندەردىكى مە؟» دەپ سۇرادىم، ءسوز ەستىپ قالمايىن دەگەندەي داۋىسىم دا اقىرىن شىقتى. «ءيا، تاتە!»، – دەدى. «بەسىكتى بۇلاي تاستاۋعا بولمايدى، شكافتىڭ توبەسىنە مە، ءبىر جوعارىلاۋ جەرگە قويساڭ دۇرىس بولار ەدى» دەدىم. «پاتەرىمىز تار، قوياتىن جەر جوق، بالا ءوسىپ جاتىر، بۇرىنعىداي ەمەس، كيىم-كەشەگىمىز دە كوبەيدى. ەسكى بەسىك قوي، اسپەتتەپ قوياتىنداي دا ەمەس، كۇيەمنىڭ اكەسى جاتقان بەسىك ەكەن اۋەلى، تىم جۇپىنى»، – دەدى.
ءوزىمنىڭ پاتەرىم دە ەكى بولمەلى عانا، كىرگىزىپ قوياتىنداي ەمەس، بەس جان تۇرامىز. ەرتەڭىنە تاعى جۇمىسقا كەتتىم. بەسىك تۇر. كەشكە كەلسەم، ءالى تۇر. ىشىمنەن ويلاپ قويامىن، پودەزدىڭ الدىنا، قوقىس توگەتىن تەمىر جاشىكتەردىڭ قاسىنا لاقتىرىپ تاستاماعانىنا شۇكىر دەپ. سودان قىسقاسى، تاڭەرتەڭ كۇيەۋىمە ايتىپ، كولىگىمىزگە تيەپ الىپ، قابانباي باتىر كوشەسىندە ورنالاسقان الماتى مۋزەيىنە اپارىپ تابىستادىق. مۋزەيدەگىلەر جەكە كۋالىگىم بويىنشا قۇجاتتار تولتىرىپ، الىپ قالدى. ءسويتىپ، كوڭىلىم تىنشىدى. ءبىراق الگى كورشىم بەسىكتى قايدا كەتتى ەكەن دەپ سول كۇيى سۇرامادى. ايتپەسە، ول دا ءوزىمىز سەكىلدى اۋىلدىڭ قىزى ەدى»، – دەپ ءسوزىن اياقتادى قوناق ايەل.
وسى اڭگىمە مەنىڭ دە كوڭىلىمدە ءجۇرىپ الدى. بۇگىنگىدەي جاھاندانعان زاماندا بالاسىن بەسىككە بولەيتىندەر قانشالىقتى ەكەن دەگەن ساۋال كوكەيىمنەن كەتپەي قويدى.
· «توردە بەسىك تۇرسا تورە دە باسىن يەدى» دەيدى حالىق دانالىعى. بەسىكتى ۇلت دۇنيەتانىمىنىڭ جيىنتىعى دەپ اسپەتتەسەك ارتىق ەمەس. ول تاربيەنىڭ دە ءرولىن اتقارعان دەۋگە تولىق نەگىز بار. سەبەبى، ءسابي وندا جاتىپ، اناسىنىڭ شىرقاعان بەسىك جىرىن ەستيدى. ال بەسىك جىرى ارقىلى انا ءتىلىنىڭ شۇرايىن جانە شەشەسىنىڭ شەكسىز مەيىرىمى مەن ماحابباتىن سەزىنە الادى. بەسىككە ءھام باقىتقا بولەنىپ وسكەن بالا – ەلدىڭ ەرتەڭى.
(دەرەككوز: ق ر مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيى).
قاسيەتتى مۇلىكتەن بەزبەيىك
· بۇگىندە بالالارعا ارنالعان نەبىر قولاربا، مانەج دەگەندەر شىعىپ كەتتى. سوعان وراي قازاق شاڭىراعىندا بەسىك ازايعان شىعار، بالكىم. ارينە، اركىمنىڭ ءوز قالاۋى، تاڭداۋى بار. ونىڭ ۇستىنە ءقازىر دارىگەرلەر دە «بالانى بايلاپ، ماتاپ، قۇنداقتاپ تاستاماۋ كەرەك، بويىنا قان جۇگىرىپ، ەركىن جاتۋى كەرەك» دەگەندى ءجيى ايتادى. دەيتۇرعانمەن، بەسىك ۇمىتىلعان جوق، مۇلدەم جوعالىپ كەتكەن دە جوق. وعان الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارىنىڭ ءسوزى دالەل.
عاليا اقباسوۆا:
– ءبىز ون اعايىندىمىز. ونىمىز دا اعاش بەسىكتە تەربەتىلىپ وستىك. ءقازىر نەمەرەلەرىمىزدى بەسىككە بولەيمىز، تاپ-تازا، جىپ-جىلى، ۇيقىسى تىنىش. بەسىك جىرىن دا مىندەتتى تۇردە ايتامىن. ۋاقىتىم بولماي جاتسا، ۇيالى تەلەفوننان «بەسىك جىرى» توپتاماسىن قويىپ قويامىن، جىلاعانىن قويا سالىپ، قۇلاق سالادى كادىمگىدەي، سوسىن ءتاتتى ۇيقىعا باتادى. بەسىكتى قاتتى قادىرلەيتىن وڭتۇستىك ولكەمىز امان بولسىن!
ءلاززات تۇرماعامبەتوۆا:
– ەكى ۇلىم دا بەسىككە جاتىپ ءوستى. بەسىك راحات عوي تۇسىنگەن ادامعا! بالا تىنىش، ءارى تازا بولادى. ءتىپتى، كىشى ۇلىم ءۇش جاستان اسقانشا، ۇيقىسى كەلسە بەسىككە بارىپ ءوزى جاتا قالاتىن. بىرەۋدىڭ ۇيىنە بارساق، ۇيىقتاۋى قيىن بولاتىن، بەسىگىن ىزدەيتىن. ول كەزدە پامپەرس دەگەن جوق، ءبىر جاعىنان جايالىق جۋا بەرمەۋ ءۇشىن ۋاقىت ۇنەمدەۋگە دە جاقسى بولدى. كەز كەلگەن ءۇي تىرلىگىن دە الاڭسىز اتقارا بەردىك.
اسەل قۇراق:
– ەكى ويلى بولىپ ءجۇرمىن، بەسىك كەرەك پە، الدە كەرەك ەمەس پە دەپ. ونى ساتىپ الىپ، كوشىپ-قونىپ جۇرۋدە وڭاي ەمەس شىعار دەيمىن.
اراي ءجۇسىپوۆا:
– ءبىزدىڭ ۇيدە اتامنىڭ 57 جىل بولعان بەسىگى بار. كۇيەۋىمە ارناپ جاسالعانى تاعى بار، 35 جىل بولعان بەسىك. ەكەۋىنە دە اۋلەتتەگى بارلىق بالا، جيەندەر دە كەزەك-كەزەك جاتىپ شىقتى. بالاپاندارعا ءالى قىزمەت ەتىپ كەلەدى.
مايرا ايتۋاروۆا:
– ءبىر ۇيدەگى جەتى بالا دا بەسىك جىرىمەن وستىك. تۇڭعىشىمدى بوسانعاندا مارقۇم انام بۇرىنعىنىڭ جولىمەن بەسىگىن بارلىق جابدىعىمەن جاساپ، ارقالاپ استاناعا جەتىپ ەدى. سوندا اتا-ەنەم «سالتتارىڭ قانداي جاقسى» دەپ تاڭقالعاندا ءماز بولعانىم بار. ءوزىمنىڭ بەس بالامدى دا سول بەسىككە بولەدىم. انامنىڭ ءوزى جوق، ءبىراق كوزى قالدى، بەسىككە قولدان ويۋلاپ تىككەن كورپە-جاستىعى ساقتاۋلى، تورىمدە تۇر. بولاشاقتا نەمەرەلەرىمدى بولەيمىن دەپ نيەتتەنىپ وتىرمىن.
· جادىگەر
ءبىر عاسىرلىق بەسىك بار
· الماتى تورىندە ورنالاسقان، ەكى عاسىرلىق تاريحى بار قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيى قورىنداعى بەسىكتەر ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە جاسالعان. ولار ءوزىنىڭ قۇراستىرىلۋىمەن، قولدانىلعان ماتەريالدارىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇگىندە مۋزەيدە 12 بەسىك ساقتالعان.
كپ 28404 دەپ مەملەكەتتىك ەسەپكە الىنعان تالبەسىك – قۇبا تالدان ءيىلىپ، شەگە قولدانباي جاسالعان. ونى بىلتىر مۋزەي قورىنا ساياحاتشى، فوتوسۋرەتشى تايماس قۋانىشۇدى نۇرتايەۆ تاپسىرعان.
كپ 26715 دەپ نومىرلەنگەن اعاش بەسىك ويمىشتاۋ ءتاسىلى ارقىلى بەزەندىرىلگەن. 1904 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تۇلكىباس اۋدانىنا قاراستى ۆاننوۆكا اۋىلىندا جاسالعان. ۇلى ءجۇزدىڭ جۇدىرىق رۋىنان تارايتىن تىلمەمبەت جولشىبەك 1904 جىلى دۇنيەگە كەلگەن تۇڭعىش قىزى اجاركۇلگە ارناپ جاساتقان. اجاركۇلدەن كەيىنگى دۇنيەگە كەلگەن سىڭلىلەرى، كەيىننەن ءوز قىزى، نەمەرەلەرى مەن شوبەرەلەرى وسى بەسىكتە جاتقان. بەسىككە ەڭ سوڭعى جاتقان – شوبەرەسى، 2002 جىلى وسى بەسىككە بولەنگەن. ءبىر عاسىر قولدانىستا بولعان بۇل بەسىككە ءتورت ۇرپاقتان 26 بالا بولەنگەن. بەسىكتى مۋزەي قورىنا 2003 جىلى ۋلياسبەك سالتانات تاپسىرعان.
كپ 21748 دەپ تىركەلگەن بەسىكتى مۋزەي قىزمەتكەرلەرى 1987 جىلى ورال وبلىسىنا جاسالعان ەتنوگرافيالىق ەكسپەديسيا بارىسىندا جيناقتاپ العان. بەسىكتىڭ يەسى 1923 جىلى دۇنيەگە كەلگەن ورىنشا دۇيسەنعالييەۆا، رۋى – بەرىش. بۇل بەسىكتى 1928 جىلى جەرگىلىكتى شەبەر جاساعان. بۇگىنگى كۇنى بۇل بەسىكتىڭ جاسالعانىنا 96 جىل بولعان. قاراپايىم، قولدا بار ماتەريالدان جاسالعان بەسىكتىڭ بيىكتىگى 50 سم، ۇزىندىعى 80 سم.
كپ 19044 دەپ ەسەپكە الىنعان بەسىك قىزىلوردا وبلىسىندا جاسالعان. 1984 جىلى ورتالىق مۋزەي سول وبلىسقا ەتنوگرافيالىق ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرعان. اتالمىش ەكسپەديسيا بارىسىندا بۇل بەسىك شيەلى اۋدانى، ى.جاقايەۆ كولحوزىندا تۇراتىن ۇستا سادىقوۆ سەيتىمحان ءالىم نەمەرەسىنەن الىندى. بۇل اۋلەت اكەدەن بالاعا بەرىلگەن اۋلەتتىك ۇستا-شەبەرلەر بولعان.
· تانىم
نەگە ۇكى تاعادى؟
قازاق بەسىكتىڭ باس جاعىنا ۇكى قاداعان. جاس كۇنىمىزدە ونىڭ سەبەبىن سۇراماپپىز عوي ۇلكەندەردەن. ساندىك ءۇشىن دەپ ويلاپپىز. نەگىزى، ول بالانىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن تاعىلعان ەكەن.
ۇكىنىڭ ۇياسى ءبىر قۇشاق بولاتىن كورىنەدى. كەرەگەدەن جىلان، قاراقۇرت كىرەدى دەگەندەي. ال ۇكىنىڭ قاۋىرسىنىنا جىلان دا، قاراقۇرت تا جولامايدى. ءتىپتى شىبىن-شىركەي تۇگىلى، شاڭ قونبايدى دەسەدى. قازاق – وتە دانىشپان حالىق قوي.
ءبىزدىڭ قازاق انالارى ۇكىلى بەسىگىنە ءسابيىن بولەپ قويىپ، تۇزدەگى سان شارۋاسىنا الاڭسىز شىعىپ جۇرە بەرەتىن بولعان. بالانىڭ اياعى شىعا بەرگەن كەزدە دە، اياعىن كەرەگەگە بايلاپ قويىپ، ارقاسىنا تومارداي ۇكى تاعىپ، سىرتتاعى تىرلىگىنە كەتە بەرگەن.
· تاقىرىپقا وراي
ءۇمىت ءاشىموۆا، ق ر مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيىنىڭ باس قور ساقتاۋشىسى:
ۇلت دۇنيەتانىمىنىڭ جيىنتىعى
ءبىز بىلتىر تۇڭعىش رەت «بەسىكتەر كورمەسىن» وتكىزدىك. ەرەكشە سيپاتتا بولدى. ءقازىر زامان دامىعان دەيمىز. دەگەنمەن، كەز كەلگەن حالىقتىڭ تۇپكى شىققان تەگى، بولمىسى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارى ساقتالۋعا ءتيىس. قازاق شاڭىراقتى، بەسىكتى، تابالدىرىقتى قاسيەت تۇتقان. سونىڭ ىشىندە شۇمەگى، تۇبەگى بار بەسىكتى جاۋگەرشىلىك زاماندا، ۇنەمى مال سوڭىندا، كوشىپ-قونىپ جۇرگەن، تۇرمىس-تىرشىلىگى قات-قابات اتا-بابامىز قالاي ويلاپ تاپقان دەسەڭىزشى! ءسابي توڭىپ قالماي، ءتاتتى ۇيقىدا جىلى جاتقان، استى قۇرعاق، اناسىنا ەمىزۋگە دە ىڭعايلى. اسىرەسە، ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە كوشىپ جۇرگەندە بەسىكتى تۇيەمەن نەمەسە اتپەن الىپ ءجۇرۋ ىڭعايلى بولعان. ءبىزدىڭ ۇلى دالا تاربيەسىندە «بوس بەسىكتى تەربەتپە» دەپ وتىرعان. بەيمەزگىل ۋاقىتتا ونى دالاعا قويماعان. ءۇيدىڭ تورىندە تۇرسا دا، بەتىن اشىق قالدىرماعان. بالانى بولەردە الدىمەن ارشا، ادىراسپانمەن الاستاپ الاتىن بولعان. ال بالا ەسەيگەندە، كەرەكسىز زاتتاي سىرتقا شىعارىپ تاستاماعان. سوندىقتان بەسىكتى دە ۇلت دۇنيەتانىمىنىڭ جيىنتىعى دەپ اسپەتتەسەك ارتىق ەمەس. بەسىك تاربيەنىڭ دە ءرولىن اتقارعان دەۋگە تولىق نەگىز بار. سەبەبى، ءسابي وندا جاتىپ، اناسىنىڭ شىرقاعان بەسىك جىرىن ەستيدى. ال بەسىك جىرى ارقىلى انا ءتىلىنىڭ شۇرايىن جانە شەشەسىنىڭ شەكسىز مەيىرىمى مەن ماحابباتىن سەزىنە الادى. بەسىككە ءھام باقىتقا بولەنىپ وسكەن بالا – ەلدىڭ ەرتەڭى.