13 مامىر كۇنى الماتى وبلىسىنىڭ شامالعان اۋىلىندا توبەتتەر كورمەسى وتەدى.
شامالعان اۋىلىنىڭ تۇرعىنى سۇلتان يبراگيم سوڭعى 17 جىلدان بەرى توبەت اسىراپ كەلەدى. بۇگىندە 80 ءيتىنىڭ جيىرماسىن وزىندە قالدىرىپ، قالعانىن يت اسىراۋدى نيەت ەتكەن «جەتى قازىنا» قاۋىمداستىعىنىڭ مۇشەلەرىنە بەرگەن. يت جاناشىرى جۋىردا عانا ستاندارتى بەكىتىلگەن قازاقى تۇقىمدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرىنە ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرۋ قاجەتتىگىن ايتادى. مۇنىمەن قاتار، ەرەكشە تۇقىمعا دەگەن شەتەلدىكتەردىڭ سۇرانىسى، توبەتتىڭ وزىنە عانا ءتان قاسيەتى، شىعۋ تەگى جانە سانگە اينالعان يت جارىستار تۋرالى اڭگىمەلەدى.
– توبەت اسىراۋدى قولعا الۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟
– اكەم مارقۇم دا، ول كىسىنىڭ اپاسى دا توبەتتى ەرەكشە جاقسى كورىپ اسىراعان. بالا كەزىمىزدەن توبەت تۋرالى ءتۇرلى اڭىز-اڭگىمە، ەرتەگىنى قۇلاعىمىزعا قۇيىپ وستىك. ال ءوزىمنىڭ توبەت اسىراپ كەلە جاتقانىما 17 جىلدان استى. ناقتى وزىمدە 20 شاقتى يت بار، قالعان 50-60 توبەت «جەتى قازىنا» قاۋىمداستىعىنىڭ مۇشەلەرىندە. ءدال ءقازىر ەلدەگى توبەتتەردىڭ ناقتى سانىن بىلمەگەندىكتەن، قازاقستان بويىنشا شەجىرەسىن جاساپ جاتىرمىز. بۇل ىسپەن 80-جىلداردان بەرى ءادىل قوجاحمەتوۆ، گايدار نۇرتاسوۆ اينالىسىپ كەلدى. يت اسىراۋشىلار اراسىندا قولداۋ تاپپاعان سوڭ، جۇمىستىڭ ءبارى توقتادى. ءبىر شەتىنەن بۇعان 90-جىلدارى قازاقتاردىڭ الابايعا قىزىعىپ، ونى تۇركىمەنستان مەن تاجىكستاننان اكەلە باستاعانى سەبەپ بولسا كەرەك. نەگىزىنەن توبەتتەردى مال ۇستايتىن جەرلەردەن تابۋعا بولادى.
– جۋىردا قازاقى توبەت پەن تازىنىڭ ستاندارتى بەكىتىلدى. بۇل يتتەردىڭ شىعۋ تەگى قانداي؟
– تاريحقا سۇيەنەتىن بولساق، توبەت تەكتەس يتتەر تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ تەرريتورياسىندا وسىدان 4 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن. كەيىن مەملەكەتتەر بولىنە باستاعاندا اۋماقتاعى باسقا يتتەرمەن بۋدانداسىپ، قازىرگى تۇرلەرى شىققان. ارحەولوگيالىق قازبالار كەزىندە سۇيەكتەرى تابىلىپ، ماركو پولو سەكىلدى ساياحاتشىلار سىرت كەلبەتى مەن مىنەزىن سيپاتتاعان. ءبىر تاريحي دەرەكتەردە قۇبىلاي حاننىڭ اسكەرىندە 10 مىڭنان استام توبەت بولعانى تۋرالى جازىلعان. ستاندارتتارعا سايكەس شارۋالاردى جالعاستىرىپ، بۋدانداستىرۋ جۇمىستارىن ۇزدىكسىز جۇرگىزەتىن بولامىز.
– ءقازىر قازاقستاننىڭ قاي وڭىرىندە توبەتتەر كوپ؟ الەمدە بار ما؟
– ۋكراينادا دميتريي ەسىمدى ازامات توبەت اسىراپ وتىر. ول كىسى بىزگە وسىدان 10 جىل بۇرىن حابارلاستى. 80-جىلدارى قازاق اۋىلىنان توبەتتى كورىپ، ونى كاۆكاز بەن الابايدىڭ بۋدانداسى دەپ شاتاستىرعان ەكەن. ءقازىر ەلىندەگى قيىن جاعدايعا قاراماستان، سەلەكسيا جۇمىستارىن قولعا الىپ وتىر. ال وزىمىزگە كەلەتىن بولساق، وڭىرلەر بويىنشا ناقتى سانىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. شالعاي جەرلەردەگى اۋىلداردان ءالى كۇنگە دەيىن ابوريگەن يتتەردى تاۋىپ جاتىرمىز. وسى يتتەردىڭ تۇقىمىن الىپ قالۋ ءۇشىن ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرۋ قاجەت. اراسىندا كارى، اۋرۋ يتتەر دە بولعاندىقتان، ولاردىڭ ۇرىعىنان بولەك، زەرتتەۋلەرگە قانىن دا الىپ قويۋىمىز قاجەت.
– قارجى ماسەلەسىن ءبىر شەتكە قويعاندا، قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرىنە ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن مامان جەتكىلىكتى مە؟
– ءيا، مامان جەتكىلىكسىز ەكەنى راس. ءبىراق، بۇل ەكسپەديسيانىڭ ادامدارى يت يەسىنە زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىندىرىپ، «بولىنەتىن» قاراجاتتى تابىستاپ، توبەتكە ۇقسايتىن ءيتتى جاقسىلاپ سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، ولشەم جاساۋى ءۇشىن قاجەت. كەيىن سۋرەت پەن ولشەمدى العان ماماندار شالعايدا وتىرىپ-اق ونىڭ توبەتكە ۇقسايتىن-ۇقسامايتىنىن بولجايدى. ەگەر سىرت بەلگىلەرى توبەتكە كەلىپ تۇرسا، پيكاپ سەكىلدى كولىكپەن الدىرىپ، ۇرىعى مەن قانىن ارنايى ماماندار تەكسەرەدى.
– قازاقى توبەتتەردىڭ وزىنە عانا ءتان باستى ەرەكشەلىگى قانداي؟
– ءيتتىڭ بارلىق ءتۇرىنىڭ وزىنە عانا ءتان جاقسى قاسيەتى بولادى. وسى ورايدا، توبەتتىڭ ءتورت ەرەكشە قاسيەتىن اتاپ وتەتىن ەدىم. بىرىنشىدەن، توبەتتەر جۋاس بولىپ كەلەدى. ويتكەنى، بۇرىن قازاقتار كيىز ۇيدە تۇرعان كەزدە يت كورشىسىن تالايتىن بولسا، ونى بۋدانداستىرمايتىن بولعان. ەكىنشى قاسيەتى – مالدى اڭ-قۇستان كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعايتىنى. قاسقىر شاۋىپ، قۇس شوقىپ جاتسا، ۇرىسقا ءتۇسىپ، ولىمگە دەيىن بارادى. ءۇشىنشى ەرەكشەلىگى – قازاقستاننىڭ الۋان ءتۇرلى كليماتىنا بەيىمدەلە الاتىندىعى. مىسالى، كۇننىڭ ىستىعىندا 200-500 كم جەردەگى جايلاۋعا بارۋعا ءتوزىمدى كەلەدى. كەرىسىنشە كۇن قاتتى ايازدا جۇندەرى قالىڭ بولىپ شىعا كەلەدى. كۇندىز ۇيىقتاپ، تۇندە 10-20 كم جەرگە دەيىن ءوز تەرريتورياسىن كۇزەتەدى. ءتورتىنشىسى – وتە جۋان، جۇندەس بولىپ كەلەدى. ۇرىستا دا، باسقاسىندا دا ءبىرىنشى قادام جاسايدى.
– قالالىق جەردە ازىق تابۋ قيىن ەمەس پە؟
– بۇرىن مالشىلار توبەتتەرگە ارنايى تاماق بەرمەگەن. نان مەن جۋىندى جەپ، قاسقىر سەكىلدى قويان، سۋىرلاردى اۋلاپ جەگەن. كوكتەمدە مال تولدەگەندە ءبىر سەمىرىپ الىپ، كۇزگە دەيىن ەمىن-ەركىن شىداپ جۇرەتىن بولعان. ال قالالىق جەرلەردە تورعا قاماپ ۇستايتىندىقتان، ءۇش مەزگىل ۋاقىتىلى تاماقتاندىرۋ قاجەت. اسىرەسە، كوپ يت بولعاندا ازىق تابۋ قيىنداي تۇسەدى.
– توبەتتەرگە كوماندا ۇيرەتۋ وڭاي ما؟
– نەمىس وۆچاركالارى سياقتى ەمەس. كومانداڭىزبەن تاياقتىڭ سوڭىنان ءبىر رەت، ەكى رەت بارادى، ۇشىنشىسىندە ءوزىڭىزدى «جىبەرەدى». ويتكەنى، توبەتتەر وتە اقىلدى، جاتتاندى ارەكەتتەردى جاساي بەرمەيدى.
– ەركىندىكتى سۇيەتىن بولىپ تۇر عوي...
– ءيا، ءومىرى قاسقىردىكىنە ۇقسايدى. ەركىندىكتى جان-تانىمەن سۇيەدى. تاماق بەرمەسە دە، قورەگىن ءوزى تاۋىپ الادى. ءبىر باستى ايىرماشىلىعى – ءبىر ادامعا باۋىر باسىپ، يەسىن ەرەكشە كۇزەتەدى
– توبەتتەردى نەلىكتەن يت جارىستارعا قاتىستىرمايدى؟
– ءقازىر يت جارىستار وتە جاقسى دامىپ، شەتەلدەردە الەم چەمپيوناتى ءوتىپ جاتىر. وسى يت جارىستاردا ۇلكەن قارجى، كولىك جانە ءۇي تىگىپ، كۇن كورىپ، بيزنەس جاساپ وتىرعان ازاماتتار بار. چەمپيون بولعان يتتەردىڭ كۇشىگى قىمباتقا وتەدى. ءبىراق، ءيتتى بۇلاي ءۇش راۋندقا دەيىن توبەلەستىرۋدىڭ پايدالى تۇستارى از. ويتكەنى، باستاپقىدا توبەلەس تەك سىناق رەتىندە – ءيتتىڭ قانشالىقتى ءتوزىمدى ەكەنىن، مىقتى ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن عانا قاجەت بولدى. الايدا، كوپتەگەن ەلدە پيتبۋلتەرەر، بۋللي كۋتتا، بۋلماستيف سەكىلدى ءارتۇرلى ءيتتى بۋدانداستىرىپ، ارنايى توبەلەسكە قاتىساتىن يتتەردى شىعارىپ جاتىر. مۇنداي يتتەر جانىنداعى سەرىگىن دە، جايىلىپ جۇرگەن مالدى دا ءولتىرىپ قويۋى مۇمكىن.
– يت جارىستار تەك توبەلەس تۇرىندە وتە مە؟
– ءقازىر جايلاۋدا اتتىڭ قاسىنا قوسىپ، جىلدامدىعى بويىنشا جارىستىرۋعا بولادى. توبەتتەردى نەگە توبەلەستىرمەيدى دەگەن سۇراققا ورالاتىن بولساق، ولاردىڭ ينتەللەكتى وتە جوعارى. رينگكە اپارساڭىز، قارسىلاسىمەن نە ءۇشىن توبەلەسەتىنىن تۇسىنبەي تۇرىپ قالادى. ءوزىن تىستەۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى، ءبىراق قارسىلاسى جىعىلعان سوڭ تالاپ تاستامايدى.
– قاسقىرعا توتەپ بەرە الا ما؟
– ءيا، قاسقىرلار كوبىنە مال مەن ادامعا شابۋىلدايتىندىقتان، ولارمەن ولگەنشە ايقاسۋى مۇمكىن. توبەتتەردىڭ تاعى ءبىر بەسىنشى ەرەكشەلىگى – نەمىس وۆچاركاسىن ۇناتپايدى. ويتكەنى، ولار قانشاما جىلدان بەرى تەكەتىرەسىپ كەلە جاتقان قاسقىرلارعا قاتتى ۇقسايدى.
– جارىستا چەمپيون بولعان ءيتتىڭ قۇنى وسەدى دەدىڭىز. قازاقستاندا توبەتتىڭ كۇشىگى قانشا تۇرادى؟
– كەز كەلگەن ءيتتىڭ باعاسىن يەسى ءوزى بەلگىلەيدى، بەلگىلى ءبىر نارىقتاعى باعا جوق. مىسالى، بىرەۋ 100 مىڭ تەڭگەگە، ەكىنشىسى 10 مىڭ دوللارعا ساتۋى مۇمكىن. ساتىپ الاتىن كەزدە ءاردايىم ساپاسىنا قاراۋ كەرەك. مۇنىمەن قاتار، توبەتتەر ادامعا ەرەكشە باۋىر باساتىندىقتان، ولاردى ەرتە جاستا اسىراپ العان جاقسى. ەگەر قايتا-قايتا يەسىن اۋىستىرا بەرەتىن بولساق، ءيتتىڭ دە پسيحيكاسى بۇزىلادى.
– ءقازىر توبەت ساتىپ الۋعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىرعان شەتەلدىكتەر بار ما؟
– توبەت سۇراپ حابارلاساتىن شەتەلدىكتەر وتە كوپ. مەنىڭ وزىمە facebook جەلىسى ارقىلى ەۋروپا، كانادا، ۋكراينادان حابارلاسادى. ءبىز «الدىمەن سانىن كوبەيتىپ الايىق، كەيىن سەلەكسياعا بەرەمىز» دەپ جاۋاپ بەرەمىز.
– ءوزىڭىز جەتەكشىلىك ەتەتىن «جەتى قازىنا» قاۋىمداستىعى نەمەن اينالىسادى؟
– ءوز توبەتىمىزدى دامىتايىق دەگەن نيەتپەن 2022 جىلى قاۋىمداستىقتىڭ جۇمىسىن قولعا الدىق. بىلتىر قاراشا ايىندا ۇلكەن توبەت يتتەر كورمەسىن ۇيىمداستىرىپ، تۇقىم قارادىق. كورمەگە قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن يتتەرمەن ارى قاراي جۇمىستى قالاي جۇرگىزەتىنىمىزدى ءتۇرتىپ الدىق. بارشا توبەت اسىرايتىن ازاماتتاردى 13 مامىر كۇنى الماتى وبلىسى، قاراساي اۋدانى، شامالعان اۋىلى Nomad ەتنو ورتالىعىندا وتەتىن كورمەگە شاقىرامىن.
اقپارات Informburo.kz-تەن الىندى.