حVءىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن فرانسۋز قايراتكەرى، جازۋشى شارل دە مونتەسكە: «حالىق قاشان ءوز ءتىلىن ءبىرجولاتا ۇمىتقانشا ەل بولۋدان ءۇمىتىن ۇزبەيدى» دەگەندەي، قازاق قوعامى ءتىل ءۇشىن كۇرەسىپ-اق كەلەدى. كۇرەس سىرتقى كۇشتەرمەن ەمەس، ءوز ىشىمىزدەگى باۋىرلارىمىزبەن جۇرۋدە. وسى جولدا قانشاما قۇجاتتار قابىلداندى، ءبىراق ورتاق شەشىم جوق. سەبەبى، پاروۆوزدىڭ تارتىسى سولاي، ىشكى قۇتىسى وزگە تىلدەگى ماي مەن وتىنعا تولى، تارتىلىس كۇشى قۋاتتى.
«ماڭگىلىك ەل» – جالپىۇلتتىق باعدارلاماسىنىڭ ىشكى مازمۇنى، رۋحى، اقىل-وي بەزبەنى – ماڭگىلىك ەلدىڭ ۇلى تاريحى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ومىرلىك فيلوسوفياسى – ماڭگىلىك ەل ونىڭ يدەيالىق وزەگىندە تاريحتىڭ، مادەنيەتتىڭ، ءتىلدىڭ بىرلىگى جارقىن كورىنىس تاپقان.
ۇلت رۋحانياتىنىڭ جانى – ۇلتتىق ءتىل. ءتىل تۇتاس بولسا، ۇلت تۇتاس. ءتىل – تايانىش، ءتىل – قۇرال. ءتىل – اتا-بابا اماناتى. «جاڭا قازاقستان» تاريحىن اتا-بابامىزدىڭ اماناتىمەن جازۋعا ءتيىسپىز. ونىڭ تەرەڭ تامىرلى سوزدىك قورىندا مىڭجىلدىقتاردىڭ سىرى مەن قۇپياسىنىڭ سيمۆولدىق ءمانى بار. قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ اتاپ وتكەندەي، قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە كۇشەيىپ كەلەدى. دەسەك تە، كۇن سايىن ءتىلى جوعالىپ جاتقان حالىقتى ەسىتكەندە جانىڭدى قويارعا جەر تاپپايسىڭ. ءبىراق وعان تۇڭىلمەسىمىز انىق، تۇبىندە جەڭىپ شىعامىز.
ۇلىبريتانيالىق جازۋشى ديەۆيد كريستال الەمدەگى تىلدەر تاريحىن زەرتتەپ، 1997 جىلى «تىلدەر اجالى» اتتى ەڭبەك جازىپ شىقتى. زەرتتەۋشى ءوز ەڭبەگىندە، ءقازىر الەمدە 6 مىڭنان استام ءتىل بولسا، (2700 – نەگىزگى ءتىل، 4 مىڭعا جۋىعى – سول تىلدەردىڭ ديالەكتىسى، سولاردىڭ 600-نە جويىلۋ ءقاۋپى ءتونىپ تۇر»- دەپتى. «سوندا ءتىل قالاي ولەدى؟» - دەگەن سۇراققا ول: «سول تىلدە سويلەيتىن جاس ۇرپاق ءوز تىلىنەن بەزىنگەن كەزدە» -دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ارينە، بۇل ساناتقا ءبىز جاتا قويماسپىز. سەبەبى، ەلىمىزدە ءتىل ءۇشىن جانىن بەرەر جالىندى جاستار بار. ونىڭ ۇستىنە جۇرگىزىلىپ جاتقان ءتۇرلى شارالار دا كوپ. ءبىراق وسىلاي ەكەن دەپ ارقانى كەڭگە سالۋعا تاعى بولمايدى. وعان تاعى ءبىر مىسال:
بەلگىلى ءتىل زەرتتەۋشىسى مايكل كراۋستىڭ پايىمداۋىنشا، بولاشاقتا ادامزات ءتىلىنىڭ 90 پايىزى ءولىپ، 600 عانا ءتىل قالادى دەسەدى. كراۋس بولاشاقتا جويىلاتىن تىلدەردى بەس توپقا ءبولىپ، ونى جىكتەپ بەرىپتى. العاشقى توپقا ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرعان تىلدەردى كەلتىرىپتى. ولار الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان شەتتەتىلىپ، ۇلكەن ءتىلدىڭ قىسپاعىنا تۇسكەندەر. ونىڭ باستى بەلگىسى – بۇل تىلدەردە سويلەيتىن جاس ۇرپاق ازايادى-مىس. ەكىنشىسى، جويىلۋ ءقاۋپى ىقتيمال تىلدەر. ونىڭ بەلگىلەرى – جاس ۇرپاق ءوز تىلىنەن جەريدى. ءۇشىنشىسى، قاتەر تونگەن تىلدەر. بۇل تىلدە جاس شاماسى 50-دەن اسقاندار عانا سويلەيدى. ءتورتىنشىسى، ءولىم الدىنداعى ءالسىز تىلدەر. بۇل تىلدە تەك شاۋ تارتقان، ءسوزى از، سابىرمەن سويلەيتىن ادامدار. بەسىنشىسى، جويىلعان تىلدەر. بۇل سول تىلدە سويلەيتىن ادامدار قالماعاندا ورىن الادى. ءبىز ءقازىر ۇرپاعىمىزدى وتە سۇمدىق ديلەمانىڭ ورتاسىندا قيىن جاعدايعا اپارىپ تىرەپ قويعانىمىزدى بىلمەي وتىرمىز.
قازاقتىڭ ۇلتتىڭ قۇندىلىقتارى وزىمەن بىرگە ماڭگى جاساسىپ كەلە جاتقان قاسيەتتى تىلىندە، وزىق سالت-داستۇرلەرىندە، ءورىستى مادەنيەتىندە. ولاردى بىر-بىرىنەن ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. سەبەبى، ولار ءبىرىن-بىرى تولىقتىرا وتىرىپ، تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ بىرەگەيلىگىن، ءبىتىم-بولمىسىن قۇرايدى. سوندىقتان، قازاق ەلىنىڭ قايتا جاڭعىرۋى حالىقتىڭ ءوزىنىڭ رۋحاني ءتۇپ-تامىرىن تولىق تۇسىنۋگە دەگەن ۇمتىلىسى بولاشاققا دەگەن باعدارشامى بولماق. تەك تىنىشتىق، بەيبىتشىلىك بولسىن دەڭىز. ەل تىنىش بولىپ، وسى باستاعان ىسىمىزدەن اينىماساق، ءالى تالاي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزەمىز دەۋمەن ءوزىمىزدى-وزىمىز الداپ كەلەمىز.
ءبىز بارشا قازاقستاندىقتاردى بىرىكتىرۋدىڭ باستى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن قازاق ءتىلىنىڭ ودان ءارى دامۋى ءۇشىن نە ىستەي الدىق؟ 2017 جىلعا دەيىن مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن قازاقستاندىقتاردىڭ سانى 80 پايىزعا جەتىپتى. ال 2020 جىلى ولاردىڭ سانى كەمىندە جالپى حالىقتىڭ 95 پايىزىن قۇراپ، سول جىلى مەكتەپ بىتىرۋشىلەر 100 پايىز مەملەكەتتىك ءتىلدى تولىق ءبىلىپ، ەركىن مەڭگەرىپ شىعۋى ءتيىس بولدى. ءبىراق ول ماقساتىنا قاعاز تۇرىندە جەتىپ، ومىردە كەنجەلەپ قالدى. وسىلايشا، قازاق ءتىلىنىڭ قۋاتى مەن زاڭدىق قۇقىعى كۇن ساناپ ارتا بەرەتىنىن، ونىڭ قوعامداعى ورنى ءسات سايىن ۇلعايا تۇسەتىنىنە باسىمدىق بەرگەن ەدى.
«بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامادا دا ۇلتتىق ورلەۋگە جاڭا كوزقاراس تانىتۋدىڭ سىندارلى جولى ايقىندالعان ەدى. ەندى وسىعان ساي، رۋحانيات العا شىعىپ، حالىقتىڭ تانىمىنداعى ىزگىلىك، وتانسۇيگىشتىك، پاتريوتتىق سەزىمدەر باسىمدىق الۋى ءتيىس. بۇل ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن قاجەتتى قۇندىلىق.
كەز كەلگەن ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ نەگىزى – ۇلتتىق ءتىل. سوندىقتان، حالقىمىزدىڭ تاعىلىمى مول تاريحى مەن ەجەلدەن كەلە جاتقان، ءتىنى ەش ۇزىلمەگەن ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردى، ونىڭ ىشىندە ءسوزسىز انا ءتىلىنسىز رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ جۇزەگە اسپايتىنى بەلگىلى. الايدا، سوناۋ پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلىق ساياساتى، سونىڭ ساياسي جالعاسىنداي بولعان كەڭەستىك كەزەڭ ۇلتتىق دامۋدىڭ عاسىرلار ساراپتاعان جولىنان تايدىرىپ، ورىس تىلىمەن بىرگە كەيدە قايشىلىقتى تاربيەسى دە ەرىكسىز تاڭىلىپ، ءتىلىمىزدى ازدىردى، ءدىنىمىزدى شەتتەتتى، ءدىلىمىزدى لايلادى. مىنە، سول كەزدەردەن بەرى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلىندا دا قازىرگى قازاق تىلدىك كەڭىستىكتە ءورىسىمىز كەڭ قانات جايا الماي وتىر. بيلىك ءتىل ماسەلەسىندە كەلىسە كەتەتىندەردىڭ ەمەس، كەلىسپەيتىندەردىڭ پىكىرىنە نازار اۋدارماي كەلدى. سوندىقتان قوعامدا بەلگىلى ءبىر ءتىل مادەنيەتى قالىپتاسپادى. باسقارۋ جۇيەسىندە ءالى دە تىلگە باسىمدىق بەرۋگە بەيىمدىلىك تانىتپايتىن تۇلعالار بار.
ءۇش ءتىلدى ءبىلۋ قاجەتتىگى تۋرالى كوپتەن ايتىلىپ كەلەدى. ونىڭ ومىرشەڭدىگىن ايتۋشى توپ ءنوپىر. ونداعى وي ەگەر ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىز ءۇش ءتىلدى ءبىلىپ عانا قويماي، سول ءتىل يەلەرىنىڭ تاريحىن، ءبىلىم-عىلىمىن ءبىلىپ جاتساق، وركەنيەتتىڭ جاڭا ساتىسىنا كوتەرىلەر ەدىك دەگەندىكتى بىلدىرەدى. الايدا، وسى ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋدى «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەنمەن شاتاستىرۋ كوپ كەدەرگىلەرگە ۇرىندىرۋدا. ءتىلدىڭ جالعىز عانا تۇعىرى بارىن كوپتەگەن وتانداسىمىز مويىنداعىسى كەلمەيدى. ولاي بولسا، تاعى ايتا كەتەيىك – ول تۇعىر – ۇلتتىق ءتىل. ونىڭ قۇدىرەتىن وزگەلەر مويىنداپ وتىر.
وتكەندە تاتارستاننىڭ «تنۆ» (جاڭا عاسىرداعى تاتارستان) تەلەارناسىنىڭ جۇرگىزۋشىسى ەلميرا يسراپيلوۆا رەسەي بيلىگىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان وزبىر ساياساتىن سىناپ، تاتار تىلىنە قارسى شىققان ورىس ۇلتشىلدارىنا: – سەندەر، ورىستار، تاتار جەرىن جاۋلاپ العان وتارلاۋشى باسقىنشىلارسىزدار، سوندىقتان ەلىمىزدەن تايىپ تۇرىڭدار. مەن انا ءتىلىم – تاتار ءتىلى ءۇشىن جانىمدى بەرەمىن» - دەپ قالىڭ ورىستان ىقپاي ۇلتىنىڭ، ءتىلىنىڭ نامىسىن قورعاپ سەس كورسەتتى. ءبىز – ءۇنسىزبىز!
قىزمەت بابىمەن ءبىرشاما ەلدەردە بولدىق. بولعان ەلدەرىمىزدە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قالاي ورىندالاتىنىن، وعان قالاي ءمان بەرەتىنىن كوردىك. ايتپاسىمىزعا بولمادى. قازاقستانداعى شەتەل ەلشىلەرىنىڭ دۋايەنى (باسشىسى) پالەستينانىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى مۇحاممەد تارشاحانيمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولدىق. سوندا ەلشىنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ العا باسپايتىنىن بايقاپ، ونى بىلايشا تۇسىندىرگەنىن ايتا كەتسەم دەيمىن.
– قازاقستاندا بۇگىنگى كۇيىندە ارادا قانشاما جىلدار وتسە دە، العا باسپايدى. ءتىل – دامۋى ءۇشىن بىرىنشىدەن، قاجەتتىلىك كەرەك. بۇل – ەڭ ماڭىزدى شارت. وندا مايدا-شۇيدە دەگەن بولماۋى ءتيىس. ونى قالا كوشەلەرىنىڭ ەسىم كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىر عانا تىلدە، مەملەكەتتىك تىلدە جازىلۋىنان باستاۋ كەرەك. قاراپ كورىڭىز، الماتى كوشەلەرىنىڭ ءبارى ءۇش تىلدە جازىلعان. ول كىمگە كەرەك؟ ول – قازاق ءتىلىن وقىپ ۇيرەنگىسى كەلمەيتىندەر ءۇشىن قىزمەت ەتەدى. بۇل – قاجەتتىلىكتەن ايىرادى. پالەستيناعا، جالپى، الەم ەلدەرىن ارالاپ كورىڭىزشى، ءبارى ءبىر تىلدە، مەملەكەتتىك تىلدەرىندە عانا جازىلادى.
راس، ەلشى كورگەنىن، بايقاعانىن ايتىپ وتىر. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ىلگەرى باسپاۋىنا ءوزىمىز كىنالىمىز. مەملەكەتتىك ءتىلدى قاجەتتى قۇرال رەتىندە كورسەتە الماي وتىرمىز. قوعامدىق قىزمەت كورسەتەتىن ورىندارداعى بارلىق قىزمەت مىندەتتى تۇردە قازاق تىلىندە كورسەتىلۋى ءتيىس. ەمحانالاردا، ءدامحانالاردا، قوناق ۇيلەردە بارلىق قىزمەت قازاق تىلىندە كورسەتىلۋى ءتيىس. بۇل – شارتتى تالاپ بولۋى ءتيىس. بۇل – قاجەتتىلىك. ءۇي جانۋارى يت پەن مىسىقتىڭ ءوزىن ماجبۇرلەپ ۇيرەتۋ ارقىلى قاجەتتىلىكتەرىن ۇيرەتەدى. دەمەك، اسحانالار مەن دارەتحانالاردى تەك قازاق تىلىندە نەگە جازىپ قويماسقا!؟
ەلىمىزدە ورىس ءتىلىن بىلمەيتىندەردىڭ سانى 20 پايىزدى قۇراپ وتىر ەكەن. بۇل كورسەتكىش ازەربايجاندا – 83 پايىز، گرۋزيادا –80 پايىز، تاجىكستاندا – 67 پايىز، تۇركىمەنستاندا – 72 پايىز، وزبەكستاندا – 61 پايىزعا جەتىپ جىعىلادى ەكەن. بۇگىنگى تاڭدا ازەربايجان، تۇركىمەنستان، وزبەكستان ەلدەرىندە ورىس تىلىندەگى مەكتەپتەر جوقتىڭ قاسىندا. بۇل – جوعارىداعى ەلدەردىڭ ماسكەۋدىڭ «ورىستىڭ ءتىلى مەن مۇددەسىن الەمنىڭ كەز كەلگەن جەرىندە قورعايمىز» دەگەن ۇرانىنا جاۋابى بولىپ وتىر. رەسەيدىڭ ورىستىڭ ءتىلىن قورعاپ، ۋكرايناعا نە ىستەگەنىن ۇمىتپاعانىمىز ابزال. ۇلتتىڭ ۇلت ەكەنىن ايقىندايتىن ەڭ نەگىزگى بەلگىسى – ونىڭ ءتىلى جانە قابىلدايتىن زاڭى. ەگەر مەملەكەتتىڭ ءتىلى قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا تولىققاندى قولدانىلماسا ونى قانداي ۇلتقا جاتقىزۋعا بولادى؟!
وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلىمىزدە ەكى عانا زاڭ مەملەكەتتىك تىلدە قابىلدانىپتى، قالعاندارىنىڭ ءبارى ورىس تىلىندە قابىلدانعان. زاڭداردىڭ نەگىزگى قۇرىلىمى ۇكىمەتتە جاسالاتىنىن ەسكەرسەك، ۇكىمەتىمىزدىڭ تىلدىك قۇرىلىمىن باعامداي بەرۋگە بولادى، دەپ ويلايمىن. ال باسقا ەلدەردىڭ زاڭدارى قاي تىلدەردە قابىلدانادى؟ قولعا تۇسكەن اقپاراتتارعا ساي، وزبەكستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان، كاۆكاز ەلدەرىنىڭ زاڭدارى 95 پايىز ءوز تىلدەرىندە قابىلدانادى. ازەربايجان ەلى زاڭدارىنىڭ 98 پايىزىن ازەربايجان تىلىندە قابىلدايدى. ايتۋعا ۇيات!
بۇگىندە ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالى ورتا ازيا ەلدەرىندە عانا كۇشىندە تۇر. ال كاۆكاز ايماعىندا ونىڭ ىقپالى تارىلىپ بارادى. سەبەبى، بۇل ەلدەردە ۇلتشىلداردىڭ سالماعى باسىم. رەسەي بيلىگى ول ەلدەرگە ەشتەڭە دەي المايدى، ايتەۋىر ءوز دەگەندەرىن ىستەي بەرسىن، تەك تىنىش وتىرسا بولعانى دەيتىن سياقتى. بۇل ەلدەردە ورىس تىلىندەگى بالاباقشالار، جالپى ءبىلىم الاتىن مەكتەپتەر بىرەن-ساران. ولارعا بيۋدجەتتەن قارجى بولىنبەيدى. ازەربايجان مەدجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ۆاحيد احمەدوۆ ول تۋرالى بىلاي دەپتى: «ءبىزدىڭ ەلدە نەگە تۇرىك تىلىندە، اعىلشىن تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر جەكەمەنشىك سانالادى؟ ال ەسەسىنە ورىس تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن نە ءۇشىن قارجىلاندىرىلادى؟ ولار دا جەكەمەنشىك بولسىن! بۇل تىلدە وقىعىسى كەلگەندەر قارجىسىن تولەپ وقىسىن. ازەربايجاندا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن تەك ازەربايجان مەكتەپتەرى عانا قارجىلاندىرۋلارى ءتيىس!». دەپۋتاتتىڭ وسى ايتقاندارى كەيىن اقيقاتقا اينالدى.
ۇلىبريتانيانىڭ كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتى دوكتورانتۋراسىندا وقىپ جاتقان وڭتۇستىك كورەيا ازاماتى ەندجۋ كۋ ءوزىنىڭ قازاقستانعا ارنالعان ديپلومدىق جۇمىسىن قازاق تىلىندە جازىپ شىقتى. كورەي ازاماتى جوعارى وقۋ ورنىن ءبىزدءىڭ ەلىمىزدە ءبىتىرىپ، قازاق ءتىلىن جاقسى مەڭگەرىپ العان. سوندىقتان عىلىمي زەرتتەۋدءىڭ ءتىلى رەتىندە قازاق ءتىلىن تاڭداپ الىپتى.
ەندجۋ كۋ ديپلومدىق جۇمىسىن جازار الدىندا ءبىراز قينالعان كورىنەدى. سەبەبى قازاقستان تۋرالى عىلىمي جۇمىستىڭ نەگىزگى بولىگىن ورىس تىلىندەگى ەڭبەكتەردەن جيناپتى. ال ول بۇل ءتىلدى باستاپقىدا مۇلدەم بىلمەگەن. وعان زەرتتەۋ بارىسىندا رەسپۋبليكانىڭ ەڭبەك نارىعىندا قىزمەت كورسەتءىپ كەلە جاتقان قازاق تىلىندەگى ماماندار كومەك قولىن سوزىپتى.
«ءقازىر قازاقستاندا قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولىنءىپ وتىر. بولاشاعىن قازاق تىلىمەن بايلانىستىرعان قازاقستان ازاماتتارى مۇنى مويىنداپ، ءتىلدى ۇيرەنۋگە دەن قويۋى ءتيىس. مەن بۇل ەلدە قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى وتە زور دەپ ويلايمىن. سوندىقتان ءوزىمنىڭ عىلىمي جۇمىسىمدى وسى تاقىرىپقا ارناۋعا شەشىم قابىلدادىم» - دەيدى كورەي ازاماتى.
كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشى پروفەسسورلار قاۋىمى قورەي دوكتورانتىنىڭ تاڭداۋىنا ەش تاڭعالماپتى. ولار قازىرگى تاڭدا كۇللى الەمدە قازاقستانعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ ارتىپ كەلە جاتقانىن ايتىپ وتىر. بۇگىندە بىزدەگى وزگە جۇرتتىڭ قازاقستانعا دەگەن ىنتا-ىقىلاسى وتە جوعارى. مەن وڭتۇستىك قورەيادان كەلگەن ستۋدەنتتىڭ عىلىمي جۇمىسىن قازاق تىلىندە جازۋعا قۇشتارلىق تانىتۋىنىڭ ءوزى وسىنىڭ ءبىر ايعاعى دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل قازاقستاننىڭ كەلەشەگى زور ەكەنىن انىق اڭعارتادى»، دەيدى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى سيدحارت ساكسەنا.
تۋعان ەلىندە ءوز انا تىلىندە سويلەۋ مەن ءبىلىم الۋ باقىتى بۇيىرماعان شەتەلدەردەگى كوپتەگەن جاستارىمىزعا بۇل ۇلگى بولسا يگى ەدى.
پرەزيدەنتتىڭ جوعارىداعى جولداۋىمەن جان-جاقتى تانىسىپ، ومىرگە دەگەن كوزقاراسى قالىپتاسقان، ەكى بىردەي جوعارى وقۋ ورنىن تابىستى بىتىرگەن 24 جاستاعى ورىس ءتىلدى ءوز ازاماتىمىز اتا-اناسىمەن ورتاق شەشىمگە كەلە الماپتى. سوندىقتان ىشتەگى وكىنىشىن قاعازعا ءتۇسىرىپتى. «مەن تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇرداسىمىن! سوندا دا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيمىن. ويتكەنى، سىزدەر قازاق بولا تۇرىپ جانە قازاقستان ازاماتى بولا تۇرىپ، مەنى جات ەلدىڭ تىلىندە تاربيەلەپ، وقىتتىڭىزدار. ءبىر كەزدەرى بوتەن بىرەۋلەر سىزدەردى ۇلتتىق تىلدەرىڭىزدەن ايىرىپ قۇرباندىققا شالعان بولسا، ەندى سىزدەر ءوز بالالارىڭىز، مەنىڭ بولاشاعىمدى قۇربان ەتتىڭىزدەر. ەلباسى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىندە-اق: «قازاق پەن قازاق قازاقشا سويلەسىڭدەر. بالالارىڭدى قازاق مەكتەپتەرىنە بەرىپ، قازاقشا تاربيەلەپ، قازاقشا وقىتىڭدار»، دەگەن ەكەن. وعان قۇلاق قويمادىڭىزدار. ەندى، سونىڭ 25 جىلدان كەيىنگى ناتيجەسى، قازاق ءتىلىن بىلمەگەننىڭ قازاقستاندا بولاشاعى جوق دەگەنگە سايىپ تۇر»، دەپتى. مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە دە بولار ەدى. وكىنىشتىسى، الەمدەگى باسەكەگە قابىلەتتى وزىق 30 ەلدىڭ قاتارىنا قاراي ۇمتىلعان شاق پەن تاۋەلسىزدىكتىڭ شيرەك عاسىرىندا بالالارىن جات تىلدە وقىتاتىن مەكتەپتەرگە جەتەلەپ بارىپ جۇرگەن قازاق ازاماتتار بۇگىندە ورتامىزدا بار. ارينە، بۇل ءۇشىن ولاردى كىنالاۋعا دا بولماس، جازىلمايتىن جارا جوق. تەك ىقىلاس بولسا بولعانى. وتكەندە ۇكىمەت مۇشەسى، ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى تيمۋر سۇلەيمەنوۆ (ءقازىر پرەزيدەنت كەڭەسشىسى): «ماسكەۋدە بەس جىل قىزمەت ەتتىم، تۋعان ءتىلىمدى ۇمىتىپ قالىپپىن. ءبىراق التى ايدىڭ ىشىندە مەڭگەرىپ الامىن» – دەپ ۋادە بەردى. ونى دا كوردىك.
ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك، ۇلتتىق ءتىل مەن ۇلتتىق ءتىل مەن ۇلتتىق رۋح – بۇلاردىڭ بارلىعى ۇلتتىڭ ەڭ نەگىزگى سيپاتتامالارى عانا ەمەس، «تاۋەلسىزدىك» ۇعىمىنىڭ بىر-بىرىنەن اجىراعىسىز كومپونەنتتەرى ەكەنىن ەستە ۇستاعانىمىز ابزال.
بۇگىندە قوعامدا كوپ تالقىعا تۇسكەن لاتىن الىپبيىنە كوشۋ باستاماسى حالىق اراسىندا كەڭىنەن قولداۋ تاپتى. بۇل – قازاقتىڭ تۇلەۋ كەزەڭىنە بەتبۇرىسى دەسە دە بولادى. ءوزىنىڭ جازۋ ۇلگىسىن، مادەنيەتىن ساقتاماعاندىقتان جەر بەتىنەن ءوشىپ كەتكەن ۇلتتار دا بار. وعان تاريحتا دالەل كوپ. ولاردىڭ جەر بەتىنەن قۇرىپ كەتۋىنە ءبىرىنشىسى، تىلدىك اسسيميلياسياعا ۇشىراۋى، ەكىنشىسى مادەنيەتىن ساقتاپ قالا الماۋى بىردەن-بىر سەبەپ بولعان. ءقازىر كوپتەگەن ۇلتتىڭ الدىندا وسىنداي ءقاۋىپ تۇر. بۇل رەتتە جاپونيادان ۇلگى الۋىمىز كەرەك. ءبىر كەزدەرى ارتتا قالىپ قويعان ەل 1960 جىلدارى الەمدەگى ەكونوميكالىق ليدەر مەملەكەتتەردىڭ بىرىنە اينالدى. الماتىعا كەلگەن ءبىر جاپون پروفەسسورى: «ءبىزدىڭ تابىسقا جەتۋىمىزدىڭ فورمۋلاسى مىناۋ: جاپون ءتىلى، ءداستۇرى، ءدىلى، ءدىنى جانە وعان قوسىمشا باتىستىڭ تەحنولوگياسى». ءبىزدىڭ ءبىر وسال جەرىمىز ەلىكتەۋ-سولىقتاۋ بولىپ وتىر. ال جاپونداردا ول جوق. ولار سول ارقىلى ۇلتتىق بولمىسىن ساقتادى. ەۋروپاعا عىلىمعا قۇشتار ازاماتتارىن جىبەرىپ، جاقسىلىقتاردى، جاڭالىقتاردى يگەردى. باتىستىڭ ينجەنەرلىك تەحنولوگياسىن وزدەرىندە ورىستەتىپ دامىتتى. جاپوندار ەۋروپالىق جىلتىراق داستۇرگە نەلىكتەن اۋىپ كەتپەدى؟ ەگەر جاپوندار سولاي ەتكەندە، ۇلتتىق بولمىسىن جوعالتاتىن ەدى. ۇلت ءوزىنىڭ انا تىلىندە سويلەپ، مادەنيەتىن تۇسىنگەندە عانا پاسسيونارلىق قابىلەتىن ساقتاي الادى. ال وزگەنىڭ داستۇرىنە كوشكەن ۇلتتا جاسامپازدىق قابىلەت بولمايدى. بىردەڭەلەر ويلاپ تابۋى مۇمكىن، ءبىراق ۇلتىنىڭ تانىم-تۇسىنىگى جوق، ياعني جانسىز دۇنيەلەر شىعار ەدى.
دامىعان، دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ ىشكى ساياسي قالىپتاسۋىنا كوز سالساق، بارىندە ورتا مەكتەپتەر تەك مەملەكەتتىك تىلدە ەكەن. مىسالى، فرانسيادا فرانسۋز مەكتەبىنەن باسقا، سونداي-اق، گەرمانيادا نەمىس مەكتەپتەرىنەن باسقا مەكتەپتەرگە بيۋدجەتتەن قارجى بولىنبەيدى. الىسقا بارماي-اق، قويالىق، كەشەگى ءبىر لاگەردە بولعان، ازەربايجان ەلىندە ۇلتتىق مەكتەپتەردەن باسقا وزگە تىلدەگى مەكتەپ جوق. ءبىز ونى ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. باكۋ قالاسىندا ءبىر عانا مەكتەپ بار ەكەن، ءبىراق ول اتا-انالاردىڭ جەكە قارجىسىمەن قۇرىلعان مەكتەپ بولىپ شىقتى. رەسەي استاناسى ماسكەۋ قالاسىندا ورىستاردان كەيىنگى كوپ تۇراتىن تاتارلار بارلىعى جابىلىپ، ءبىر مەكتەپ اشۋعا كۇشتەرى جەتپەي كەلەدى. دەمەك، قازاق مەكتەپتەرىنەن باسقا بيۋدجەتتەن وزگە مەكتەپتەرگە قارجى بولمەۋ جولدارىن قاراستىرۋ كەرەك.
قازاق حالقىنا ءتىل، ءدىن، مادەنيەت وسى ءۇشىن قاجەت. ءبىزدىڭ وسال تۇسىمىز، بارلىق ۇلىستارعا ءبىر-بىر مەكتەپ، مادەني ورتالىقتار اشىپ بەرۋىمىز بولىپ وتىر. مۇنىڭ تۇپكى مانىندە ۇلكەن قاتەلىكتەر جاتقانىن سەزبەي وتىرمىز. كەزىندە بالكان تۇبەگىندە ءبىرتۇتاس يۋگوسلاۆيا فەدەراتيۆتى رەسپۋبليكاسى بولدى. ءقازىر ونىڭ ك ۇلىنىڭ ورنىندا بىرنەشە مەملەكەت پايدا بولدى. ال يۋگوسلاۆيا مەملەكەتى اتاۋى كارتادان سىزىلىپ قالدى. وسىنىڭ ءبارى كوپ ەتنوسقا بولىنۋدەن پايدا بولدى. سول تۇستا ايداۋدا بولعاندا قازاق وتباسىنىڭ تاربيەسىن كورگەن يۋگوسلاۆيا پرەزيدەنتى بروز تيتو: «ءبىز كوپ ەتنوستى مەملەكەت بولۋعا تىرىسپاۋىمىز كەرەك. سەبەبى، كوپەتنوستىق كەز كەلگەن ەلدىڭ ىرگەتاسىنىڭ شايقالۋىنا الىپ كەلەتىن فاكتور» - دەگەن ەدى. ءبىز ءبولىپ بەرىپ، بىرىككىمىز كەلەدى، ول بولمايدى. بىرىگۋ دەگەن رۋحاني پروسەسس. مىسالى، گەرمانيادا 3 ملن تۇرىك تۇرادى، بىلايشا ايتقاندا، ءبىر مەملەكەتتىڭ حالقى. ءبىراق ول ەلدە بىردە-بىر تۇرىك مەكتەبى جوق. بارلىعى نەمىس تىلىندە وقيدى. ول ءۇشىن بىزگە تۇرىك مەكتەپتەرىن اشىپ بەرىڭدەر،- دەپ ساياسي تالاپ قويىپ جاتقان تۇرىكتەر جوق. فرانسيادا 5-6 ملن اراب ۇلتى تۇرادى. الايدا، ولار دا ارابشا وقىتاتىن مەكتەپ اشىپ بەرىڭدەر، - دەپ تالاپ ەتىپ وتىرعان جوق. الەمدەگى حالقى كوپ ءۇندىستان مەن جۇڭگو كوپ ۇلتتىلىقتى ايتقان ەمەس، ول تۋرالى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ اۋزىمەن ايتىلمايدى. حالقىنىڭ سانى 1،3 ميللياردتى قۇراپ وتىرعان جۇڭگو ءوز ەلىندە 56 ۇلتتىڭ وكىلى تۇراتىنىن ايتادى. ال ءبىز، قازاقستاندا 100 ۇلتتىڭ وكىلى تۇرادى دەپ ماقتانامىز. ۇلتتىڭ كوپتىگىمەن ەمەس، ونىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرىمەن ماقتاناتىن كەز جەتتى.
ون جەتىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن فرانسۋز جازۋشىسى، مەملەكەتشىل تۇلعا شارل لۋي دە مونتەسكە «حالىق قاشان ءوز ءتىلىن ءبىرجولاتا ۇمىتقانشا ەل بولۋدان ءۇمىتىن ۇزبەيدى» دەگەندەي، بولاشاقتان ەشقاشان ءۇمىت ۇزۋگە بولمايدى. انا ءتىلىمىز بۇگىن-ەرتەڭ ولە قويماس، دەسەك تە، ءتىل ماسەلەسىندە اباي اتامىز ايتقانداي «ۇيقىلى وياۋ – بويكۇيەز» تىرلىك تانىتۋ جاقسىلىققا اپارمايدى.
ۇيىسۋدىڭ ءبىر-اق جولى ول – ءتىل. ءتىل، ءدىل ءبىر بولعاندا عانا ءبىز بىرىگە الامىز. سوڭعى كەزدە مۇنى تۇسىنىكتى تىلدە ايتىپ جۇرگەن باسشىلار دا بارشىلىق. ماسەلە ەشكىمنىڭ ار-نامىسىنا تيمەۋدە بولىپ وتىر. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن پاۆلودار وبلىسىنىڭ بۇرىنعى اكىمى بولات باقاۋوۆ حالىقپەن كەزدەسۋىندە بىرىگۋ مادەنيەتىنە بايلانىستى ءوتىمدى ۇسىنىس ءبىلدىردى. «مەكتەبىمىز، بالاباقشامىز ەكى تىلدە وقىتىلاتىن بولسا، ءبىز ەشقاشان بىرىكپەيمىز. مىناعان كەلىسەسىزدەر مە؟ بارلىق بالا-باقشالاردى مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرەيىك». سوندا كەرەكۋدىڭ ورىسى، نەمىسى، باسقاسى، ءبارى قول كوتەرىپ قولداعان. «ءبىز بىرىگەمىز. بالالارىمىزدىڭ قازاقستاندا تۇرىپ، قازاق ءتىلىن بىلمەۋى قاسىرەت. ولاردىڭ بولاشاعىنا الاڭدايمىز»، -دەپتى سوندا جينالعاندار.ءبىراق وسى ۇسىنىس ورىندالماي قالدى. راسىمەن دە ءبىز ەكى ءتىلدى بولىپ جۇرگەندە ەشقاشان بىرىگە المايمىز. سوندىقتان، بالا-باقشادان باستاپ، ءبىر تىلگە كوشە بەرگەنىمىز ابزال، ارينە، اقىلدى جولمەن.
«ءتىل – رۋحتىڭ قانى، -دەپتى يسپان فيلوسوفى ميگەل دە ۋنامو. ءتىل – سونىمەن بىرگە، قوعامنىڭ وزەگى» دەيدى ودان ءارى.
جالپى، مەملەكەتتىك ءتىلدى تەجەپ وتىرعان ءبىر كەدەرگى بار. ونى بۇرىن كونستيتۋسيادا بولعان ءبىر عانا «ورىس ءتىلى – ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى» دەگەن ءسوزدى ورنىنا قايتا قويىپ، ورىس تىلىنە رەسمي ءتىل دارەجەسىن بەرگەن باپتى الىپ تاستاۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. قوعام وسىنى تالاپ ەتىپ وتىر. مۇنداي مىسالدار بار. ماسەلەن، بۇرىن يزرايلدە يۆريت ءتىلى اراب مەكتەپتەرىندە 3-سىنىپتان وقىتىلسا، 2015 جىلدان بالاباقشادان باستاپ ۇيرەتىلە باستاعان. ال 2018 جىلى «يزرايل – ەۆرەي حالقىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى» دەگەن زاڭ قابىلدانىپ، اراب ءتىلى مەملەكەتتىك مارتەبەسىن جويىپ، جالعىز مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە يۆريت ءتىلى جاريالاندى. بۇل امەريكالىق جول بولاتىن. اقش-تىڭ 26 پرەزيدەنتى تەودور رۋزۆەلت: «ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءبىر عانا تىلگە ورىن بار، ول – اعىلشىن ءتىلى، ءبىر عانا امەريكالىق ۇلت بار، ول – كوپتىلدى جاتاقحانا تۇرعىندارى ەمەس» - دەگەن بولاتىن. ۇلتجاندى پرەزيدەنت ودان ءارى: «وسىندا كەلەتىن ءاربىر ەميگرانت بەس جىلدىڭ ىشىندە اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋى ءتيىس نەمەسە ەلدەن كەتۋى كەرەك» -دەگەن ەدى. ارادا 20 پرەزيدەنت الماسسا دا وسى تالاپ وزگەرگەن ەمەس.
ءتىل مەن مادەنيەت – ەگىز ۇعىم. ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ وتىرعان وسى قۇندىلىق قاتار جۇرگەندە عانا باستاعان ءىسىمىز باياندى بولادى. شاتاستىرماۋىمىز كەرەك، مادەنيەت دەگەنىمىز كونسەرت ەمەس، ول – يدەولوگيالىق قۇرال. وسىنى شاتاستىرعاننان كەيىن، جاستارىمىز وزگە مادەني-ەستەتيكالىق ونىمگە تاۋەلدى بولىپ بارادى. مادەنيەت قوعامنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ مىندەتتى قىزمەتى بولۋدان قالىپ، بايىرعى سيپاتىنان الشاقتاپ، الاباجاقتانىپ بارادى.
قازاقستان – مونو مەملەكەت. وندا ءبىر عانا نەگىزگى ۇلت تۇرادى، ول – قازاق! قالعانى ەلىمىزدە تۇراتىن ەتنوستار. ەكىنشىدەن، ءبىز نەگە ورىس تىلىنە نەلىكتەن ەرەكشە ستاتۋس بەرەمىز؟ وسى ارقىلى ءبىز ۇيعىر، وزبەك، ۋكراين، تۇرىك تىلدەرىن كەمسىتىپ وتىرعان جوقپىز با؟!
جۇڭگو حالقىنىڭ كوسەمى كونفۋسييدىڭ كوپ شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى ەلدىڭ حال-احۋالىن، پاراسات بولمىسىن باعالاۋدا ولاردىڭ مۋزىكاسىنا قۇلاق تۇرسەڭ جەتىپ جاتىر دەگەن تۇجىرىمعا كەلىپتى.
فرانسيادا بارلىق يمميگرانتتار ءبىر عانا فرانسۋز ءتىلىن مەڭگەرۋ ارقىلى فرانسيا تۋىنىڭ استىنا بىرىكتى. ويتكەنى وزگە حالىقتار وسىنى قالادى. ونى فرانسۋزداردىڭ وزدەرى باستاپ بەردى. تىلگە بايلانىستى كەز كەلگەن شارا قاتاڭ باقىلاۋعا الىندى. كوشەلەردەگى بارلىق كورنەكى قۇرالداردان، جازۋلاردان باستاپ، تەلەراديو، تەاترلاردا قانشا پايىز فرانسۋزدىڭ پەساسى قويىلاتىنىنا دەيىن ەسەپكە الىندى. وسى ارقىلى فرانسيا مادەنيەتى قورعاۋعا الىندى. ول ءۇشىن ءتىل ينسپەكسياسى قۇرىلىپ، ول سىرتقى بەزەندىرۋ مەن جارنامالاردى، قوعامدىق كولىكتەر مەن مەيرامحانالاردا قانداي مۋزىكا جانە كىمنىڭ مۋزىكاسى ويناپ تۇرعانىنا دەيىن قاداعالاناتىن بولدى. فرانسيا سياقتى ەلدىڭ ءوزى ۇلتتىق مۋزىكاسىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، ساف التىنداي تازا ۇستاپ، ناسيحاتتاۋىنان ۇلگى العانىمىز ءجون بولار ەدى. ال ءبىز حالىقتى تاڭداۋ فۋنكسياسىنان ايىرىپ، تەك تۇتىنۋشى رەتىندە پايدالانىپ وتىرمىز.
استاۋ كەرەك پە، ونىڭ دا مىسالى بار. كەزىندە اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمى كەزىندە، مەملەكەتشىل تۇلعا بەردىبەك ساپاربايەۆ: «ءبىز 2-3 كۇن بۇرىن مەملەكەتتىك حاتشىمەن بىرگە نازاربايەۆ ينتەللەكتۋالدى مەكتەبىنە باردىق. سول جەردە جۇمىس ىستەيتىن اقش ازاماتى قازاق تىلىندە وتە جاقسى سويلەيدى ەكەن. مەن ودان وسى تۋرالى سۇراپ ەدىم، «قازاقستاندا تۇرعاننان كەيىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋىم كەرەك»، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى. قىتايدا تۇراتىن وتانداستارىمىز جۇڭگو ءتىلىن بىلەدى، ال اقش-تا تۇراتىن جۇڭگو ازاماتى اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرگەن، قاي جاقتا تۇراسىڭ، سول جەردىڭ زاڭىن ورىنداۋ كەرەك. سوندا اكىم جانىندا تۇرعان «ۇلى قورعان» ج ش س باس ديرەكتورى چجان سزيۋنگە قاراتىپ: «ءسىز جانە ءسىزدىڭ اۋدارماشىلارىڭىز قازاق ءتىلىن ءبىلۋى كەرەك» – دەپتى.
مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەندەر ەشتەڭەدەن تايىنبايدى. اتاقتى ءبيشى ماييا پليسەسكايا ءوزىنىڭ ينتەرنەت پاراقشاسىندا «قازاقتىڭ ورىسقا قۇلاي بەرىلگەندىگى، ورىسشا اكسەنتسىز سويلەۋگە تىرىسىپ قۇبىلۋى قانداي جيىركەنىشتى، قانداي وكىنىشتى وپاسىزدىق!» دەپ سالدى. نە دەسەك تە، ول كورگەنىن ايتىپ وتىر.
امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ەلشىلەرى ەلىمىزگە قىزمەتكە كەلگەسىن قازاق تىلىندە سويلەپ، جينالعانداردى قۋانتىپ ءجۇر. ولاردىڭ قازاق تىلىندە سويلەۋىندە جاساندىلىق جوق، بىلگەنىنشە سويلەۋگە تىرىسىپ باعادى. دەمەك، نيەت بولسا، قازاق تىلىندە سويلەۋگە بولادى ەكەن. الايدا سويلەگىسى كەلمەيتىن، وعان ىقىلاسى دا جوق ءبىر ەل بار، ول – رەسەي. رەسەي پروپاگانداسى ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە ورتالىق ازيا ەلدەرىنە جابىسىپ العان. بۇل جونىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزگە اۋزىنا كەلگەنىن ايتۋدان تارتىنعان ەمەس. 2025 جىلى مامىر ايىندا رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ وزبەكستانعا جاساعان ساپارى اياسىندا سامارقان قالاسىنداعى «قايعى جامىلعان انا» مونۋمەنتىنە باردى. ول ەسكەرتكىش تاقتاسىندا جازىلعان وزبەك جانە اعىلشىن تىلىندەگى جازۋدى كورىپ، قاراپتان-قاراپ اشۋعا باسقان. رەسەي ءمينيسترى مۇنىمەن وزگە ەلدىڭ ىشكى ىسىنە ورىنسىز ارالاسىپ وتىرعانىن ابەستىك كورمەگەن. مۇنىڭ ءوزى رەسەيدىڭ كسرو كەزىندەگىدەي ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان ەلدەردى ءالى دە كرەملگە كىرىپتار ەتىپ ۇستاعىسى كەلەتىنىن كورسەتەدى. مينيستر ول زاماننىڭ ءوتىپ كەتكەنىن ءالى دە مويىنداعىسى كەلمەيتىنىن كورسەتەدى.