«ادام بالاسىنىڭ ەنشىسىنە بۇيىرعان بارلىق قۇرالدىڭ ىشىندەگى ەڭ عاجابى ءارى ەڭ كەرەمەتى – ءتىل. ءاربىر ەڭبەك قۇرالى ونى تەرەڭ زەرتتەپ، شەبەر مەڭگەرگەن ادامعا عانا ۇلكەن پايدا اكەلەدى» دەگەن ەكەن الدەبىر دانىشپان. بۇل سوزبەن كەلىسپەۋ مۇمكىن ەمەس. قۇرال رەتىندە الىپ قاراعاننىڭ وزىندە، ءتىل ارقىلى تاس جارۋعا دا، باس جارۋعا دا بولادى.
قىلىشتان وتكىر، قىلدان جىڭىشكە ءتىل قۇدىرەتىن «كورىنەدى تىلدەن تۇيسىك، ءبىلىم دە، بىلە-بىلسەڭ جارىلقاۋشى – ءتىلىڭ دە». «بىلىمسىزدەر تىلىنە بەرىك بولسىن، ءبىلىمدىنىڭ تىلىنە ەرىك بولسىن» دەپ كەزىندە ءجۇسىپ بالاساعۇن دا تامىرشىداي تاپ باسىپ ايتقانى بار.
جالپى، ايتىلعان ءاربىر سءوز – ادامنىڭ ىشكى مادەنيەتى مەن جەكە تاربيەسىنىڭ كورىنىسى. بىلايشا ايتقاندا، ءتىل – اركىمنىڭ ىشكى الەمىنىڭ ايناسى. قالاي سويلەيمىز – سولاي ويلايمىز. قالاي ويلايمىز – سولاي ءومىر سۇرەمىز. وكىنىشكە قاراي، كوپشىلىگىمىز سوزىمىزگە، ايتار ويىمىزعا كوڭىل بولمەۋگە اينالدىق. ءتىل مادەنيەتىنە نەمقۇرايدى قاراۋ جيىلەپ بارادى. كوشەدە، قوعامدىق كولىكتەردە، كوپشىلىك ورىنداردا اينالاداعى جۇرتتان قىمسىنباستان بەيادەپ سوزدەردى ارالاستىرىپ سويلەيتىندەر كوپ.
بىردە استاناعا بارا جاتقاندا ەرلى-زايىپتى كىسىلەرمەن ءبىر كۋپەگە ءتۇسىپ قالدىق. جاسى 70-كە تايانعان وتاعاسىنىڭ ينسۋلت الىپ، تىلدەن قالعانىنا 5-6 جىل بولىپتى. قوزعالىسى دا شەكتەۋلى. ءوزى سويلەپ وتىرمىن دەپ ويلاي ما ەكەن، الگى كىسى «تتتتتت» دەپ ۇزدىكسىز قايتالاي بەرەدى. سويتەدى دە، اراسىندا «شەشەڭ...» دەپ ساڭق ەتە قالادى. كادىمگى ساۋ ادامشا بوقتايدى. ىڭعايسىزدانعان ايەلى: «ءتىلى كەلەتىن جالعىز ءسوزى سول. دارىگەرلەر «ايتا بەرسىن» دەدى»، – دەپ قويادى. اراسىنداعى ءبىر اڭگىمەدە كۇيەۋى وسى كۇيگە تۇسكەنگە دەيىن وتە سوزشەڭ بولعانىن، ءبىراق بايادەپ سويلەمەسە ءسوزىنىڭ ءدامى كىرمەيتىندەي، ەكى ءسوزىنىڭ بىرىنە بوقتىق ارالاستىراتىن ادەتى بولعانىن ايتتى. «جىنىم كەلگەندە «اۋزىڭدى جاپشى» دەۋشى ەدىم. سول ءسوزىم قابىل بولعانداي، تىلدەن قالدى. ءبىراق و، توبا، قانشا جەردەن ءتىلى بايلانسا دا، بوقتىق سوزىنەن ارىلمادى» دەيدى. ەستىپ وتىرعان وتاعاسى قولايسىزدانعان ءتۇرى مە، باسىن شايقاپ، كۇلگەن سىڭاي تانىتتى. قاسىمداعى سەرىگىم: «بوقتاماڭىز. بوقتانعان جامان. شيپا بەرۋشى – اللا. ودان دا «اللا» دەڭىز» دەپ، ايتقىزباق بولىپ ەدى، ءتىلى يكەمگە كەلمەدى. ءبىراز اۋرەلەنىپ كوردى دە، بولماعاسىن قايتادان «شەشەڭ!..» دەپ ۇيرەنشىكتى ادەتىنە باستى. جامان نارسە جۇققىش كەلەدى ەمەس پە؟! دەمەك ءومىر بويى اۋزىنان تۇسپەگەن ءسوز ميىنا دا ابدەن شەگەلەنىپ قالعانى عوي. ەگەر اۋزىنان تەك جاقسى ءسوز شىعىپ، سىپايى سويلەگەن ادام بولسا، بەيادەپ ءسوز دە ساناسىنا مۇنشا سىڭبەگەن بولار ەدى.
ادەتتە ەرەسەك، اسىرەسە ومىردەن شارشاعان، جۇيكەسى جۇقارعان ادامداردىڭ كەيدە قالاي بولسا سولاي سويلەيتىنىنە تۇسىنىستىكپەن قارايمىز. «ورتاسى، بار كورگەن-بىلگەنى سول شىعار» دەپ ويلايمىز. ءبىراق ولار تۇگىلى، بۇگىندە جاستار، ءتىپتى مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ ءوزى قازاقشا، ورىسشا بەيادەپ سوزدەرمەن بوقتانىپ سويلەۋگە قۇمار ەكەنى بايقالادى. بۇل ەندى ۇلكەندەردەن جۇققان ادەت ەكەنى انىق. ونىڭ سىرتىندا، ينتەرنەتتەگى، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى ەرسى ۆيدەولار مەن بەينەجازبالاردىڭ، كۇندەلىكتى ومىردەگى ءتۇرلى اقپارات تاسقىنىنىڭ دا كەرى اسەرى بولماي جاتقان جوق. ال مۇنداي جاعدايدا ءسوز مادەنيەتى تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق.
ءقازىر ۇيىندە كىتاپ وقيتىن، وتباسىلىق وقۋ ءداستۇرى بار، اتا-اناسى دا ءتىل مادەنيەتىن مەڭگەرگەن جانە وسىنى بالاسىنا دارىتقان وتباسىلار نەكەن-ساياق. راس، بالانىڭ قايدان نە ەستىگەنىن باقىلاپ وتىرۋ، وكىنىشكە قاراي، اتا-انا قولىنان كەلە دە بەرمەيدى. سونىڭ سالدارىنان بالالاردىڭ بەيادەپ تىركەستەردى، جارگون سوزدەردى ايتۋعا اۋەستىگى ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالىپ بارادى.
جامان سوزدەردى بالانىڭ سىرتتان ەستىگەنى بىلاي تۇرسىن، كەي ادامدار سونى ۇيدە وزدەرى ايتادى جانە ونى بالانىڭ دا قۇلاعىنا قۇيىپ جاتقانىنا باس اۋىرتپايدى. ال بالا تابيعاتى وتە سەزىمتال. ولار تۋرا سورعىش قاعاز سياقتى. جاقسىنى دا، جاماندى دا بويىنا تەز سىڭىرەدى. ءومىردى دە ءوز سانا-سەزءىمى دەڭگەيىندەگى تۇسىنىكپەن قابىلدايدى. ەگەر سوڭعى جىلدارى ەرەكشە تانىمال بولعان سەريالدارداعى كەيىپكەرلەردىڭ نەمەسە مۋلتفيلمدەگى پەرسوناجداردىڭ ادەبي نورمادان الشاق سوزدەرى سياقتى ءبىزدىڭ دە ءتىلىمىز بەيادەپ تىركەستەرگە تولى بولسا، بالالار دا تۋرا سولاي سويلەۋگە كوشەدى. وعان تاڭ قالۋعا بولمايدى.
وسىنداي قارىم-قاتىناس ستيلىنە ۇيرەنىپ العان سوڭ، ادام ادەپسىز سوزدەردى قولدانۋدى، ارينە، ار سانامايدى، ءتىپتى ونىڭ ەرسى ەكەنىن ءوزى سەزىنبەۋى دە ىقتيمال. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە سالعىرت قاراۋعا بولمايدى. مىنەز-قۇلىق سياقتى، ءتىل مادەنيەتى دە – ادامنىڭ ىشكى دە، سىرتقى دا بولمىسىنىڭ ايناسى ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. اسىرەسە، وسكەلەڭ ۇرپاققا ۇلگى بولۋ – باستى مىندەت.
ءتىل مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدا كىتاپتىڭ ءرولى ەرەكشە. ويتكەنى ادەبيەتتىڭ ءبىر مىندەتى – ادەبي ءتىلدى بويعا ءسىڭىرۋ، سويلەۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ. بۇل رەتتە، بالامەن بىرگە كىتاپ وقۋ، وقىعان شىعارما تۋرالى پىكىرلەسۋ وتە ماڭىزدى. ادامدى تاربيەلەۋدىڭ، رۋحاني جەتىلدىرۋدىڭ باستى جولى دا – وسى.