15 شىلدەدە ەۋروپالىق كەڭەس ءتوراعاسى شارل ميشەل ساياسي مالىمدەمە جاسادى. باستى تاقىرىپ – ارمەنيا مەن ازەربايجان اراسىنداعى كەلىسسوز. بۇل جولى كەلىسسوز ۇستەلىنە ارمەنيا پرەمەر-مينيسترى نيكول پاشينيان مەن ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام الييەۆ وتىردى. ەكى ەل تاعى دا تاۋلى قاراباقتى بولىسە الماي وتىر.
داۋدى شەشۋگە ەۋروپالىق وداق مۇددەلى بولىپ وتىر. ولاردىڭ باستى ماقساتى – كاۆكاز ايماعىنا ماسكەۋدىڭ ساياسي ىقپالىن تومەندەتۋ. بريۋسسەلدىڭ ەكى جاقتى تاتۋلاستىرۋ ارەكەتىن، جالپى باتىس پەن ماسكەۋ اراسىنداعى قارىم- قاتىناستىڭ ناشارلاۋى كونتەكسىندە قاراعان ءجون. وسىلايشا كوز الدىمىزدا ز.بجەزينسكييدىڭ تىلىمەن ايتقاندا ۇلى شاحمات ويىنى جۇرۋدە. شاحماتتاعى سەكىلدى ساياساتتا دا بىرنەشە باعىتتا ويناۋ قاجەت.
داۋدىڭ باسى...
مەملەكەتتەر دە ادام سياقتى. ادامدار بىر-بىرىمەن جىلداپ داۋلاسۋى مۇمكىن. ول ادامدار ءوزارا تاۋەلدى بولسا، ماسەلە ۇزاق ۋاقىت شەشىلمەيدى. سەبەبى، ەكى جاق ءبىرىن-بىرى جاقتىرماسا دا، بىرلەسىپ ارەكەت ەتۋىنە تۋرا كەلەدى. بۇل جاعدايدا ۇرىس-كەرىس ۋاقىتشا توقتاتىلادى. ول توقتاعانىمەن اراداعى كەلىسپەۋشىلىك ساقتالادى. بۇل تەڭەۋدى ارمەنيا مەن ازەربايجانعا دا قولدانۋعا بولادى.
بيىل تاۋلى قاراباق داۋى تاعى ءورشىدى. ەكى ەل اراسىنا سىزات ءتۇستى. بۇل داۋدىڭ بيىل باستالعانىن بىلدىرمەيدى. ول 2020 جىلدان بەرى جالعاسۋدا.
2020 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىندە ەكىنشى قاراباق سوعىسى باستالدى. سوعىس 44 كۇنگە سوزىلىپ، 10 قاراشادا اياقتالدى. كەڭەس ۇكىمەتى ىدىراعاننان بەرى مۇندا ەكىنشى رەت ءىرى سوعىس بولدى. العاشقى قارۋلى قاقتىعىس 1994 جىلى بولىپ ەدى. شەكارا مايدانىندا ەكى جاق بولدى. ءبىرى – ازەربايجان بولسا، ەكىنشىسى – ارمەنيا مەن مويىندالماعان تاۋلى قاراباق رەسپۋبليكاسى.
ەكى ەل تەك قارۋمەن عانا ەمەس، اسكەري-يدەولوگيالىق سوعىس تا جۇرگىزدى. ازەربايجان تاراپى بۇل سوعىستى «وتان سوعىسى» دەپ اتادى. سەبەبى، العاشقى ءىرى سوعىستا جەڭىلگەن. وسىلايشا وزدەرىنە تيەسىلى جەردى قايتارىپ الۋدى كوزدەدى.
ال ارمەنيا بولسا، سوعىستى «ەكىنشى ارحاسك سوعىسى» مەن «وتان سوعىسى» اتاۋلارىن بەردى. ونىڭ دا سەبەبى بار. الەم ەلدەرى مويىنداماعان تاۋلى قاراباق رەسپۋبليكاسىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن ارمياندار قۇرايدى. ال ولاردىڭ تاريحي اتاۋى ارحاستىقتار.
قارۋلى قاقتىعىس ۇزاققا سوزىلدى. سوعىستى ازەربايجان جەڭىمپاز ەل رەتىندە اياقتادى. اسكەري قاقتىعىستىڭ ناتيجەسىندە ازەربايجان جەبرايل، فيزۋلي، زانگەلان، گۋبادلى جانە ستراتەگيالىق ماڭىزدى شۋشا قالالارىنا باقىلاۋ ورناتتى.
ءسويتىپ، 10 قاراشادا ارمەنيا، ازەربايجان جانە رەسەي اراسىنداعى ءۇشجاقتى كەلىسىمگە قول قويىلدى. كەلىسىم وق اتۋدى توقتاتتى. ودان باسقا، ازەربايجان باقىلاۋ ورناتقان قالالار ونىڭ يەلىگىندە قالاتىن بولدى. رەسەيدىڭ بىتىمگەر اسكەرلەرى تاۋلى قاراباققا ەنگىزىلدى. ال ارمەنيا اسكەرىن قايتاردى.
مۇنىمەن ماسەلە شەشىلمەدى. 2021 جىلى داۋ قايتادان ءورشىدى. 12 مامىردا ارمەنيا مەن ازەربايجان اراسىندا شەكارالىق داعدارىس باستالدى. ول ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسۋدا.
باستاپقىدا ەكى ەلدىڭ اسكەرلەرى سيەۆليچ كولىن بولىسە الماي قالعان. «سيەۆليچ» شەكارادا ورنالاسقان كول. ول سيۋنيك وبلىسى مەن لاچين اۋداندارىنىڭ ارالىعىندا جاتىر. ەكى جاق تا كولدى وزىنىكى دەپ ەسەپتەيدى. ارادا شەكارا اسكەرلەرى اراسىندا كىشىگىرىم قارۋلى قاقتىعىستار بولدى. مۇنداي جاعدايلار قازان ايىنا دەيىن قايتالاندى. 26 قازاندا رەسەي، ارمەنيا مەن ازەربايجان اراسىندا شەكارانى بەكىتۋ جايلى كەلىسىم جاسالدى. الايدا، بۇل داۋدى ۋاقىتشا توقتاتتى.
2022 جىلى كورشىلەر قايتادان داۋلاستى. 1 تامىزدا 2020 جىلدان بەرگى ءىرى اسكەري قاقتىعىس ورىن الدى. ول 3 تامىزعا دەيىن ۇلاستى. ەكى جاق تا ءبىر-بىرىن تەرريتوريالىق تۇتاستىقتى بۇزدى دەپ ايىپتادى.
پاشينياننىڭ بەدەلى تۇسۋدە...
نيكول پاشينيان ارمەنيانىڭ قازىرگى پرەمەر-مينيسترى. ول 2021 جىلدان بەرى وسى لاۋازىمدى اتقارىپ كەلەدى. وسىمەن ءۇشىنشى رەت سايلانىپ وتىر. ەلدەگى ىشكى ساياسي داعدارىس پەن سىرتقى ساياساتتاعى جەڭىلىستەر ونىڭ ساياسي مانسابىنا بالتا شابۋى مۇمكىن.
نيكول پاشينياننىڭ دا سىرتقى ساياسي ريتوريكاسى سايلاۋ ناۋقانىندا وزگەرۋدە. ەكىنشى قاراباق سوعىسىنداعى جەڭىلىس ونىڭ ساياسي بەدەلىن ءتۇسىردى. اسىرەسە، ەلدىڭ ىشىندە نارازىلار كوبەيدى. «قارسىلاسۋ» قوزعالىسى 2020 جىلدان باستالدى. ولار نيكول پاشينيانعا قارسى ساياسي نارازىلىققا شىقتى. قارسىلىق، اسىرەسە، ەريەۆان قالاسىندا كۇشتى بولدى. وعان وزگە دە قالالار قوسىلدى. ونىڭ ىشىندە تاۋلى قاراباق رەسپۋبليكاسىنداعى نارازىلىقتى دا اتاپ وتكەن ءجون.
ءتۇرلى وپپوزيسيالىق توپتىڭ بەلسەندىلەرى مەن سوعىستا مەرت بولعان، جارالانعان جانە تۇتقىندالعان اسكەريلەردىڭ تۋىسقاندارى جەر-جەردەن نارازىلىققا شىقتى. ولار قازىرگى پرەمەر-مينيستردى قىزمەتىنەن كەتىرۋ جانە كەزەكتەن تىس سايلاۋدى وتكىزۋدى ماقسات ەتتى. نارازىلار ازاماتتىق مويىنسىنباۋ، دەمونستراسيا، شەرۋ، كولىك قوزعالىسىن شەكتەۋ، الەۋمەتتىك جەلىدە بەلسەندىلىك، فلەشموب سياقتى ادىستەردى قولداندى.
كەز كەلگەن نارازىلىق ساياسي كۇشكە اينالۋ ءۇشىن ولاردى ساياسي ينستيتۋتتار مەن بيلىككە ىقپال ەتۋشى توپتار قولداۋى ءتيىس. ايتپەسە، قوزعالىس قۇر ءسوز بولىپ قالادى دا، ارەكەتى ساتسىزدىككە ۇشىرايدى.
«قارسىلاسۋ» قوزعالىسىنىڭ ساياسي دىڭگەگىن ارمەنيا اليانسى مەن «چەست يمەيۋ» اليانستارى قۇرادى. ارمەنيا اليانسى داشناكسۋتيۋن مەن «قايتا تۇلەنگەن ارمەنيا» ساياسي پارتيالار بىرلەستىگىنەن تۇردى. ال «چەست يمەيۋ» اليانسى ارمەنيانىڭ رەسپۋبليكالىق پارتياسى مەن «وتان» پارتيالارى بىرلەستىگى. بۇل ساياسي كۇشتەر 2021 جىلى كەزەكتەن تىس سايلاۋدان الدىن قۇرىلعان. باستى قارسىلاسى نيكول پاشينيان.
سونداي-اق، قوزعالىستى «زارتونك» ۇلتتىق-حريستيان پارتياسى، «5165» ۇلتتىق كونسەرۆاتيۆتى قوزعالىسى، ارمەنيانىڭ حريستيان-دەموكراتيالىق وداعى جانە وزگە دە ازاماتتىق كۇشتەر قولدادى.
كەيبىر دەرەكتەر نارازىلاردىڭ سانى 50 مىڭعا جەتتى دەيدى. قالاي دەگەنمەن دە، ازاماتتىق بەلسەندىلىك ناتيجەسىز اياقتالدى. پاشينيان شاحمات تاقتاسىندا ساياسي قارسىلاستارىنىڭ الدىن وراپ كەتتى. باستى ايلاسى كەزەكتەن تىس پارلامەنت سايلاۋىن ۇيىمداستىرۋ ەدى. ول ساياسي قۋلىعىن ەكىنشى رەت ىسكە اسىردى. العاش رەت 2019 جىلى قولدانىپ ەدى. بۇل ساياسي تەحنولوگيانى پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە كەڭ كولەمدە قولدانادى.
2021 جىلى ىشكى ساياسي داعدارىس كەزىندە ول تاقىمىن باستى دا تاۋەكەلگە باردى. ءسويتىپ، ايى وڭىنان تۋىپ ءۇشىنشى رەت پرەمەر-مينيستر لاۋازىمىنا تاعايىندالدى. ونىڭ جەتەكشىلىگىندەگى «ازاماتتىق كەلىسىم» پارتياسى سايلاۋدا جەڭىسكە جەتتى. 53 پايىزدان اسا داۋىس العان ونىڭ پارتياسى پارلامەنتتىك ۇلكەن فراكسيانى قۇرادى. ەندى كەز كەلگەن ساياسي باستامالاردى پارلامەنت ارقىلى جۇزەگە اسىرۋىنا مۇمكىندىك تۋدى.
ايتسە دە، پرەمەر-مينيستردىڭ بەدەلى تاعى ءتۇسۋى مۇمكىن. مۇنى 2022 جىلعى تامىزداعى اسكەري قاقتىعىستان كەيىنگى حالىقتىڭ نارازىلىعى دالەلدەيدى. تامىزداعى قاقتىعىستا ارمەنيا تاعى دا جەڭىلدى. ەلدەگى وپپوزيسيالىق كۇشتەر مەن نارازىلار وسىنداي پىكىردە. ولار ەكى ەل اراسىنداعى كەلىسىم- شارتقا كەلىسپەي وتىر.
بىلتىر قىركۇيەكتە ارمەنيا پرەمەر-مينيسترى نيكول پاشينيان ازەربايجانمەن كەلىسىم-شارتقا قول قويامىز دەپ مالىمدەگەن. كوپ ۇزاماي، وپپوزيسيالىق كۇشتەر مەن نارازى توپتار وعان كەلىسپەي ساياسي تالاپتار قويا باستادى. ولار ۇكىمەت عيماراتىنىڭ الدىنا جينالىپ «پاشينيان-ساتقىن» دەپ ۇرانداتا باستادى.
نارازىلاردىڭ ءبىر بولىگى پارلامەنتتىڭ الدىندا دا جينالدى. ولار كولىك قوزعالىسىن شەكتەگەن. عيماراتتىڭ الدىندا بيلىكتى ارمەنيا مەن ارساحتىڭ مۇددەسىن قورعاي المادى دەپ ايىپتاعان.
نارازىلىققا پرەمەر-مينيستردىڭ پارلامەنتتە سويلەگەن ءسوزى تۇرتكى بولدى. ول وندا ارمەنيانىڭ كەلىسىمگە كەلۋگە دايىن ەكەنىن جانە بۇل نارازىلىق تۋدىراتىنىن بىلەمىز دەپ مالىمدەگەن. ءبىراق سوندا دا شارتقا قول قويامىز. بىزگە 29800 ش. كم اۋماعى بار ارمەنيانىڭ الداعى بەيبىت ءومىرى قاجەت دەگەن. ءدال وسى اۋماقتى ايتۋىنىڭ دا ساياسي سەبەبى بار. سەبەبى، وسى اۋماققا تاۋلى قاراباق ەنبەيدى.
الايدا، ول نارازىلىق اكسيالارىنان كەيىن سوزدەرىن قايتىپ الىپ، ارمەنيا ەشقانداي قۇجاتقا قول قويمايدى دەپ مالىمدەدى. وسىدان كەيىن ەكى ەل اراسىنداعى داۋ قايتادان ءورشىدى.
گەوساياسي ويىن الاڭىنا اينالدى
2020 جىلدان بەرى تاۋلى قاراباق الەمدىك ساياسي ويىنشىلار مۇددەسى توعىسقان گەوساياسي الاڭعا اينالدى. باستى ويىنشى- لار – رەسەي مەن ەۋروپالىق وداق. العاشقىسى باياعىدان بۇل ايماقتى ءوزىنىڭ گەوساياسي ىقپال ەتۋ ايماعى دەپ بىلەدى. 2022 جىلعا دەيىن سولاي بولىپ كەلدى دە. بىتىمگەرلىك قىزمەتتى ويداعىداي جاساپ كەلدى. الايدا، ۋكراينامەن اراداعى قارىم- قاتىناستىڭ ناشارلاۋى كاۆكاز ايماعىنا ىقپالىن ازايتۋدا. كەرىسىنشە، ەۋروپالىق وداقتىڭ ايماققا ساياسي ىقپالى ءوسىپ كەلەدى.
بيىل مامىردان بەرى ەكى ەل باسشىلارى 6 رەت كەلىسسوز ۇستەلىنە وتىردى. كەلىسسوزدەر ماسكەۋدە، كيشينيەۆتە، ۆاشينگتوندا، ەكى ەلدىڭ شەكاراسىندا جانە بريۋسسەلدە ءوتتى. ماسكەۋدە وتكەن كەلىسسوزدەر ناتيجەسىز اياقتالدى. سەبەبى، پاشينيان ۇقشۇ ۇيىمىن ايىپتاي باستادى. وعان دا نەگىز بار.
ارمەنيا وتكەن جىلى قىركۇيەكتەگى حالىق نارازىلىعىنان كەيىن قاراباق ماسەلەسىن شەشۋدە ۇقشۇ ۇيىمىنا يىق ارتپاق بولدى. ءبىراق ۇيىم مۇشەلەرى ەكى كورشى ەلدىڭ ارازدىعىنا ارالاسپاۋ تۋرالى شەشىمگە كەلدى. قۇقىقتىق تۇرعىدان بۇل دۇرىس شەشىم. سەبەبى، اسكەري ارەكەتتەر مويىندالماعان تاۋلى قاراباق تەرريتورياسىندا جۇرۋدە. سوندىقتان مۇنى وداقتاس ەلگە جاسالعان اگرەسسيا دەي المايمىز.
بريۋسسەلدە وتكەن كەلىسسوزدى دە ناتيجەلى دەپ ايتا المايمىز. وندا دا داۋلى ماسەلە شەشىلگەن جوق. سەبەبى، ەكى جاق تا ايتقانىنان قايتپايدى. نيكول پاشينيان شەگىنەتىن بولسا، ساياسي مانسابىنان ايىرىلۋى مۇمكىن. ال يلحام الييەۆ سوعىستاعى جەڭىسى ارقىلى ساياسي بەدەلىن ارتتىردى. قالا بەردى، 2025 جىلى پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىگى اياقتالادى. سوندىقتان 2024 جىلى كەزەكتەن تىس سايلاۋدى وتكىزۋى دە مۇمكىن. ول دا ساياسي ناۋقاننان الدىن بەدەلىنە جۇمىس ىستەيدى.
«اlmaty-akshamۋ» №85، 18 شىلدە، 2023 جىل