ءقازىر ەلىمىزدە قانتى كوپ سۋسىنداردى تۇتىنۋدىڭ سالدارىنان قانت ديابەتى، سەمىزدىك جانە جۇرەك-قان تامىرى اۋرۋلارى كوبەيىپ بارادى. ماسەلەن، تەك قانت ديابەتىنە شالدىققاندار سوڭعى بەس جىلدا 31 پايىزعا ءوسىپ، 400 مىڭعا جۋىقتادى. ەگەر بۇلاي جالعاسا بەرسە، 2030 جىلعا قاراي ناۋقاس سانى 1 ملن-نان اسادى دەپ بولجاپ وتىر ماماندار.
ءتاتتى، گازدالعان، ەنەرگەتيكالىق سۋسىندار، شىرىندار مەن سالقىنداتىلعان ءتاتتى شايلاردى كوپ تۇتىنۋدىڭ سالدارىنان بالالاردىڭ ءتىسى ءشىرىپ، سەمىزدىك بەلەڭ الىپ بارادى. ەلدەگى 6 ملن بالانىڭ 3،2 پايىزى سەمىزدىككە شالدىققان. حالىقتىڭ 20 پايىزى ارتىق سالماقپەن كۇرەسىپ الەك. سوڭعى 5 جىلدا جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارى 16 پايىزعا وسكەن. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى سالىقتى كوبەيتىپ، قولجەتىمدى تاۋاردى قىمباتتاتقاندا عانا تۇتىنۋ ازايادى دەگەن ۇمىتتە. سول سەبەپتى، «دەنى ساۋ ۇلت» باعدارلاماسى اياسىندا 2025 جىلعا دەيىن سالىقتى 45 پايىزعا كوتەرۋدى ۇسىنىپ وتىر.
سەمىزدىككە ۇشىراتادى
ءقازىر كوشەگە شىقساڭىز، ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كوكا-كولا نەمەسە گازدالعان سۋسىن كورەسىز. ولاردىڭ جارنامالارى دا سامساپ تۇر. ءبىراق ولاردىڭ اعزاعا تيگىزەر زيانىنا كوپشىلىك ءمان بەرمەيدى.
گازدالعان سۋسىنداردىڭ كوبىنىڭ قۇرامىندا كالوريا بار. كالورياسى، سونىڭ ىشىندە قانت قۇرامى جوعارى تاعام جانە سۋسىن ونىمدەرى سالماقتىڭ ارتۋىنا، سەمىزدىككە ۇشىراتادى. كولانىڭ ءبىر قۇتىسى جارتى كەلى سالماق قوسۋعا سەپ. ياعني گازدالعان سۋسىنداردى ءجيى پايدالانۋ سەمىزدىككە دۋشار ەتەدى. ەكىنشىدەن، مۇنداي سۋسىن تىستەرىڭىزدى قۇرتادى.
گازدالعان سۋسىنداردىڭ قۇرامىنداعى كوپ مولشەردەگى قانت پەن قىشقىلدار ءتىس ەمالىن بۇزادى. ءارى قاراي باسقا دا ءتىس اۋرۋلارى پايدا بولادى. ۇشىنشىدەن، بۇل بۇيرەككە دە زاقىم كەلتىرەدى. گازدى سۋسىنداردىڭ قۇرامىندا فوسفور قىشقىلى وتە كوپ. ول بۇيرەكتە تاس جينالۋعا سەبەپكەر. تورتىنشىدەن، جۇرەك-قان تامىرلارى جۇيەسىنىڭ جۇمىسىنا دا كەرى اسەر ەتەدى. ياعني 1 قۇتى گازدى ءتاتتى سۋسىن ينفاركتىڭ پايدا بولۋ ءقاۋپىن 20 پايىزعا ارتتىرادى.
سونداي-اق، جۇرەك جۇمىسىنا، قان قىسىمىنا كەرى اسەر ەتەدى. بەسىنشىدەن، فوسفور قىشقىلى اعزادان كالسيي، ماگنيي، تاعى باسقا اعزاعا قاجەتتى مينەرالداردى جۋىپ تاستايتىندىقتان، ادامنىڭ سۇيەگى ءالسىز، سىنعىش كەلەدى. ارتريت، وستەوپوروزعا شالدىعۋى ابدەن مۇمكىن. التىنشىدان، گازدى سۋلاردىڭ قۇرامىندا بيسفەنول-ا دەگەن كومپونەنت بولادى. ول وبىر اۋرۋلارىنىڭ پايدا بولۋىنا باستى سەبەپشى. سونىمەن قاتار، رەپرودۋكتيۆتى فۋنكسيانىڭ بۇزىلۋىنا اپارىپ سوعادى.
بۇرىنعى ليمونادقا جەتپەيدى
الماتىنىڭ كوشەلەرىندە ايگىلى ەرتەگى كەيىپكەرلەرىن بەينەلەيتىن جارناما قاپتاپ كەتتى. كورسەقۇمار بالا دۇكەنگە بارسا، سۇيىكتى كەيىپكەرى قۇشاقتاعان ءتاتتى سۋعا جارماسسىن دەگەنى. ءبىراق وسى جارنامانى كورگەن سايىن بالالىق شاعى كەڭەس داۋىرىندە وتكەندەر قوڭىر ءشولمەكتەگى 10 تەڭگەلىك ليمونادتى تامسانا ەسكە الادى. شىنىن ايتۋ كەرەك، ول كەزدەگى ءتاتتى سۋدى قازىرگىسىمەن سالىستىرا المايسىڭ. ءدامى دە، قۇرامى دا باسقا. ساقتاۋ مەرزىمى جەتى كۇننەن اسپايتىن. شىنى شولمەك دەگەن كەلمەسكە كەتكەن. ال بۇرىنعى ليمونادتى شىعارايىن دەسە، وتاندىق كومپانيالار سۋسىن ءدامىن قالپىنا كەلتىرە الماي ءجۇر. مامانداردىڭ پىكىرىنشە، بۇل نارىق ءالى تولىق دامىماعان. ەگەر كەلەشەكتە ماركەتينگىن دۇرىس ۇيىمداستىرا السا، جاڭا ويىنشى كاسىبىن دوڭگەلەتىپ اكەتەر ەدى.
كەزىندە وكتيابرياتتار مەن پيونەرلەردىڭ سۇيىكتى سۋسىنىنا اينالعان ليمونادتى كەلە-كەلە كاپيتاليستىك سۋسىندار – پەپسي مەن كولا الماستىردى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، وسى ەكى سۋسىن وتاندىق نارىقتىڭ 65 پايىزىن ءبولىپ العان كورىنەدى. مۇنداي ناتيجەگە ترانسۇلتتىق كورپوراسيالاردىڭ ماركەتينگتىك قۇرىلىمدارىنىڭ كوپ جىلدىق تاجىريبەسى ىقپال ەتكەنگە ۇقسايدى.
ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدەگى الكوگولسىز سۋسىندار نارىعى – ەكونوميكانىڭ قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان بولىكتەرىنىڭ ءبىرى. سۋسىن ساۋداسى قىستا دا تۇرالاپ قالمايدى. ءتۇرى دە كوپ. گازدى سۋسىن نارىعى جىلىنا 1،300 ملن ليتر دەپ باعالانىپ، جىل سايىن شامامەن 5 پايىزعا ءوسىپ كەلەدى. تۇتىنۋشى كەز كەلگەنىن دامىنە قاراي، بوياۋى بار، بوياۋى جوق، دارۋمەنى مەن مينەرالى بار دەپ تاڭداي الادى. ودان باسقا نارىقتا فۋنكسيونالدىق-ەنەرگەتيكالىق، سپورتتىق، ت.س.س. سۋسىندار پايدا بولعان.
ەرتە قارتايۋعا اكەلىپ سوعادى
بۇل پىكىردى قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى دە قۇپتايدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل سۋسىن ادامدى الكوگول مەن ەسىرتكى سەكىلدى وزىنە تاۋەلدى ەتەدى. ءتىپتى بۇل عىلىمي تۇردە دالەلدەنگەن. ونىڭ قۇرامىندا كوفەين، ەفەدرين، ادرەنالين مەن نيكوتين قىشقىلى، باسقا دا سينتەتيكالىق قوسپالار اسقازاندا جارا پايدا بولۋىنا، جۇرەك-قان تامىرلارىنىڭ تارىلىپ، جۇيكەنىڭ جانسىزدانۋىنا، بۇيرەك جۇمىسىنىڭ بۇزىلىپ، ميدىڭ السىرەۋىنە اكەلىپ سوعادى ەكەن.
سونىمەن قاتار، اعزاداعى ءومىر بويىنا جەتەتىن ەنەرگيا مەن كۇش- قۋاتتى تەز ارادا سىرتقا ايداپ شىعارۋعا باعىتتالعان سۋسىن ادامنىڭ كۇش-قۋاتىن سارقا تاۋىسىپ، السىزدىككە ۇشىراتىپ، تەز قارتايۋعا سەبەپ بولادى. سوندىقتان قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىنىڭ ماماندارى ەنەرگەتيكالىق سۋسىنداردىڭ ءبىر بولىگىن ءدارىحانالاردا جانە كەرەك بولعان جاعدايدا عانا بەلگىلى ءبىر مولشەرمەن ساتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
قالاي دەسەك تە، بۇل سۋسىنداردىڭ ءقاۋىپتى ەكەندىگىن دارىگەرلەر باسا ايتىپ وتىر. ەندى حالىقتىڭ ءوزى وسىدان ءتيىستى قورىتىندى شىعارسا دۇرىس-اق بولار ەدى. سەبەبى، سۋسىننىڭ تىم ۋىتتىلىعى، شەكتەن تىس گازدالۋى جاس ۇرپاقتىڭ ءومىرىن قاسىرەتكە باستايدى. قاسيەتتى قۇران كارىمدە اللا تاعالا: «ءوز-وزدەرىڭدى ءولتىرۋشى بولماڭدار، راسىندا، اللا سەندەرگە مەيىرىمدى» دەگەن. ءتىپتى يمام يبن ءحازم (ر.ا): «دەنساۋلىققا زيانى تيمەيتىن نارسەلەردى جەۋگە رۇقسات ەتىلەدى، ال دەنساۋلىققا زيانى تيەتىن نارسەلەردى ىشىپ-جەۋگە تىيىم سالىنادى!» دەگەن. ەندەشە، ادام دەنساۋلىعى قوعام ءۇشىن دە، ەل ءۇشىن دە، ءتىپتى ءتىپتى ءار ادام ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى. ول اللانىڭ ادامزاتقا بەرگەن زور اماناتى. ال اماناتقا قيانات جاساماۋ بارشا مۇسىلماننىڭ پارىزى ەكەندىگىن ەش ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
تاقىرىپقا وراي
باقىتجان قالماحان ۇلى، قالا تۇرعىنى: بۇعان تىيىم سالۋ ءۇشىن كەشەندى شارالار ۇيىمداستىرۋ قاجەت
- ءبىز شەتەلدىكتەردىڭ ەكسپەريمەنت جاسايتىن ورتالىعىنا اينالىپ كەتكەن جوقپىز با دەگەن وي تۋادى كەيدە. گازدالعان، ەنەرگەتيكالىق سۋسىندار، ءتۇرلى جەڭىل ەسىرتكىلەر، الكوگول، تەمەكى، قارۋ-جاراق، ينتەرنەت، ەلىكتىرەتىن قۇمار ويىنداردىڭ قاپتاۋى – بارلىعى سولاردىڭ جاساعان ارەكەتى ءتارىزدى. ولار مۇنى ادەيى جاساي ما دەگەن كۇدىك تە جوق ەمەس. ولار ادامداردىڭ ساياساتپەن اينالىسپاۋى ءۇشىن تەك كۇنكورىس قامىمەن جۇرگىزىپ، ءتۇرلى اۋرۋلاردى قولدان تاراتادى. الگى سپيد، قۇس، شوشقا تۇماۋى دەگەن سەكىلدى اۋرۋلاردى، سونىمەن قاتار گازدالعان ءتاتتى، ەنەرگەتيكالىق سۋسىندار، جەڭىل ەسىرتكىلەر سول شەتەلدىڭ زەرتحانالارىندا شىعادى. ونىڭ ۇستىنە، مۇندا سول سۋسىنداردان ۇلكەن پايدا تاۋىپ وتىرعان ماگناتتار بار. ولارعا ۋلى سۋسىنداردى تاراتۋعا شەكتەۋ قويۋ ءتيىمدى ەمەس. سوندىقتان بۇعان تىيىم سالۋ ءۇشىن جان- جاقتى كەشەندى شارالار ۇيىمداستىرۋىمىز كەرەك.
مامان كەڭەسى
گۇلجان امانوۆا، بالالار دارىگەرى: ەنەرگەتيكالىق سۋسىندار بەلسىزدىككە ۇشىراتادى
ەنەرگەتيكالىق سۋسىندار ادام اعزاسىنا وتە ءقاۋىپتى. ونى كۇندەلىكتى پايدالانۋعا بولمايدى. ەگەر ادام ونى ءجيى قولدانسا، ونىڭ جۇيكە جۇيەسىنىڭ قىزمەتىنە نۇقسان كەلتىرەدى. ءتىپتى ونى سىرامەن بىرگە ىشسە، ادامدى بىردەن ماس قىلادى. «بۇل سۋسىندار باستاپقىدا سپورتپەن شۇعىلداناتىن ادامدارعا بەلگىلى ءبىر كۇش-جىگەر قاجەت بولعاندا قولدانۋعا ۇسىنىلعان بولاتىن. الايدا، ءقازىر مۇنى جاستار دا، مەكتەپ وقۋشىلارى دا ءجيى پايدالانىپ وتىر. ەنەرگەتيكالىق سۋسىنداردى ءجيى پايدالاناتىن مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردى تەكسەرىپ كورەتىن بولساق، ولاردىڭ باۋىرى 35 جاستاعى ماسكۇنەمنىڭ باۋىرىمەن بىردەي بولىپ تۇرادى. بۇل ۋلاعىش سۇيىقتىقتى بالالار كوپ ىشسە، جاستايىنان ءتۇرلى اۋرۋلارعا شالدىققىش بولادى. ءجۇرەك دەرتىنە، جۇيكە جۇيەسى، اسقازان، باۋىر، ءتىپتى قاتەرلى ىسىككە ۇلاسادى.
سوندىقتان مۇنداي سۋسىنداردى اياعى اۋىر كەلىنشەكتەرگە، بالالارعا، جاسوسپىرىمدەرگە، جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىمەن اۋىراتىن ادامدارعا مۇلدەم پايدالانۋعا بولمايدى. ءتىپتى، ونى جاستاردىڭ ءوزى كوپ ىشسە، ونىڭ ارتى بەلسىزدىككە اكەپ سوقتىرۋى مۇمكىن. سوندىقتان ۇرپاق بولاشاعىن، ۇلت كەلەشەگىن ويلاساق، مۇنداي سۋسىنداردىڭ تارالۋىنا مۇلدەم تىيىم سالۋىمىز كەرەك.