الماتىنى باسقارعاندار
تاقىرىبىمىزعا تۇزدىق ءۇشىن الدىمەن مىنا ءبىر عيبراتتى دەرەك سوزىنە دەن قويعاندى ءجون كوردىم.
«قالانىڭ باسشىلارى مەن اكىمدەرى ءتورت ءتۇرلى بولادى. ناعىز اكىم. ول – ءبىرىنشى باسشى، سوندىقتان ونىڭ بويىندا ۇشتاسقان التى قاسيەت بولۋى كەرەك: دانالىق، اسقان پايىمداعىشتىق، قالتقىسىز سەندىرۋ، وتە جاقسى قيالداۋ بولىپ كەتە بەرەدى». (ءال-فارابي. «قايىرىمدى قالا مەن ناعىز اكىمدەر تۋرالى»).
الماتىنى باسقارعان اقان جولاي ۇلى قويشىمانوۆتىڭ بويىندا دا وسى قاسيەتتەر شوعىرلانعان دەپ باتىل سەنىممەن ايتۋعا ابدەن بولادى. ول قانىندا بار مەيىرىم، ىزگىلىك، بيىك پاراساتپەن قاتار، مول ءبىلىم جيعان ازامات ەدى. تاريحتى جاقسى ءبىلدى، كوركەم ادەبيەتتى كوپ وقىدى. سوندىقتان دا بولار، ءوزىنىڭ سان سالالى قىزمەتىنىڭ ءبىر قاسيەتتى مىندەتى رەتىندە اۋىل مەن قالا اراسىنداعى بايلانىستىڭ ۇزىلمەۋىنە كوپ كۇش سالدى. بىلايشا ايتقاندا، دالا مەن قالانى وركەنيەتتىڭ توعىسقان جەرىنە اينالدىرۋدى ارماندادى. ول ارمانىنا ءبىرتابان بولسا دا جاقىندادى. كەزىندە قالانى اۋىل اسىرايتىن. ءقازىر قالا دا، اۋىل دا ءوز بەتىنشە كۇن كورۋگە كىرىسكەنى جاسىرىن ەمەس. ويىمىزدى اقاڭنىڭ اسىل جارى دينا عيبات قىزى قويشىمانوۆا بىلاي تولىقتىرار ەدى.
– ول قالادا جايلى تۇرمىستى باستان كەشىپ وتىرسا دا اۋىلدىڭ جاعدايىن كوبىرەك ويلايتىن. ءبىز ءقازىر ءبىر قۇندىلىقتاردى جوعالتۋ ارقىلى ەكىنشى قۇندىلىقتاردى ومىرگە اكەلىپ جاتىرمىز. بۇرىنعىنىڭ ءبارىن جوققا شىعارۋعا بولماس. كەزىندە تۇتىنۋ كووپەراسياسىندا كوكونىس، جەمىس-جيدەك دايىنداۋدىڭ قالىپتاسقان ءتارتىبى بولاتىن. سول ارقىلى كەلەر جىلعا ارناۋلى قويمالارعا كوكونىس، جەمىس-جيدەكتىڭ مول قورى جاسالىناتىن. اقان جولاي ۇلى جىل سايىن كەزىندە دايىنداۋ مەكەمەلەرىمەن ءتۇرلى جينالىستار وتكىزىپ، ولاردىڭ اراسىندا ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا ءوزارا جارىستار وتكىزۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. وسى ارقىلى حالىقتىڭ تۇرمىستىق جاعدايىنىڭ جاقسارىپ، ماتەريالدىق جاعىنان ەلەۋلى كومەك الۋلارىنا دا مول مۇمكىندىك تۋعىزدى. جاقىن وبلىستار مەن قالا ماڭىنداعى اۋدان باسشىلارىمەن كەلىسىم-شارت جاسالىپ، قالا حالقىن قۇنارلى، ارزان ازىق-تۇلىكپەن، شارۋاشىلىق بۇيىمدارىمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ءتيىمدى جوباسىن جاسادى. سونىمەن قاتار، قالا حالقى ناۋقاندىق قاۋىرت جۇمىستاردا اۋىل ەڭبەككەرلەرىنە ءوز كومەك قولدارىن سوزادى. اقاڭنىڭ بۇل تىرلىكتەرى توپىراقتان، اۋىلدان قول ۇزبەۋدىڭ ءتيىمدى جولى دەپ وتىراتىن.
«اكىم بول، حالقىڭا جاقىن بول» دەگەن ناقىل تاۋەلسىزدىكتەن بەرمەن قاراي ايتىلا باستادى. تابيعاتى قاراپايىم اقاڭنىڭ بويىندا بۇل ناقىلدىڭ نەشە اتاسىنا جاۋاپ بەرەتىن قاسيەتتەر جەتكىلىكتى ەدى. دينا اپامىز ەستەلىگىنىڭ ءبىر تۇسىندا: «ول كۇندە تاڭ بوزىنان تۇرىپ، جاياۋلاتىپ، كۇندەلىكتى تۇتىنۋ زاتتارىن ساتاتىن دۇكەندەردى ارالايتىن. الماتىدا ءبىر كۇن نان بولماي قالۋىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى! مىسالعا، ءبىر عانا الماتى قالاسىندا نان ساتاتىن 360-قا جۋىق دۇكەن بار بولاتىن. سول دۇكەندەرگە ناننىڭ جەتكىزىلىپ وتىرۋىن ءوزى قاتاڭ باقىلاپ وتىراتىن. حالىقتىڭ نەگە ءزارۋ ەكەنىن ارنايى ديسپەچەرلىك ورتالىق اشتىرىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن»، – دەپتى.
راسىندا، ول ءوزىن ەشقاشان باستىق سەزىنۋگە ۋاقىتى دا بولماعان ءتارىزدى. وسى ۇستانىم وتباسىندا دا قالىپتاستى. اپايدىڭ مىنا ءبىر ءسوزى سونىڭ ايقىن دالەلى: «قاپشاعايدا دا، الماتىدا دا ونىڭ قىزمەت بولمەسىنە كىرىپ كورمەپپىن. ءتىپتى، قانشا ەڭبەكاقى الاتىنىن دا بىلمەپپىن. ءوزىمنىڭ ءرولىم ۇيدە عانا دەپ ءبىلدىم. ايتسام، سەنبەۋلەرى دە مۇمكىن. مەن ەل قاتارلى ءسۇت كەزەگىندە تۇرىپ، ۇيگە ازىق-تۇلىك اكەلەتىنمىن»، – دەيدى. ءيا، اقاڭ ەل قاتارلى دەمالۋ دەگەندى دە ويلاماپتى. ومىرىندە ءبىر-اق مارتە بۋرابايدا دەمالىپتى. قالت ەتسە اۋىلعا باراتىن كورىنەدى. ەڭبەكاقى دەمەكشى، ومىردەن وزعاندا جيناق كىتاپشاسىندا بار بولعانى 50 دوللار قالىپتى.
مۇنداي اكىمدى ءقازىر كۇندىز شام الىپ ىزدەسەڭ دە تاپپايسىڭ عوي. بۇل از دەسەڭىز، قىزمەت بابىن پايدالانىپ، زاڭعار ساراي سالماپتى. ەل قاتارلى ۇكىمەتتەن العان پاتەردە تۇردى. قالا ماڭىنان ءبىر سوتىق جەر دە الماعان. ءتىپتى، جەكە كولىك الۋدى دا ويلاماعان. قولىندا شەكسىز بيلىگى بار ادام ەدى عوي. بازبىرەۋلەر ول كەزدە پارتيا قىبىر ەتكىزبەيتىن دەر. سولايى سولاي عوي. ءبىراق سوعان قاراماستان جاسايتىندار جاسادى، باساتىندار باسىپ قالدى عوي.
اقاڭ اسا ءبىلىمپاز بولۋمەن قاتار، سوزگە دە شەشەن بولىپتى. باياندامالارىن دا ءوزى جاساعان. تاعى ءبىر قاسيەتى جاستاردىڭ، اسىرەسە، ستۋدەنتتەردىڭ ورتاسىندا بولۋعا اسىعادى ەكەن.ءتىپتى، سولار نە ءىشىپ، نە جەپ ءجۇر دەپ، جاتاقحاناعا تارتىپ كەتەتىن كۇندەرى دە ءجيى بولىپ تۇرادى ەكەن. ارينە، تۇلا بويىنا ۇلت رۋحىن ءسىڭىرىپ وسكەن مۇنداي جاننىڭ كوزدەن دە، كوڭىلدەن دە وشپەسى، ۇمىتىلماسى حاق. قازاقتىڭ اق جاڭبىر اقىنى تۇمانباي مولداعالييەۆتىڭ اقاڭ تۋرالى مىنا ءبىر ازا جىرىن وقىعان جاننىڭ تولقىماۋى ەش مۇمكىن ەمەس.
«الماتى ءۇشىن بارلىق كۇشىن اياماعان اقانىم،
ۇلكەندەردى اعالاپ، كىشىلەردى ايالاعان اقانىم.
ەل انانىڭ ۇلى بولدىڭ، ءبىرى بولدىڭ مىقتىنىڭ.
ءوز ۇلانىن ايالاۋعا ۇياسىنان شىقتى كۇن.
ءومىرىڭدى ارناپ ەدىڭ، ۇمىتپادى سول ەلىڭ،
كوشە بەرىپ، قۇرمەتتەدى ەسىمىڭدى تىك تۇرىپ.
...توقتاتتى ءومىر، تەز تارقاتتى ءبىر تويىن،
ەسىگىنەن ەستىلمەيدى كۇلكى، ويىن.
باۋىرىمدى ىزدەپ، تامىپ كەتكەن بەتىمە،
كوزىم جاسىن نەمەنەمەن سۇرتەيىن.
كوپتەن بەرى ۇيىقتاپ جاتسىڭ جوتادا،
جولىعاتىن جاعدايىڭ جوق بوتاڭا.
كوشە بولىپ تۇرعانىڭ دا كوڭىلىمە،
ءبىر جىپ-جىلى سەزىم قۇيدى، و، توبا».
حالىق اقىنى حالىق ۇلىن وسىلاي جوقتادى.
ق.قوشقار ۇلى.