مەديسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، حالىقارالىق حيرۋرگتار قاۋىمداستىعىنىڭ تولىق مۇشەسى، قازاقستاندىق قان تامىرلى حيرۋرگتار ۇيىمىنىڭ پرەزيدەنتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى قان تامىرلاردى ەمدەۋشى دارىگەرلەر اسسوسياسياسىنىڭ پرەزيدەنتى. نيۋ - يورك مەديسينالىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى. وسى ايتىلعانداردىڭ بارلىعى ءبىر ادامعا قاتىستى ما دەپ تاڭدانۋعا اسىقپاڭىز. ويتكەنى، اق حالاتتى ابزال جاننىڭ جەتىستىكتەرىن تىزبەكتەپ شىققانىمەن، ونىڭ ارتىندا ۇلكەن ىزدەنىس، ۇيقىسىز تۇندەر، ادام ءومىرى ءۇشىن قايتپاس -قايسار كۇرەس تۇرعانىن ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەس. سوندىقتان بولار، كەيىپكەرىمىزدىڭ ءومىر جولىنا توقتالىپ وتكەنىمىز ءجون.
توقان اناربەك ۇلى سۇلتانالييەۆ 1949 جىلى 10 تامىزدا الماتى وبلىسىنىڭ قاراساي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. بالالىق شاعى مارتىگىمەن ەلگە تانىمال اكەسى اناربەك پەن اناسى نۇرجامالدىڭ قولىندا ءوتتى. جاستايىنان زەرەك، بىلىمگە قۇمار بولىپ وسكەن توقان اناربەك ۇلى الدىن- الا دارىگەر بولۋدى ماقسات ەتەدى. ونىڭ بۇل تاڭداۋىنا اتاسىنان بەرى قاراي جالعاسىپ كەلە جاتقان تەكتى قازاقي تاربيە، ونىمەن قوسا، وزىنە تۋا بىتكەن ادام بالاسىنا دەگەن جاناشىرلىق سەزىمى اسەر ەتتى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. الدىمەن ارمان قۋىپ الماتى مەملەكەتتىك مەديسينا ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسسە، كەيىن بيىك بەلەستەردى باعىندىرۋ ءۇشىن ا.باكۋليەۆ اتىنداعى ماسكەۋ جۇرەكقان تامىرلارى ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن بىتىرگەن.
«تۇلپاردا دا تۇلپار بار، قازاناتى ءبىر بولەك» دەگەندەي، ءار سالانىڭ تۋا بىتكەن دارىنى بولادى. حيرۋرگ-دارىگەر بولىپ جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن بەرىك جۇيكەدەن باسقا، جاقسى ءبىلىم قاجەت. دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ زاڭناما نەگىزدەرى، اناتوميا، جانسىزداندىرۋ قاعيداتتارى، اسەپتيك جانە انتيسەپتيك، رەنتگەنولوگيا مەن فيزيوتەراپيانى مەڭگەرگەن بولۋى شارت. حيرۋرگ مەديسينالىق اپپاراتتار مەن حيرۋرگيالىق قۇرالداردى پايدالانا الۋى كەرەك. ەڭ ماڭىزدىسى – اللادان قولعا شيپا دارىتقان قاسيەتى مەن ونى دۇرىس قولدانا ءبىلۋ قارىم-قابىلەتى قاجەت.
توقان اناربەك ۇلىنىڭ ەڭبەك جولى باي. ءبىر كورگەننەن تىنىمسىز ەڭبەك پەن مول ىزدەنستى بايقايدى. 1973-1996 جىلدارى - الماتى قالاسىنداعى ورتالىق قالالىق كلينيكالىق اۋرۋحانادا، الماتى دارىگەرلەر ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىندا قىزمەت اتقاردى. 1980 جىلى كانديداتتتىق، 1989 — دوكتورلىق ديسسەرتاسييانى قورعادى. 1985 جىلدان قازاقستان حيرۋرگتەر قوعامىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، ا.سىزعانوۆ اتىنداعى ۇلتتىق حيرۋرگيا عىلىمي ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، دارىگەرلەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى قىزمەتتەرىنە باسشىلىق جاسادى. 2009 جىلى «رەسپۋبليكالىق جەدەل مەديسينالىق جاردەم كورسەتۋ عىلىمي ورتالىعى» اق باس ديرەكتورى لاۋازىمىنا تاعايىندالدى. 2010 جىلى رجمجكعو ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، 2011 جىلى ۇلتتىق نەيروحيرۋرگيا ورتالىعى ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ قىزمەت ەتەدى. 2012 – 2014 جىلدارى رجمجكعو – دا حيرۋرگ بولىپ ەلگە ەلەۋلى ەڭبەگىن ارنايدى.
بۇگىنگى تاڭدا توقان سۇلتانالييەۆ نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ ۇلتتىق ونكولوگيا جانە ترانسپلانتالوگيا عىلىمي ورتالىعىنىڭ باس حيرۋرگى بولىپ قالتقىسىز قىزمەتىن جالعاستىرۋدا. «ونەر – اعىپ جاتقان بۇلاق، عىلىم – جانىپ تۇرعان شىراق» دەمەكشى، عالىمنىڭ 180-نەن اسا عىلىمي ەڭبەگى جاريالانعان. نەگىزگى عىلىمي ەڭبەكتەرى حيرۋرگيا ماسەلەلەرىنە ارنالعان. قانداي قىزمەتتىڭ تىزگىنىن ۇستاماسىن كاسىبي بىلىكتىلىگىمەن قاتار، ادامگەرشىلىك قاسيەتىن دە بيىك ۇستادى. الدىنا شيپا ىزدەپ كەلگەن ناۋقاستارعا قولىنان كەلگەنشە كومەگىن كورسەتتى. اۋرۋى اسقىنىپ، ءۇمىتى ۇزەلەردەي اۋىر حالدەگى جاندارعا وتا جاساپ، ەكىنشى مۇمكىندىك سىيلادى.
ەلىمىزدە العاشقى بولىپ، مايىتتىك دونوردان ناۋقاس ادامعا باۋىردى الماستىردى. دارىگەرلىك تاجىريبەسىندە 6 مىڭنان اسا جەدەل وتا جاساعان.
ەلىمىزدىڭ جۇرەكقان تامىرلارى سالاسى حيرۋرگياسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا ەرەكشە ۇلەسىن قوستى. «شاكىرتسىز ۇستاز تۇل» دەيدى دانا حالىق. ۇلاعاتتىق ۇستازدىق جولىندا 9 عىلىم دوكتارى جانە 15 عىلىم كانديداتىن دايىندادى. كسرو-نىڭ 5 ونەرتابىسقا (پاتەنت) كۋالىگى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 41 پاتەنتى بار. 390-نان اسا عىلىمي جۇمىستاردىڭ، 5 مونوگرافيا، 4 ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىقتار مەن وقۋلىقتاردىڭ، «گوسپيتالدىق حيرۋرگيا» حيرۋرگيالىق وقۋلىقتىڭ اۆتورى. ماسكەۋ قالاسى «انگيولوگيا ي سوسۋديستايا حيرۋرگيا» جۋرنالى رەداكسيالىق القاسىنىڭ، «ۆەستنيك نەوتلوجنوي مەديسينى» رەداكسيالىق القاسىنىڭ مۇشەسى. ريم، فلورەنسييا، ۆەنا، ميۋنحەن، لوندون، ۆاشينگتون، كراكوۆ، ەدينبۋرگ، يوحانەسبۋرگ، مومباي، پاريج، ماسكەۋ، تامپ، بۋحارەست، پراگا، امستەرداما، بۋداپەشت، كاير، سەۋل سەكىلدى الەمدىك ميديسيناسىنانىڭ ورتالىعى سانالاتىن ءىرى قالالاردا حالىقارالىق كونفەرەنسيالارعا قاتىسقان.
وتاندىق حيرۋرگيا سالاسىنداعى قاجىرلى ەڭبەگى ەل باسشىلىعىنىڭ تاراپىنان وڭ باعالانىپ، ءبىرتالاي مەملەكەتتىك ماراپاتقا يە بولدى. ونىڭ ىشىندە ق ر پرەزيدەنتىنىڭ قۇرمەت گراموتاسى، ق ر پرەزيدەنتىنىڭ قۇرمەت حاتىمەن، «قۇرمەت» وردەنى، «ەرەن ەنبەگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالدى. «ۇلتتىق مەديسينالىق اسسوسياسيا» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ جوعارعى ناگراداسى - «التىن دارىگەر» كەۋدە بەلگىسىنىڭ يەگەرى اتاندى. بۇدان بولەك، ق ر دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى اتاعى بەرىلدى، سونداي-اق، حالىقارالىق قوعامدىق ۇيىم تاراپىنان بەرىلگەن مەدال مەن «التىن سكالپەلمەن» ماراپاتتالدى. 2018 جىلى «جىلدىڭ ۇزدىك دارىگەرى» اتاعىنا يە بولدى. قانشا بيىكتىكتەر باعىندىرماسا دا، كەيىپكەرىمىز حالقى ءۇشىن ىزگىلىكتى ەڭبەگىن جالعاستىرۋدا. قۇداي بەرگەن تالانتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن شيپا ىزدەگەن ادامداردى ەمدەۋگە ارناپ كەلەدى.
قىزمەتىندە التىن قولدى حيرۋرگ، ىزدەنىمپاز عالىم بولسا، ۇيىندە ادال جار، ونەگەلى اكە. ومىرلىك جارى زۋلەيحا سۇلتاناليۆا دا اق حالاتتى دارىگەر. ەكەۋى ەلۋ جىلدان اسا ۋاقىت بىرگە ءتاتۋ-تاتتى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. شۋاقتى شاڭىراقتا ەرجان، نۇرجان. ديليارا ەسىمدى ۇل-قىزداردى تاربيەلەپ ءوسىردى. بالالارىنىڭ بارلىعى اكە تالىمىنە ساي ومىردەن ءوز ورىندارىن تاۋىپ، حالقىنا قاجىرلى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. ۇل-قىزدارىنان توعىز نەمەرە ءسۇيىپ، العاشقى شوبەرە دە كوردى.
«اتادان ۇل تۋسا يگى، اتا جولىن قۋسا يگى»،-دەگەن ەكەن قازاقتىڭ توبە ءبيى تولە بي الىبەك ۇلى. توقان سۇلتانالييەۆتىڭ تۇلا بويى تۇڭعىشى ەرجان توقان ۇلى اكەسىنىڭ ءوز ومىرىندە الاتىن ورنى تۋرالى بىلاي دەپ سىر شەرتەدى.
«ءالى ەسىمدە، اكەم كۇندە جۇمىستا. جۇمىس ۋاقىتى كۇندەلىكتى تارتىپپەن شەكتەلمەيدى. ناۋقاستاردى ەمدەۋمەن بىرگە، ۇنەمى ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، ءار ءتۇرلى عىلىمي سەمينارلار مەن دوڭگەلەك ۇستەلدەرگە قاتىسادى. ءبىز بالا رەتىندە ونىڭ ەڭبەكسۇيگىشتىگىن كورىپ وستىك. انامىز دا دارىگەر. ۋاقىت تاۋىپ ءبىزدىڭ تاربيەمىزبەن اينالىستى. اتا-انامىز ۇيدە بولعان كەشتەردە بارلىعىمىز وتباسىمىزبەن بىرگە وتىرىپ، اق داستارحان باسىنا جينالامىز. سوندا اكەم داستارحان باسىندا بالالارىنا بارىنشا اقىلىن ايتۋعا تىرىساتىن. ادال بولۋدى، بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋدى، ءبىلىمدى بولۋعا، ەڭبەك ەتۋگە ۇيرەتىپ وتىراتىن. ءقازىر ويلاپ وتىرسام، اكەمىز ءوز جۇمىسىنا بەرىلگەنى سوڭشالىق وتباسىنا ارناعان ۋاقىتىن تەك ىزگىلىكتى سوزدەرگە، ىزگىلىكتى ىستەرگە ارناعىسى كەلگەن ەكەن. سوندىقتان ءبىرىنشى كەزەكتە بالالارىنا ءوزى ۇلگى بولۋدى ماقسات تۇتتى. ۇيدە اكەمىز ەشكىمدى جاماندامايتىن، سىن پىكىرلەر، بوس ءسوز ايتپايتىن. اشۋلانعانىن دا كورگەنىمىز جوق. بىرىنشىدەن، ول اكەمنىڭ جوعارى ىشكى مادەنيەتى بولسا، ەكىنشى جاعىنان ۇيدەگى ءبىزدى جاقسى قىرىنان تاربيەلەگىسى كەلگەن ىزگى نيەتى ەدى. ءبىز وسى تاربيەسى ءۇشىن اكەمىزدىڭ الدىندا قارىزدارمىز. بالالىق شاعىمىز تۇسىنىستىك پەن جىلۋلىق ورناعان ورتادا وتكەنى ءۇشىن اتا-انامىزعا العىسىمىز شەكسىز».
بۇگىندە كەيىپكەرىمىزدىڭ ۇلى ەرجان توقان ۇلى دا اكەسىنىڭ جولىن جالعاستىرعان اق حالاتتى مامان، مەديسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، مەديسينا قىزمەتىنىڭ پولكوۆنيگى، ق ر ۇقك قاتارىندا باسقارما باستىعى. اتالعان مەكەمەدە قاتارداعى جاۋىنگەردەن باستاپ، قول باستاعان گەنەرالدارعا دەيىن ەمدەلەدى. قىزمەتتە ءجۇرىپ، دەنساۋلىعى سىر بەرگەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ اسكەري قىزمەتكەرلەرى مەن قىزمەتكەرلەرى جاندارىنا داۋا، دەرتىنە شيپا تابادى. اكە جولىن قۋعان ەر اتادان جالعاسقان سارا جولدى ساتىمەن جالعاستىرىپ كەلەدى. اۋلەتتىڭ ۇلكەن كەلىنى گۇلميرا ەركەباي قىزى دا ق ر پرەزيدەنتى ءىس باسقارماسى مەديسينالىق ورتالىعى اۋرۋحاناسىنىڭ دارىگەرى.
ءيا، ءومىر شىدامدىلاردى ۇناتادى، ەرىنبەي ەڭبەك ەتكەندەردى شىڭ باسىنا شىعارادى. باتىستىڭ ءپىرادار عالىمدارى، قوعامدىق ويدىڭ باسىندا جۇرگەن كوۋچتار مەن وقىتۋشىلارى قانشا جەردەن ءبىرىنشى كەزەكتە «ارمانداي ءبىلۋ» ءادىسى تۋرالى ايتسا دا، جەتىستىككە جەتۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى – ۇزاق ۋاقىت بويى حالىققا قالتقىسىز، ەلىنە ەلەۋلى قىزمەت ەتۋ ەكەنى - ءومىر دالەلدەگەن اكسيوما. كۇندەلىكتى تىرنەكتەگەن جانكەشتى ەڭبەك، ادام بالاسىنا اياۋلى سەزىمى توقىرامايتىن رياسىز جۇرەك، ىزدەنىستەن جالىقپاس نۇرلى اقىل عانا ادام بالاسىن رۋحاني وسۋگە، بيىك مەجەگە جەتكىزەدى. قولىنا شيپا دارىعان توقان اناربەك ۇلى سۇلتانالييەۆتىڭ ەڭبەك جولى، اۋلەتتىڭ عيبراتتى عۇمىرى وسى ءسوزىمىزدى دالەلدەپ تۇر.