ونەر ءھام شەجىرە - ەل ىشىندە!
قازاق حالقى - كوپتى كورگەن حالىق. ەگەمەن ەل بولام دەگەنشە ءوز ءداستۇرىنىڭ تۇپكى ءمان-ماعىناسىن شاشپاي-توكپەي وسى كۇنگە جەتكىزگەنىنە قايرانبىز. قانشاما عاسىرلار جانە داۋىرلەر تەزىنەن ءوتتى. دەسە دە، ماۋەلى بايتەرەك اعاشىنداي تامىرى تەرەڭگە كەتتى. ءتىپتى بىرنەشە ەرالارعا جالعاسۋى دا عاجاپ ەمەس! وسىنشاما مول مۇرانى ارقالاپ ءجۇرۋ اتا-بابامىزدىڭ مىقتىلىعى مەن تەكتىلىگى دەپ بىلەمىز. ءاردايىم بىر-بىرىنە دەمەۋ بولدى. بىلايشا كەيىپتەگەندە، اعاسى ءىنىسىن قولدادى. ءبىرىن-بىرى تانىماسا دا، تۋعان باۋىرداي كورە ءبىلدى. وزدەرىڭىز باقىلىپ وتىرعانداي، حالىقتىڭ ويى مەن نيەتى جارقىن بولاشاق ەدى. بۇرىنعىلار مۇنى تاڭىردەن تىلەدى. سول تىلەۋى بۇگىندەرى ورىندالدى. باتىر بابالارىمىز اڭساعان تاۋەلسىزدىككە ءبىزدىڭ قولىمىز جەتتى. مىڭ شۇكىر! ەندىگى ماقسات - سوناۋ كونە جىر-داستاندار، قيسسالار مەن ەسكى كىتاپتا جىرلانعان جىرلارداعى بەيبىتشىلىك ارمانىن جاڭعىرتىپ، كەلەر ۇرپاققا اماناتتاۋ پارىز.
بابالار اماناتى جولىندا ءبىرقاتار ىستەر اتقارىلىپ كەلەدى. ەلىمىز ەگەمەندىك العان جىلدارى، يران، تۇركيا، وزبەكستان، جۇڭگو ءبىر شەتى رەسەيدەن قۇندى جادىگەرلەر مەن شەجىرەنى ىزدەدى. سونىڭ ءبىرقاتارىنا قول دا جەتكىزدى. ەڭ كوبىرەك تاراعان تاريح - اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ جەتكەن اڭگىمەلەر. مىنە، بىزدەر ۇلتىمىزدىڭ ان-كۇيى مەن باي فولكلورلىق جىرلارىنا شولۋ جاساۋدى ءجون كوردىك. سول باعىتتا ءبىرقاتار ويلار تارقاتىلدى.
قازاق حالىق ولەڭدەرى
ماقالا قازاق حالىق ولەڭدەرىنىڭ تاريحىن جانە فولكلورىن زەرتتەۋگە ارنالعان. بۇندا سوناۋ كونە زامانداردان جەتكەن ءسالت-داستۇر، ادەت-عۇرپىمىزبەن بىتە قايناسقان پوەزياسى تالدانادى. مۇندا حالىق ولەڭدەرىنىڭ بىرنەشە جانرى تالقىلانادى. اتاپ ايتقاندا، قارا ولەڭ، تاريحي ولەڭ، ان-ولەڭ ت.ب. قازاقتىڭ جۇرتىنىڭ وزىندىك ءبىتىم بولمىسى، ۇلتتىق قۇندىلىعى، تەرەڭ تاعلىمى بار. سوندىقتان حالىقتىڭ جادىندا ساقتالىپ، سان مىڭداعان جىلدار بويى وڭدەلىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن فولكلورلىق مۇرالاردىڭ ءمانىن اشۋعا نەگىزدەلەدى. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى بويىنشا كەلتىرگەن تۇيىندەمەلەر فولكلورلىق قازىنالارىمىزدىڭ عىلىمي تاراپتان زەردەلەنۋىن قاراستىردى. سونىمەن قاتار حالىق مۇراسىنىڭ ىشىندەگى تاريحي-ەتنوگرافيالىق ءھام فولكلورلىق ولەڭدەر ءبىر ارناعا ءتۇسىرىلىپ، سارالاندى. اسىرەسە، حالىقتىڭ ساناسىندا ساقتالىپ قالعان ولەڭدەردىڭ دەنى تاريحتان سىر شەرتەدى. سول سەبەپتى كوشپەندىلەر، ودان ارعى بەرگى زاماندارداعى رۋحاني، مادەني، ادەبي قۇندى جادىگەرلەرىمىزدىڭ باي ەكەندىگى مەڭزەلدى. ماقالانى جازۋ بارىسىندا، اناليتيكالىق تالداۋ ادىس-تاسىلدەرى قولدانىلدى.
قازاق حالقىنىڭ فولكلورىنىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە. سونىڭ ىشىندە حالىق ولەڭدەرىنىڭ الار ورنى ءبىر بولەك. عاسىرلار قويناۋىندا وڭدەلىپ، قۇيرىق-جالى كەسىلىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا مۇرا بولىپ جەتكەن. وتكەن حح عاسىردا قاتاڭ ءتارتىپتى كەڭەس داۋىرىندە ۇلتتىق باعىتتاعى دۇنيەلەرگە بەت بۇرۋ وڭاي بولمادى. دەگەنمەن قاراپايىم بۇقارا اراسىندا اۋىزدان اۋىزعا، تاڭدى تاڭعا جالعاپ ايتا بىلەتىن ادامداردى بولعان. ولار وزدەرىنە جەتكەن فولكلورلىق ولەڭدەردى ەل اراسىندا ازدى-كوپتى ايتقان. وسى ورايدا ءبىر عاجابى قانشاما داۋىرلەر الماسسا دا، ۇمىت بولماي وسى كۇنگە دەيىن كەلۋى – ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ۇلتتىق كودتان اجىراي قويماعانىمىزدىڭ ەرەكشە كورىنىسى دەۋگە بولادى.
ابايدىڭ دانالىعى، اۋەزوۆتىڭ عۇلامالىعى، جامبىلدىڭ جىرلارى مەن قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرى، عاسىرلار قويناۋىنان جەتكەن بابالار ءۇنى – بۇلار ءبىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىمىزدىڭ ءبىر پاراسى عانا... – ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا، ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايدى، - دەدى ەلباسى نازاربايەۆ ءابىش ۇلى.
ەگەر حالىق پروزاسىن كەڭ اۋقىمدا باعامداي تۇسەتىن بولساق، وندا ۇلتىمىزدىڭ ءون بويىنداعى رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ اسىل قازىنا ەكەنىن ءسوزسىز ۇعىنامىز. قازاقتىڭ بويىندا دانىشپاندىق، شەجىرەگە جەتىكتىگى، سۋىرىپ سالمالىعى، اقىندىعى، ءسوز تاپقىرلىعى - جالپى بارلىعى تاڭعالدىرماي قويماسى انىق.
عىلىمي ماقالادا سالىستىرمالى تيپولوگيالىق، وبرازدىق تالداۋ ادىستەرى قولدانىلدى. قازىرگى زەرتتەۋ سالالارىندا جالپىلاما شولۋ رەتىندە قاراستىرۋدان گورى ماسەلەنى تەرەڭىرەك تالداپ بارىپ، وقيعانىڭ ءون بويىنا قان جۇگىرتۋ كوزدەلگەن. كەز كەلگەن تالداۋلار اناليتيكالىق ساراپتامالارمەن ورنەكتەلسە، سوعۇرلىم ءماندى كەلەدى. نەعۇرلىم ەتنوگرافيالىق ەلەمەنتتەردى قوسىپ، جان-جاقتى تۇستان جازىلعان دۇنيە ودان سايىن ارلەنە تۇسپەك. ءاربىر ۇلتتىق تۋىستان شىققان تەگى بولادى. ماسەلەن، قازاقتىڭ دا تۇركى تارماعىنا كىرەتىنىن ەسكەرسەك، وزىمىزبەن اعايىنداس قانشاما جۇرت بار. ولار: تاتار، باشقۇرت، قاراقالپاق، قىرعىز، وزبەك ت.س.س. بىزدە كەزدەسەتىن فولكلورلىق ولەڭدەر اتالعانداردىڭ كوپشىلىگىمەن ۇندەس، ماندەس بوپ كەلەدى. ءاربىرىنىڭ وزىندىك قول تاڭباسى، ەرەكشەلىگى بولۋى مۇمكىن. دەگەنمەن بارىنە ورتاقتىق – تۋىستىق، ءتۇپ تامىرىمىزدىڭ ءبىر ەكەندىگىندە.
تاريحى جانە فولكلورى
ەگەر قازاق فولكلوردىڭ تاريحىنا زەر سالىپ قارار بولساڭىز، عاجايىپ دۇنيەلەرگە ۇشىراساسىز. وندا ۇلتتىڭ بۇتكىل ءبىتىم-بولمىسى تۇگەل ساقتالعان دەۋگە بولادى. كەڭەستەر كەزەڭىندە كسرو قىلىشىنان قان تامشىلاپ تۇردى. حح عاسىردىڭ ساياساتى رۋحاني مادەنيەتكە كەلگەندە قاتاڭ بولعانىمەن، «سول زاماندا سارى مايدان قىل سۋىرعانداي»، ازدى-كەمدى ەتىپ جيناقتاعان ماماندار بولدى. قازاق حالىق پوەزياسىن جانرلىق، تۇرلىك جاعىنان ا.بايتۇرسىن ۇلى، ح. دوسمۇحامەد ۇلى، م. اۋەزوۆ، س.سەيفۋللين، ب.كەنجەبايەۆ، م.عابدۋللين، ە.ىسمايىلوۆ، تاعى دا باسقا عالىمدار عىلىمي تۇرعىدا جۇيەلەدى.
قازاقتىڭ حالىق ولەڭدەرى سالا-سالا، سەريا-سەريا ەتىپ جاريالانىپ، زەرتتەلىپ، باسپا بەتىن كورۋدە. بىزدە ءاربىر ولەڭدى تەكتەن-تەككە ايتپاعان. ول ءبىر قوعامداعى كەلەڭسىز، الەۋمەتتىك ورتاداعى ساياسي تەڭدىكتىڭ بولماۋى ىسپەتتى جاعداياتتاردان تۋىنداعان.
قاراستىرىلىپ وتىرعان ماقالاداعى نەگىزىگى زەرتتەۋ ادىستەرىنىڭ نىساناسى ايقىن. ول ساياسي-الەۋمەتتىك ليريكا: قارا ولەڭ، ان-ولەڭ باعىتىنا ارنالادى. بۇل رەتتە حالىقتىڭ مادەنيەتىندە ان-ولەڭدەردىڭ الار ورنى ەرەكشە. ىرعاقتى، اۋەزدى، سارىندى وسى جەردەن سەزىنۋگە بولادى.
فولكلور – سينكرەتتى، كوپ فۋنكسيالى كوپ قىرلى عىلىم. ال حالىق ولەڭدەرى - وسى عىلىمنىڭ ءبىر بولشەگى. فولكلوردىڭ ءبىرشاما جانرلارى ولەڭمەن جازىلعان، ولەڭمەن ورنەكتەلگەن. سول سەبەپتى دە بولار بۇگىنگى زامانعا دەيىن ۇمىتىلماي جەتكەندىگى.
حالىق ولەڭدەرى – ۇلتتىق ءبىتىم مەن بولمىستىڭ اسىل ارناسى ءھام دىڭگەگى، اجىراماس ءبىر بولىگى بولعاندىقتان، ءداۋىر تالابىنا، زامانا رۋحىنا ساي جاڭعىرىپ وتىرادى. بۇل دەگەنىمىز – زەرتتەۋ ماتەريالدارى مەن ادىستەرىنىڭ دە وسى تاقىلەتتەستىگىن كورسەتەدى. سوندىقتان ارالارىنان ەڭ تۇجىرىمدىسىن، ەڭ ءنارلىسىن الۋ جانە وزگە حالىقتاردىڭ تاجىربيەسىن ەسكەرە وتىرىپ، زەرتتەۋدى عىلىم قاجەت ەتەتىندىگىنە كوز جەتكىزۋدەمىز.
تالقىلاۋ. ليريكالىق ولەڭدەردە حالىق ءومىرىنىڭ بار سالاسى بىردەي قامتىلعان. مۇندا جاس ادامنىڭ جان سەزىمىنەن باستاپ، ءىرى الەۋمەتتىك وقيعالارعا، ەل باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتاردىڭ ءبارى-بارى دە قامتىلعان. ەندىگى اڭگىمەمىز قازاقتىڭ حالىق ليريكاسىنىڭ وسى جاعدايدا ايتقان ءۇش سالاسى – قارا ولەڭ، ءان ولەڭ، تاريحي ولەڭ تۋرالى بولماق، - دەپتى عالىم بەكمۇرات ۋاحاتوۆ. ءسوزىنىڭ جانى بار. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ان-كۇيىن شەرتىپ قالساڭىز، ارعى جاعىندا تەرەڭ تاريح پەن سىرلار مۇلگىپ جاتادى. سول سەبەپتى كوپتەگەن ىزدەنۋشىلەر وسى جاعىنا تاڭىرقاي قارايدى.
فولكلورتانۋشى عالىم بەكمۇرات ۋاحاتوۆ قارا ولەڭدەرگە تومەندەگىدەي انىقتاما بەرەدى. وندا:
ۇستىمە بەشپەت كيدىم كىل قارادان،
ىلىنگەن ءىنجۋ-مارجان كىم قاداعان.
الىستان ارىپ-اشىپ كەلگەنىمدە،
كوزىڭنەن اينالايىن ءبىر قاراعان، – دەپ كەلەتىن باس-اياعى تۇتاس، ءتورت تارماقتى، ون ءبىر بۋىندى ولەڭدەردى قارا ولەڭ دەپ اتايدى.
قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرى، ادەت عۇرپى بارىنشا باي ەكەنىن وسى ولەڭ جولدارىنان اڭعارامىز. مۇندا ەر ادامنىڭ الىستان كەلگەندىگى، كوزىنە ىلىنگەن قىز تۋرالى باياندالادى. نەگىزىنەن ولەڭدەردىڭ كوبىسى جاستىق شاققا، قىز بەن جىگىتكە قاراتا ايتىلاتىنى انىق. بۇندا الدىڭعى ەكى تارماعى ۇندەستىك رەتىندە قولدانىلعان. ال ءۇشىنشى تارماقتاعى ناقتىلى وي «كوزىڭنەن اينالايىن ءبىر قاراعان» دەپ كەلەتىن ءتورتىنشى جولمەن تۇيىندەلەدى.
قازاق ءىلىمدارلارىنىڭ اراسىندا «قارا ولەڭ» جايىندا العاشقى پىكىر بىلدىرۋشىلەردىڭ بىرەگەيى ش.ءۋاليحانوۆ بولاتىن. قارا ولەڭ جايىنداعى ءماتىن:
اۋلىمنىڭ قونعان جەرى جۋسان با ەكەن؟
بەلىمدى تال جىبەكپەن بۋسام با ەكەن؟
كەشەگى ءوتىپ كەتكەن جيىرما بەستى،
سوڭىنان قوس اتپەنەن قۋسام با ەكەن؟!
ايقايلاپ ءان سالامىن «قىزدار-اۋ!» – دەپ،
ارتىڭا قارامايسىڭ «كىم بار-اۋ؟» – دەپ.
باسىڭنان قىزىل شارقات اۋعان كۇنى،
سانىڭدى ءبىر سوعارسىڭ «كۇندەر-اۋ!» – دەپتى ت.الىبەكوۆ.
مۇنداعى قارا ولەڭدە وتكەنگە وكىنىش پەن مۇڭ-شەر ايتىلۋدا. سونىمەن قاتار «قايران جيىرما بەستى» اڭساۋ باسىم. بايقاپ تۇرعانىمىزداي، قارا ولەڭدە اسا كۇردەلى، اسا تەرەڭ ماعىنا كورىنىس بەرمەيدى ەكەن. قايتا جۇرتقا اسەر سىيلاۋ (كوڭىلدى، كوڭىلسىز) ماقساتىندا، جەڭىلدەۋ بوپ كەلەدى.
تەگىندە قازاق جۇرتى قارا ولەڭگە جۇيرىك. «ولەڭدى مەن ايتامىن ەكىلەنىپ، جالايدى قوي بالاسىن مەكىرەنىپ» دەپ باستالاتىن ەكى جول ولەڭدى ايتپايتىن قازاق بالاسى كەمدە-كەم شىعار. حالىق اراسىندا: «قارا ولەڭ – ناعاشى اتام، مەن سونىڭ جيەنى ەدىم» دەيتىن ءازىل ءسوزىنىڭ ءبىر شىندىعى بار.
مەن ءوزىم كىشكەنەدەن قارشادايمىن،
باستاعان كەرۋەندى نارشادايمىن.
نەسىنە ايتار ءسوزدىڭ كىدىرەيىن،
كەلگەندە قارا ولەڭگە شارشامايمىن، – دەۋى قارا ولەڭنىڭ ەرتەدەن شىعارىلعان، جۇرتقا تانىس، ۇيرەنشىكتى ءتۇر ەكەنىن جانە مۇنى ويىن-ساۋىق ۇستىندە ولەڭ ايتۋعا ەبى بار ەكىنىڭ ءبىرى ورىنداي الاتىنىن دالەلدەيدى، - دەپ پىكىر بىلدىرگەن ەكەن بەكمۇرات ۋاحاتوۆ.
عالىم احمەت جۇبانوۆ حالىق اندەرىنە (ءان ولەڭگە) بايلانىستى تۇجىرىمدى ويلار ايتقان. ول: "قازاق حالقى انگە باي. «ماعان بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي بولىپ كورىنەدى» دەپ، قازاق حالقىنىڭ ادەبيەتى مەن ونەرىن كوپ زەرتتەگەن، شوقان ۋاليحانوۆتىڭ دوسى گ.پوتانين ايتقانداي، قازاقتا ءانسىز ءومىر جوق. «تويباستار» ايتقان جىگىت، كەشكى اۋىل سىرتىندا التىباقان تەپكەن قىز-بوزبالا، شىلدەحانا، كۇجەتكەن جاس، كارى، «جار-جار» ايتقان ەكى توپ، ەلىنەن ەرىكسىز الىسقا ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىز... ت.ب. ءبارى دە ءجاي سوزبەن ايتقاندا جەتپەيتىن سەزىم تاسقىنىن ءان ارقىلى شىعارادى.
ءبىزدىڭ دالامىزدى "قۇددى ءان سالىپ، سول اۋەنمەن بىرگە تەربەلىپ تۇرعانداي سەزىلەدى"، - دەپ تالاي مارتە تامسانىپتى شەتەلدىك ساياحاتشىلار. تاڭدانىس بىلدىرەتىنىندەي بار. ويتكەنى سوناۋ التايدان كاسپييگە، الاتاۋدان ارقاعا دەيىن تۇنىپ تۇرعان شەجىرە، باي جاۋھارعا تولى. ءاربىر تاسى مەن تاۋى، وزەنى مەن كولى، بۇتاسى مەن اعاشى كيەلى. بارلىعى كونە تاريحتىڭ كوزىندەي كورىنەدى.
اتا-بابامىز، جوعارىداي ايتىپ وتكەنىمىزدەي، ءان مەن جىرعا قۇمار. ءاربىر توي-جيىننىڭ ءوزىن دۇرىلدەتىپ وتكىزگەندى ءجون سانايدى. وعان كۋا رەتىندەگى دايەكتەمەلەردى بۇرىنعىدان جەتكەن داستان-جىرلاردان بىلەمىز. ەڭ قىزىعى، قىز ايتتىرۋ، سىرعا سالۋ، ۇيلەنۋ، بالانىڭ شىلدەحانا، ءتىلاشار كەزدەرىنىڭ ءبارى دۇرىلدەگەن توي بولعان. كيىز ءۇيدىڭ ماڭايىنا كەلىپ، دومبىرامەن جىگىت قىزعا ءسوز سالعان. كەرەك دەسەڭىز، اراسىندا ايتىسىپ، ءسوز سايىسىن ۇيىمداستىرعان. ءسويتىپ، ءومىر جالعاسىن تابا بەرگەن. كوشپەندى حالىقتار ۇرمەلى اسپاپتاردى پايدالانىپ، كوپشىلىك قاۋىمنىڭ كوڭىلىن كوتەرگەن. وسىلايشا قىم-قۋىت تىرلىكتەن ءبىر ءسات دەمالۋعا سەبەپشى بولعان. اقىندار مەن جىرشىلار ەلگە شەجىرە ايتىپ، ولەڭ جولدارىن ارناعان. ارينە، مۇنداي جەردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - تاريحي وقيعالار مەن قيسسا-داستاندار تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ ايتىلاتىن بولعان. قاراپ، باعامدار بولساڭىز، ءوز حالقىڭىزدىڭ مۇرالارى تامساندىرادى. ءبىر جاعىنان، جاس ۇرپاققا ۇلگى-ناسيحات. تاعى ءبىر قىرىنان ايتقاندا، ونەگە دەۋگە بولادى. سويتە-سويتە ءان ونەرى ءبىزدىڭ حالىققا قالايشا دارىعان دەگەن جاۋاپ ءوزى-اق كول بەتىنە قالقىپ شىعادى.
قازاق حالقى ونەرگە باي جۇرت! اقىن دا بولعان، ەل باسىنا كۇن تۋعاندا، باتىرلارى ەلدى قورعاپ، قان مايدانعا شىققان. مىنە، سوندىقتان تەكتى حالىقتىڭ ۇرپاعى ەكەنىمىزگە ءشۇبا جوق. بالكىم، دارحان كوڭىلدى كوشپەندىلەردىڭ باي فولكلورلىق مۇراسى الداعى ۋاقىتتاردا جاھاندى تاڭداندىرار. سول كۇنگە باسىمىز امان، باۋىرىمىز ءبۇتىن جەتەيىك!