ەڭبەك ادامى
نەمەسە قۇمىرا توقيتىن قىز ونەرىنىڭ قىر-سىرىمەن تانىسقىڭىز كەلە مە؟
گوبەلەن – اسا كۇردەلى دە كىرپياز، اسقان دالدىكتى، تالعامپازدىقتى، سابىر، ءتوزىمدى تالاپ ەتەتىن بەكزات ونەردىڭ ءبىرى. ءبىز بۇگىن وسىناۋ قيىن دا قىزىقتى شىعارماشىلىق جولىن نەبارى ءتورت جاسىندا باستاعان گوبەلەنشى قاراكوز، ەۋروديزاينەرلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، حالىقتىق جانە زاماناۋي قولونەردى ۇشتاستىرا دارىپتەپ جۇرگەن قۇندىز جىلىبايەۆا تۋرالى اڭگىمەلەيتىن بولامىز. ول – قازاقستانداعى، ءتىپتى ورتا ازياداعى گوبەلەنشىلەر اراسىندا قۇمىرا توقيتىن جالعىز ادام. وزگەلەردەن ەرەكشەلىگى دە وسىندا. ادەتتە، قۇمىرانى ساز بالشىقتان جاسايدى. ال جىپپەن قالاي توقيدى؟ ول تۋرالى دا تارقاتاتىن بولامىز.
اكەسىنىڭ قۇندىزى
ەسىن بىلگەلى اناسى قارلىعاشتىڭ بىردەڭە توقىپ وتىراتىنىن بايقايتىن ءبۇلدىرشىن قۇندىز شەشەسىنىڭ جانىنان اينالشىقتاپ شىقپاي، ۇنەمى كوزىن سالىپ وتىراتىن. سوسىن «بۇل نە، نە توقىپ جاتىرسىز، نەگە ولاي، نەگە بۇلاي؟» دەگەن سۇراقتىڭ استىنا الادى كەپ. ءسويتىپ ءجۇرىپ نەبارى ءتورت جاسىندا قولىنا ءتۇرلى-تۇستى ءجىپ الىپ، وزىنە شارف توقىعانى بار. ونى موينىنا سالعان ءساتى دە بۇگىنگىدەي ەسىندە. كەيىن ەسەيگەن شاعىندا الگى ۇزىندىعى 20–30 سانتيمەتردەي عانا بولاتىن شارف شكافتىڭ ءبىر بۇرىشىنان شىعا كەلگەندە، ءبارى ءبىر كۇلىپ العان. سوسىن ارتتا قول بۇلعاپ قالعان بالالىعىمەن قايتا قاۋىشقانداي، قۇندىز ءبىر قارىس شارفتى كەۋدەسىنە باسقان.
بەرتىن كەلە، بوي تۇزەي باستاعان شاعىنداعى جۇمىسى كەستەلەنگەن «جولبارىس» بولدى. ونى كەزىندە اناسىنىڭ ءسىڭلىسى اتتاي قالاپ الىپ كەتكەن بولاتىن. بۇگىندە سول بالاڭ شىعارماسى اپكەسىنىڭ تورىندە ءىلۋلى تۇر.
قۇندىز بالا كۇنىندە اۋلادا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن اكەسىنىڭ تىرلىكتەرىنە دە كوزىن سالىپ جۇرەتىن. اياعىنا وراتىلىپ قويمايتىن كىشكەنتاي قىزىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە الاڭدايتىن اكە وندايدا «مەشايت جاساماي، ءارى ءجۇر» دەپ كەيىپ تاستاۋشى ەدى.
ءبىر كۇنى قۇندىز سىرتقا تاعى شىقسا، اكەسى ەسىك شەگەلەپ جاتىر ەكەن. ادەتتەگىدەي ارسالاڭداپ جانىنا جەتىپ بارعان قىزى:
– اكە، نە ىستەپ جاتىرسىز؟ – دەپ سۇرادى.
– ەسىك جاساپ جاتىرمىن، قىزىم، – دەدى قىدىرحان اكە.
– جو-و، ءسىز مەشايت جاساپ جاتىرسىز، – دەمەسى بار ما كىشكەنتاي قۇندىزدى4. سوندا ول ءوزىنىڭ اكەسىنە ىلعي كەدەرگى جاساپ جۇرەتىنىن تۇسىنبەپتى عوي. «مەشايتتى» الدەبىر زات دەپ قابىلداپ ءجۇرىپتى بالا كوڭىل.
ءيا، «مەشايت» جاساعاندا قانداي؟! قۇندىز اكەسىنىڭ كوزىن الا بەرە، شەگەلەردى بىرتىندەپ تاسىپ اكەتىپ، اۋلاقتاۋ جەرگە اپارىپ، قاز-قاتار ءتىزىپ قويىپ، قاعىپ تاستاعان ساتتەرى دە بولعان. سوسىن اكەسىنىڭ تاعى دا بۇرقىلداي سويلەپ، «ماعان كەدەرگى جاساپ، ەكى جۇمىس ىستەتەسىڭ دە قوياسىڭ» دەپ الگى شەگەلەردى بىرتىندەپ سۋىرىپ جۇرگەنى. قۇندىزدىڭ ۇيدە مايىسىپ كەستە تىگىپ وتىراتىنى، ال تۇزدە تەمىر-تەرسەك جاعالاپ جۇرەتىنى ءۇشىن اياۋلى اكەسىنىڭ بىردە:
– وسى، قۇندىزىم ءبىر قاراسام، قىزىم، ەندى ءبىر قاراسام، ۇلىم سياقتى! – دەپ سۇيسىنە مەيىرلەنگەنى بار-دى.
قۇندىزدىڭ بالا كۇنىندە وسى شەگە-بالعاعا «ءوش» بولعاندىعى ونى كەيىنگى ومىرىندە، جەكە شىعارماشىلىعىندا كوپ كومەگى ءتيدى. ول تۋرالى ءسال كەيىنىرەك.
بوياۋلار ۇندەستىگى
شىعىستىڭ شالعاي اۋىلىنان كەلگەن ارمانشىل قىز الماتىنىڭ جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇستى. ستۋدەنتتىك شاعىندا مايلى بوياۋدان تالىمگەرى تالعات باكي ۇلى بولسا، توقىمادان گۇلجانات كاكەي قىزى كوپ جول كورسەتتى. كەيىنىرەك قۇندىزدىڭ وزگەشە تۋىندىلارىنان ءبىر ۇشقىندى بايقاعان ايگىلى داركەنباي ۇستا شوقپار ۇلى ونى گوبەلەننىڭ اناسى – ءباتيما زاۋىربەكوۆامەن تانىستىرادى. سودان باستاپ گوبەلەن ونەرىنىڭ سوقپاعىنا ءتۇستى. ول اۋەلگى جۇمىسىن ءارتۇرلى كەسكىندەگى تريپتيحتان باستادى. تەحنولوگياسى كادىمگى گوبەلەن، ءبىراق تەحنيكاسى مۇلدەم باسقا. ونى تەك ينەمەن شۇقشيىپ، كوز مايىڭدى تاۋىسىپ وتىرىپ توقۋ كەرەك. ۇنەمى قيىن جولدى تاڭداپ الاتىن، اعىسقا قارسى ءجۇزىپ جۇرەتىن قۇندىز:
– بالكىم، مەن ءباتيما اپايعا تارتقان شىعارمىن. ول كىسى دە سول عوي، ۇنەمى قيىن جولدا جۇرەدى. اپايدىڭ ءتۇسى قانىق بىرنەشە بوياۋدى قاتار پايدالاناتىن ءادىسىن مەڭگەردىم. ادەتتە بوياۋلاردىڭ كوپ قولدانىلۋى جۇمىستى قيىنداتا تۇسەدى، سوسىن ۇزاق توقىلادى. تۇستەردى بىر-بىرىمەن ۇيلەستىرۋ – وتە كۇردەلى جۇمىس. دەگەنمەن، بوياۋ ءتۇسى نەعۇرلىم كوپ بولعان سايىن، گوبەلەن دە سوعۇرلىم كوركەم كورىنەدى. ءباتيما زاۋىربەكوۆا ماعان وتە قاتال بولدى. كوپ ۇرىساتىن. كوزىمنىڭ جاسىن ءبىر سىعىپ الىپ، ءارى قاراي جۇمىسىمدى جالعاستىرىپ كەتە بەرەتىنمىن. اراسىندا «نەگە ۇرىستى سونشا» دەيتىنمىن مۇڭايىپ. سوسىن الدىمداعى جۇمىسىما قايتا ءۇڭىلىپ، تەرەڭىنەن، زەردەلەي قاراعان كەزىمدە، ءوز سۇراعىمنىڭ جاۋابىن ءوزىم تابا قوياتىنمىن، – دەيدى كەيىپكەرىمىز كۇلىپ.
ءتىپتى، كەزىندە وزىنە باتىرىپ ايتقان ۇستازدارىنا كەيىن ارنايى بارىپ، العىس ايتقان كەزدەرى دە كوپ. ونىڭ ءبارى قانداي دا ءبىر جەتىستىككە جەتۋىنە، العا ۇمتىلۋىنا، باستاعان ءىسىن ورتا جولدان تاستاپ كەتپەۋىنە، جەڭىلمەۋىنە قامشى بولعاندىعىن ءتۇيسىندى.
بىردە قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنا ۇسىنعان جۇمىسى وتپەي قالعاندا، قاتتى قامىققانى بار. جىگەرى قۇم بولدى. رەنجىدى. ءبىراق كەكتەنگەن جوق. سول كۇنى وداقتىڭ عيماراتىنان شىعا سالىپ، جولاي «التىن وردا» بازارىنان ءتۇسىپ قالىپ، ءتۇرلى-تۇستى جىپتەر، سىم-تەمىرلەر جانە باسقا دا كەرەك-جاراقتارىن ساتىپ الىپ، ۇيگە كەلە، وتىرا قالىپ، جاڭا دا تىڭ گوبەلەن-قۇمىراسىن باستاپ كەتكەنى بار.
گوبەلەن-قۇمىرا
گوبەلەن ءتورت بۇرىشىنا مىقتى ءتورت شەگە قاعىلىپ، قارۋلى قولمەن كەرىلەتىن جىپتەرمەن باستالاتىن جۇمىس. ماسەلەن، بوياۋمەن الاۋلاپ باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ شاپاعىن سالىپ وتىرىپ، قاتەلەسىپ كەتەر بولساڭىز، ونى ۇستىنەن بوياۋلارمەن باستىرا سالۋعا، وزگەشە قۇبىلتىپ بەرۋگە بولادى. ال توقىلاتىن گوبەلەننىڭ كىرپيازدىعى سوندا، بوياۋلار ۇندەستىگىن بەرۋدە ءبىر رەت تە جاڭىلىسىپ كەتپەۋىڭ كەرەك. وسىنداي قيىندىقتارىنا قاراماستان قۇندىز گوبەلەن-قۇمىرانى قولعا الدى. ءيا، ول بۇل جۇمىسقا باقانداي سەگىز جىل دايىندالدى. ميىندا ابدەن ءپىسىرىپ، جەتىلدىردى.
قۇمىرا كىلەمشە سەكىلدى قابىرعادا تەپ-تەگىس بولىپ كەرىلىپ تۇراتىن دۇنيە ەمەس. ءىشى قۋىس، دوعا بولىپ كەلەتىن زات. ال گوبەلەننىڭ نەگىزگى وزەگى بولىپ تابىلاتىن ءجىبى قاتتى كەرىلىپ تارتىلۋى ءتيىس. سوندىقتان قۇمىرانىڭ ىشكى كاركاسى مىقتى بولۋى كەرەك. ال ول مىقتى بولۋى ءۇشىن قانداي شيكىزاتتان جاساعانىم دۇرىس دەپ تاعى ۇزاق ويلاندى. جۇرسە دە، تۇرسا دا، وتىرسا دا، جاتسا دا ميىندا ءبىر بوس ورىن بولعان جوق. ءبىر ءجىپتى ەكىنشى ءبىر نازىك جىپپەن كىرىكتىرۋ جانە ولاردىڭ بوساپ كەتپەۋى ءۇشىن ماتەماتيكالىق وي-امالدار اۋاداي قاجەت. مىنە، وسى ءسات بالا كۇنگى ەسەپكە جۇيرىكتىگى دە كومەككە كەلدى. قۇمىرانىڭ كاركاسىن ءيىپ تۇرىپ تەمىردەن جاسادى. ونىڭ سىرتىنا ءجىپتى كەرىپ قويىپ، اقىرىنداپ توقي باستادى. سول ءبىر قۇمىرانى تۋرا ەكى جارىم اي بويىنا توقىدى. تاڭعى ساعات التىدان تۇنگى ون ەكىگە دەيىن كوز مايىن تاۋىسا وتىرىپ توقىپ شىققان العاشقى قۇمىراسى تالاي كورمە، فەستيۆالدەردەن جۇلدە الىپ بەرگەن. سول گوبەلەن-قۇمىراسىن «وتىرار» دەپ اتادى. سوسىن بۇل ءىستى قالاي دا جەڭىلدەتۋ جولىن تابۋىم كەرەك دەپ، تاعى دا تالماي ىزدەندى. تاعى دا ماتەماتيكالىق امال-تاسىلدەرگە جۇگىندى. شەشىمىن تاپتى دا. ودان كەيىن ونىڭ سيقىرلى ساۋساقتارى جەتى قۇمىرا توقىپ شىقتى. ونىڭ ابىرويىن اسقاقتاتىپ جۇرگەن دە ءتۇرلى-تۇستى جىپتەردەن توقىلعان، كوزدىڭ جاۋىن ۇرلايتىن بوياۋلارى قانىق سول قۇمىرالارى. ازىرگە قازاقستاندا مۇنداي گوبەلەندى قۇندىزدان باسقا ەشكىم توقىعان ەمەس. ءتىپتى، بىلتىر ماسكەۋ مەن ەكاتەرينبۋرگتەگى حالىقارالىق كورمەدە قازاق قىزىنىڭ ءتۇرلى-تۇستى جىپتەردەن توقىلعان قۇمىرالارىن كورگەن وزگە مەملەكەتتەردىڭ ادامدارى «ءبىز بۇرىن-سوڭدى مۇندايدى كورمەدىك» دەپ تاڭداي قاعىپ، جاسالۋ جولدارىن، قىر-سىرىن قىزىعا سۇراي بەرىپتى.
شىعارماشىلىققا ءاردايىم شىنايىلىق كەرەك دەگەن ۇستانىمداعى قۇندىز جىلىبايەۆانىڭ ونەر ايدىنىنداعى ەڭ العاشقى كورمەسى 2015 جىلدىڭ مامىرىندا ءا.قاستەيەۆ اتىنداعى ونەر مۇراجايىندا ءوتتى. كورمەسىن ءوزى «سەرپىلىس» دەپ اتاعان بولاتىن. «وسى ءبىر تۇڭعىش كورمەم العا ۇمتىلۋىما، بيىكتەردى باعىندىرۋىما ۇلكەن سەرپىلىس، جىگەر بەرسىنشى» دەگەن نيەتپەن. وعان گوبەلەن جانە مايلى بوياۋمەن ورىنداعان 29 جۇمىسى قويىلدى. كورەرمەندەر، اسىرەسە جۇمباققا، نازىكتىككە، قازاقى ۇن-اۋەزگە تولى ءۇش بۇرىمدى ارۋ بەينەلەنگەن «شاشباۋلىم» گوبەلەنىن جوعارى باعالاپ جاتتى. ونىڭ ءتۇرلى رەڭكتەگى قۇمىرالارىنان بولەك، «باقىت قۇسى»، «دانالىقپەن كەزدەسۋ» سىندى كىلەم-گوبەلەندەرى دە ەل ىشىندە اسا تانىمال.
قۇندىزىمىز ءوزىمىزدىڭ قازاقستاندىق «شەبەر» بايقاۋىنىڭ جەڭىمپازى، وزبەكستان، گەرمانيا، بەلورۋسسيا، رەسەي جانە تۇركيادا وتكەن ءتۇرلى كورمە-فەستيۆالدەرگە دە قاتىسقان. كەيىنگى جەتىستىگى – بىلتىر ەكاتەرينبۋرگتەگى حالىقارالىق تريەننالەدە 1-ورىندى يەلەندى.
ساۋساقتارىندا سيقىر بار قۇندىز ءقازىر ەكى باعىتتى قاتار الىپ ءجۇر. بىرەۋى – ابستاركتىلى گوبەلەندەر (تەزىرەك توقىلاتىن). ال ەكىنشىسى – وتە ۇساق ادىسپەن توقىلاتىن شپالەرا. الداعى ايدا الماتىدا وتەتىن جەكە كورمەسىنە تىڭ دۇنيەلەرىن دە ۇسىناتىن ويى بار.
Almaty aqshamy گازەتى، №36، 16 ناۋرىز 2023 ج.