قازاقستان قوعامى جاڭارۋ كەزەڭىن باستان وتكەرۋدە. كومەسكىلەنگەن دۇنيە كەيىنگە ىسىرىلىپ، تىڭ نارسە العا وزۋدا. بۇرىن تۇيىقتالىپ قالعان تۇيىق تارقاتىلىپ كەلەدى. الدا جاقسىلىق ورنايدى دەگەن ءۇمىت زور.
ادىلەتتى قازاقستاننىڭ ىرگەتاسىن قالاۋ اربىرىمىزگە تىكەلەي قاتىستى. وتان بارلىعىمىزعا ورتاق. وسىندا عۇمىر كەشىپ جاتقان ءاربىر ادام قىمبات. قوعام بولعاننان كەيىن سان ءتۇرلى وي بولارى انىق. الايدا، ەلدىك، ۇلتتىق مۇددە توڭىرەگىندە بارشامىزدىڭ ۇستانىمىمىز ءبىر. دالىرەك، ەلگە بەلگىلى ازاماتتاردىڭ تۇجىرىمى، ۇسىنىسى، بايلامى ماڭىزدى. وسىعان وراي ساياساتكەر، قوعام قايراتكەرى دوس كوشىمنىڭ وي-پىكىرىن بىلگەن ەدىك.
نيەت بولسا، ءبارى وڭالادى
ءبىز وتكەننەن ساباق الۋىمىز قاجەت. قاي تۇسىمىز ءالسىز، سول جاعىن وڭدايىق. ەلدىڭ نەسىبەسى وزىنە بەرىلەتىن ۋاقىت ورنادى. جاڭا تولقىن ەل تىزگىنىن ۇستايتىن شاق تۋدى. مەملەكەت باسقاراتىن جاڭا كادر الماسىپ جاتىر. سونىڭ ىشىندە جاس ازاماتتاردىڭ كەلگەنى دۇرىس. ولار وتانعا ماڭداي تەرىن سىعىپ، وسى ەلدىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ جۇرسە، نۇر ۇستىنە نۇر.
ادىلەت - كەڭ ۇعىم. مۇنى ءبىر عانا سوزبەن سۋرەتتەپ جازۋ وڭاي ەمەس. جاقسىلىققا قاراي بەت بۇرۋعا كىرىسكەن سىڭايلىمىز. ءبىراق توقمەيىلسىپ، يگى ىستەردى ىسىرىپ قويۋعا بولمايدى. كەتكەن كەمشىلىكتەن ساباق الىپ، ىلگەرى قادام باسا بەرۋ كەرەك. نيەت بولسا، ءبارى وڭالادى.
عالامدىق تاجىريبە
ءبىز قيت ەتسە، شەتەلگە قاراپ بوي تۇزەيتىن بولدىق. وعان ەشكىم قارسى ەمەس. الايدا، ءوزىمىزدىڭ وتكەنىمىزگە كوز جۇرگىرتۋ قاجەت. قازاق كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى تۇرمىستى باستان وتكەردى. ءاربىر اۋىلدى ءوزىنىڭ رۋ باسىلارى، اقساقالدار باسقاردى. قاي جەرگە كوشۋ كەرەك، ءتورت تۇلىكتىڭ ىڭعايى قالاي، وزەن-سۋلى جەردى ىزدەدى. ءبىر اۋىل ءوز ىشىندەگى تۇيتكىلدى ءوزى تارقاتتى. سىرتقا يەك ارتپادى. بىزدە دالا دەموكراتياسى بولدى. ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ابىلاي حاننىڭ جانىندا اقىلشىسى بۇقار جىراۋ بولدى. حاندىقتىڭ ىشكى-سىرتقى احۋالىن باعامداپ وتىردى. ءتىپتى، بىزدە حان سايلاۋعا حالىق قاتىستى. ءار ەلدىڭ رۋباسى، اسكەرباسى، ابىزى، ءپىرى جينالىپ حان كوتەردى. ءدال ەۋروپا جۇيەسىندەگىدەي مونارحيا بولا قويعان جوق. ويتكەنى، بيلەر ينستيتۋتى قاتتى جۇمىس ىستەپ تۇردى. سونىمەن بىرگە، تۇراقتى اسكەر بولا قويماعان. تەك حاندى قورعايتىن تولەڭگىتتەر، قولباسشىلارى بولدى. اسكەري دەموكراتيالى بيلىك جۇيەسى مىقتاپ ورناعان- تۇعىن. ءسال قيپاقتاسا، قاعىپ تاستاۋعا ءازىر ەدى. وسىلايشا سان عاسىر بويى كۇن كەشتى.
قازاق دالاسىندا اقساقالدار ينستيتۋتى مىقتى جۇمىس ىستەدى. ەل اراسىندا «ۇلكەنگە – قۇرمەت، كىشىگە – ىزەت قاعيداتى» سالتانات قۇردى. سونىڭ ناتيجەسىندە مىزعىماس بىرلىك بولدى. جاۋ شابا قالعان ساتتە ءبارى جينالىپ، قارسى تۇردى. ال حان وسىنى قولباسشىلارىمەن بىرگە ۇيىمداستىردى. حاننىڭ نەگىزگى ميسسياسى سىرتقى ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناستى تۇراقتى ساقتاۋ بولاتىن. سونى جۇزەگە اسىردى.
ەۋروپا ەلدەرى، اقش-تى ايتپاي وتە المايمىز. قانشا دەگەنمەن بىزدەن الدەقايدا بۇرىن وركەنيەت كوشىنە ءتۇستى. بۇگىندە بارشا الەم اۋزىنان سۋى قۇرىپ، قارايتىن دارەجەگە جەتتى. ولاردىڭ ەلدى باسقارۋ جۇيەسىندەگى قاجەتتى جاقتارىن الايىق. الايدا، ارتىق كەتكەن، شەكارادان اسقان، قازاقى مەنتاليتەتكە، شەڭبەرگە كەلمەيتىنىن المايىق. وسى جاعىن رەتتەپ، جۇيەگە كەلتىرىپ الۋ اسا ماڭىزدى دەپ بىلەمىز.
ۇلتتىق ءال-اۋقات
2024 جىلدان ۇلتتىق قوردىڭ 50%-ى ءار بالانىڭ ەسەپشوتىنا اۋدارىلا باستايتىن كورىنەدى. بۇل پروسەسس 18 جاسقا دەيىن جۇزەگە اسىپ وتىرماق. بۇعان ءاربىر اتا-انا قۋانا قارايتىنى انىق. سونىمەن قوسا، كامەلەتتىك جاسقا جەتكەندە بانكتىك ەسەپشوتىڭىزدا قارجى بولعانى كىم-كىمگە دە ءۇمىت سىيلايتىنى ايقىن.
ءبىز ويىمىزدى ءسال ارىدەن قاۋزايىق. الگىندە ايتقانىمداي، شەتەلدىڭ وزىق ءتاجىريبەسىن باعامداپ كورەلىك. 2009 جىلدارى گەرمانيادا ءبىر جەكە جاعدايىممەن بولدىم. ءبىرشاما ۋاقىت سولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىنا زەر سالدىق. سوندا الەۋمەتتىك جاعدايدى قاتىرىپ جاساپ قويعان سياقتى. ەگەر نەمىس وتباسىندا ۇلكەن قاريا بولسا، قۇت ەكەن. مۇنىڭ ەكونوميكالىق استارى بار. ياعني مەدبيكە ءوز ۇيىندە قاريا اتا-اناسى نەمەسە اجەسىن باقسا، ۇستەماقى الادى. ماسەلەن، 3000 ەۋرو ايلىق السا، ول 2 ەسەلەنەدى. ءسويتىپ، 6 مىڭ ەۋروعا كوتەرىلەدى. ال ەندى باقپاي كورىڭىز؟! ءبارىن رەتتەپ قويعان.
ءبىز ەرتە كەزدەن قازاق ەلىندە ءوندىرىس ورىندارىن اشۋ قاجەتتىگىن ايتىپ كەلەمىز. شيكىزاتتى شەتەلگە ساتا بەرۋدىڭ ءتۇبى نەمەن تىنارى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ىشكى نارىققا ەشتەڭە وندىرمەسەك، وندا ەرتەڭگى كۇن مۇڭ. بۇيىرسا، جۇڭگو ءوز پورتىن ەلىمىزگە بەرگەلى تۇر. اسپان استى ەلى ارقىلى الەممەن ساۋدا- ساتتىق جاسايتىن ءحالىمىز تۋىپ قالار. سودان ۇمىتتەنەمىز.
الداعى ۋاقىتتا قازاقستانعا كەم دەگەندە 2 مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىن سالۋ قاجەت. EURO-4 ستاندارتىنا ساي بولعانىن قالايمىز. بۇل زاماناۋي زاۋىت بولسا، مۇنايدى شيكىلەي ساتپاي، وڭدەسەك، ءتۇرلى بۇيىم شىعارساق، ەلگە كول كوسىر پايدا بولار ەدى. بىزدە كسرو-دان قالعان 3 زاۋىت بار. ونىڭ اتىراۋداعىسى ءىستەن شىعىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. ءقايتسىن، ابدەن ەسكىردى عوي. وعان وكپە بولا قويماس. ءوندىرىس ەكونوميكاعا قان جۇگىرتەدى. ەكسپورت ارتسا، يمپورت ازايسا جاقسى دەپ بىلەمىز.
قازاق جەرىنىڭ ءاستى-ۇستى باي. وعان ءشۇبا جوق. جاراتقان بەرگەن بايلىقتى اقىل-پاراساتپەن ءادىل ۇلەستىرەيىك. الگى 162 ادام ەل بايلىعىنىڭ 55%-ىن ۇستاپ وتىرعانى قينالتادى. سونىمەن بىرگە، ءاربىر مەتاللۋرگيا كومبيناتى، تەمىر، كومىر شاحتاسى، مۇناي مەن گاز، ۋران وندىرەتىن كەن ورىندارىن ءوزىمىزدىڭ ازاماتتار قولعا الۋى ءتيىس. ۋاعىندا شەتەلدىككە بەردىك. ەندىگى جەرگە مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ ۇلەسى باسىم بولعاي. اتا-بابادان قالعان التىن ساندىق وزگەگە بۇيىرماسا ەكەن.
ءبىز ءال-اۋقاتىمىزدى اراب ەميراتىنان الدەقايدا جوعارى ەتە الامىز. قولعا الىناتىن شارۋا شاش-ەتەكتەن. وسى باعىتتا تالماي ەڭبەك ىستەي بىلسەك، ءبارىن باسىپ وزامىز.
اشىق قوعام
قازاقستاندا ادىلدىك، اشىقتىق، جاريالىلىق تۋرالى جاقسى باستامالار كوتەرىلىپ كەلەدى. ءبىرقاتارى جۇزەگە اسىپ تا جاتقان جاعدايى بار. سەنىم مول، ءۇمىت زور. وسى باعىتتى تاڭدادىق پا، كەرى شەگىنۋگە بولمايدى. الدا ءماجىلىس، ءماسليحات سايلاۋى وتكەلى تۇر.
ەڭ وزەكتى دۇنيە – جىگەرلى جاستاردى ءوسىرۋ قاجەت. ولاردىڭ پوتەنسيالىن ەلگە جۇمسايىق. ىڭعايى كەلسە، شەتەلدە كاسىپتى دوڭگەلەتىپ، ءار سالادا ۇزدىك ناتيجە كورسەتىپ ءجۇرگەندەردى شاقىرايىق. سىرتتاعى جاستارىمىزدى ەلگە الدىرىپ، قايتسەك قازاقستاندى وركەندەتەمىز ءپرينسيپىن ۇستانايىق. جاس ازاماتتار، سونىڭ ىشىندە بىلگىر مامان، قولىنان ءىس كەلەتىندەردى بيلىك بۇتاقتارىنا ىڭعايلاپ، تاربيەلەپ قويۋىمىز كەرەك. سوندا عانا قوعام جاڭارادى.
الىسقا ۇزاماي، ءوز باسىمىزدان مىسال ايتايىق. مەنىڭ قىزىم ۇلىبريتانيادا 2 جىل ماگيسترلىك ءبىلىم جينادى. جارناما سالاسىنىڭ قىر-سىرىن يگەردى. 3 جىلدان بەرى ەلدە. دەسە دە، ماردىمدى جۇمىس جوق. جالاقى كولەمى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ساۋىردە تاعى دا شەتكە بارماقشى. قارسى بولمادىم. ءبىراق 4-5 جىل تاجىريبە جيناقتاپ، قايتىپ كەلۋى كەرەك. قازاق ءوزىمىز دەگەندە قانشىل حالىقپىز. وسىنداي جاعدايدىڭ الدىن الىپ، جاستاردى وسىندا وركەندەتۋ كەرەك. جۇماق مەكەن ول – قازاق توپىراعى. وسىنى ۇمىتپايىق.
P.S. ءبىز قازاق ەلىنىڭ دامىعان دەرجاۆالار ساناتىنا ەنگەنىن كوكسەيمىز. ىزگى ءھام باستى نيەتىمىز دە سول. وتانشىل جاندار عۇمىر كەشەتىن ءادىل قوعام ورناعانىن قالايمىز. ويتكەنى، اتا-بابادان قالعان بايتاق جەر، ۇلان-عايىر القاپ – قازاقتىڭ باعا جەتپەس بايلىعى.
دايىنداعان ولجاس جولدىباي