سەمىزدىك سوڭعى ۋاقىتتا بۇكىل الەمنىڭ ايتارلىقتاي باس اۋرۋىنا اينالدى. بۇعان نە سەبەپ؟ سەمىزدىكتەن قالاي ارىلۋعا بولادى؟ ەندەشە وسى ماسەلەنىڭ توركىنىنە ءۇڭىلىپ كورەلىك.
بۇگىنگى وزەكتى ماسەلە – ادامزات قوزعالىستان قالىپ بارادى. قوعام دامىعان سايىن قول ەڭبەگىنىڭ كوپشىلىگىن تۇرمىستىق تەحنيكالار اتقارادى. جۇمىستا دا، ۇيدە دە از قوزعالامىز. جاياۋ جۇرەتىندەر دە سيرەك. ءبىر كۇندىك جەيتىن تاعامنىڭ مولشەرى مەن قۇنارلىعى ادامنىڭ اتقاراتىن جۇمىسىنا تىكەلەي بايلانىستى. مىسالى، كابينەتتە وتىراتىن ادام مەن شاحتەردىڭ، قۇرىلىسشىنىڭ كۇش جۇمساۋى، قوزعالىسى ەكى ءتۇرلى. وي ەڭبەگى مەن دەنە ەڭبەگىندە اعزا تاعامدى ءارتۇرلى سىڭىرەتىنىنە ءمان بەرۋ كەرەك. شەكتەن تىس سەمىرۋ ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە جۇرەكتىڭ جۇمىسىن ناشارلاتادى.
سەمىزدىككە دۇرىس تاماقتانباۋ، ۇنەمى اراق-شاراپ ءىشۋ، قانت، كامپيت، كونديتەرلىك تاتتىلەر، قۋىرىلعان تاعامداردى جەۋ دە اسەر ەتەدى. سەمىزدىكتەن قاتەرلى ىسىك، قانت ديابەتى، گيپەرتونيا اۋرۋلارى، ستەنوكارديا مەن ميوكارد ينفاركتى، وتتە تاس پايدا بولادى.
نەگىزى، «تاماقتى كوپ جەيتىندەر تەز تولادى» دەپ ءبىرجاقتى ايتۋعا بولمايدى. بۇل اركىمنىڭ دەنساۋلىعىنا، گەنەتيكاسىنا دا بايلانىستى. تۇقىم قۋالاۋشىلىق نەمەسە اعزادا بەلگىلى ءبىر اۋرۋلاردىڭ بەلگىلەرى بولسا دا ادام سەمىزدىككە شالدىعادى. ءبىراق كوپ جاعدايدا سەمىزدىككە شەكتەن تىس قوماعايلىق، دۇرىس تاماقتانباۋ سەبەپكەر بولادى. اعزاداعى زات الماسۋ پروسەسى بۇزىلعان ادام تەز تولىسا باستايدى.
سوڭعى جىلدارى كوبىنەسە، بىرىنشىدەن، «الما» ءتارىزدى تولاتىندار كوپ. بۇل كەزدە ادامنىڭ جوعارعى جاعى سەمىرىپ، اياق جاعى جىپ-جىڭىشكە قالپىندا قالادى. ەكىنشىسى – «المۇرت» ءتارىزدى تولۋ. مۇنداي جاعدايدا ادام اعزاسىنىڭ بەت ءپىشىنى، كەۋدەسى باستاپقى قالپىندا قالادى دا بەلىنەن تومەن قاراي ۇرلەگەن شار سياقتى تولادى. ءۇشىنشىسى – ادامنىڭ دوپ-دومالاق بولىپ، تۇتاستاي تولۋى. سوڭعى جىلدارى، كوبىنەسە «المۇرت»، «الما» پىشىندەس، سونداي-اق، ءىشىنارا «قۇمساعات» سياقتى تولعاندار كوپ كەزدەسەدى.
نەگىزى، سەمىزدىكتى الەۋمەتتىك تۇرمىستىڭ تۇزەلگەنى دەپ ناسيحاتتاۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇرىنىراقتا دۇرىس تاماقتانۋ، سپورت، دەنە شىنىقتىرۋ، اعزانى ساۋىقتىرۋ، جۇيەلى ەم قابىلداۋ، دەمالىستى دۇرىس ۇيىمداستىرا ءبىلۋ جايىندا كىتاپتار كوپ بولاتىن. ەلگە تۇسىنىكتى، حالىقتىڭ قولى جەتەتىن دۇنيەلەر ناسيحاتتالاتىن. ءقازىر پايداسى بار-جوعىنا قاراماستان، ءتاتتى سۋسىندار مەن شوكولادتاردىڭ جانە فاست-فۋدتاردىڭ جارناماسى كوبەيىپ كەتتى.
· قالاي كۇرەسكەن ءجون؟
ارتىق سالماقتان ارىلىپ، سىمباتتى بولعىسى كەلگەن جان ەڭ اۋەلى ماماننىڭ كەڭەسىنە قۇلاق تۇرگەنى ابزال. دارىگەر «سەمىزدىككە شالدىققان» دەپ دياگنوز قويسا، بىردەن فيتنەسكە جۇگىرۋدىڭ قاجەتى جوق. «قالايدا ارىقتاۋىم كەرەك» دەپ، اعزاعا كۇش تۇسىرۋگە بولمايدى. جۇرەككە سالماق تۇسسە، ادام اياقاستىنان ينفاركت الىپ قالۋى مۇمكىن. ادام تەمىر ەمەس، سوندىقتان كەز كەلگەن جاعدايدا ءار نارسەنىڭ شەگى بار. سەرگەك، شىمىر بولۋ ءۇشىن فيتنەستىڭ دە پايداسى بار. الايدا بۇرىننان كۇندەلىكتى شىنىعىپ جۇرمەگەننەن كەيىن فيتنەسكە بارىپ ازىپ كەتەمىن دەۋ – بەكەر.
فيتنەستە كوپ جاتتىعۋ جاساپ، ەنەرگيا شىعىنداعان سوڭ ادامنىڭ قارنى اشادى. ونداي جاعدايدا كوكونىس جەۋ كەرەك. اش قارىنعا تويىپ تاماق ىشۋگە بولمايدى. قانشا ديەتا ۇستاسا دا، فيتنەسكە قاتىسسا دا سالماعى ازايماي، باستاپقى قالپىندا تۇرىپ قالاتىن جاعدايلار دا بولادى. ادام بىردەن ازىپ كەتپەيدى، جيناعان قورىن كوپ ۋاقىتقا دەيىن ساقتاپ تۇرادى. تەك بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتتان سوڭ عانا ۇلپالار جايلاپ مايدان اجىراي باستايدى.
سەمىرگەندە سالماق بىردەن ەمەس، اقىرىنداپ قوسىلادى. دەمەك ارىقتاعاندا دا سالماقتى بىرتىندەپ تاستاۋ كەرەك. ايىنا ەكى-ۇش كەلى تاستاساڭ، سول جەتەدى. بىردەن قاتتى ازىپ كەتۋ، ول دا زيان.
ءقازىر جاستاردا ينفاركت كوپ. بۇرىن حولەستەرين 60-70-تەن اسقان ادامداردا كوپ كەزدەسكەن بولسا، ءقازىر 30-40 جاستاعىلاردىڭ وزىندە حولەستەرين مولشەرى مول. 10-15 جىل بۇرىن قانت ديابەتىمەن ۇلكەن كىسىلەر اۋىراتىن. وندا دا ىلۋدە بىرەۋ. ءقازىر قانت ديابەتى جاستاردىڭ اراسىندا دا كەڭىنەن تارالۋدا. ءتىپتى 12-14 جاستاعى بالالاردىڭ ءوزى قانت ديابەتىمەن اۋىرادى. سەمىزدىك جايلاعان سايىن باسقا اۋرۋلار دا جاسارىپ بارادى.
دەرەك پەن دايەك
* قازاقستان حالقىنىڭ 4 ميلليوننان استامى سەمىزدىككە شالدىققان.
* ەلىمىزدە ارتىق سالماق ءاربىر ەكىنشى ايەلدىڭ باس اۋرۋىنا اينالعان.
* دۇنيەجۇزى حالقىنىڭ 30-35 پايىزى سەمىزدىكتەن زارداپ شەگەدى.
* الەمدەگى ەڭ سەمىز ادامنىڭ سالماعى 572 كەلى، ياعني جارتى توننادان كوپ بولعان.
* بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمدەۋىنشە، سوڭعى 20 جىلدا بالالاردىڭ 60 پايىزى سەمىزدىككە دۋشار بولعان.
دايىنداعان ر.قۇرمانباي
(عالامتور دەرەكتەرى نەگىزىندە ازىرلەندى)