ەلىمىزدە تۇڭعىش رەت اۋىل اكىمدەرىنىڭ سايلاۋى وتپەك. وسىعان قاتىستى ق ر پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى نۇرتورە ءجۇسىپتىڭ پىكىرىن بىلگەن ەدىك.
– نۇرتورە بايتىلەس ۇلى، اكىمدەر سايلاۋىن دەموكراتيالىق قوعامعا ىلگەرىلەۋدىڭ تاعى ءبىر ساتىسىنا بالاۋعا بولا ما؟
– سايلاۋ قازىرگى زامانعى دەموكراتيانىڭ ماڭىزدى ينستيتۋتى، حالىقتىڭ ەرىك ءبىلدىرۋىنىڭ كورىنىسى، ولاردىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋعا قاتىسۋىنىڭ نەگىزگى فورمالارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
جاڭا جاعدايداعى اۋىلدار، كەنتتەر، اۋىلدىق وكرۋگتەر اكىمدەرىن تىكەلەي سايلاۋ حالىققا:
بىرىنشىدەن، كونستيتۋسيالىق قۇقىقتارىن تولىق ىسكە اسىرۋداعى بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى؛
ەكىنشىدەن، جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارىنىڭ حالىقتىڭ قاجەتتىلىكتەرى مەن پروبلەمالارىنا سەزىمتالدىعىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى؛
ۇشىنشىدەن، «قۇلاق اساتىن» مەملەكەت تۇجىرىمداماسىن تولىعىمەن ىسكە اسىرۋعا؛
تورتىنشىدەن، اكىم لاۋازىمىنا ۇمىتكەردىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن كاسىبي قاسيەتتەرىن جاقسىراق بىلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
وسى تالعامپاز ساياسي تەحنولوگيالىق جاڭاشىلدىق ارقىلى كەلەسى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىلەدى: حالىق ءوز ۇمىتتەرىن بىلدىرە الادى؛ سايلاۋ ارقىلى جەرگىلىكتى دەڭگەيدە بيلىككە دەگەن سەنىم دەڭگەيى ارتادى. اكىم قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگى ونىڭ حالىق اراسىنداعى لەگيتيمدىلىك دارەجەسىنە بايلانىستى. جوعارىدان تاعايىندالاتىن اكىمنىڭ قابىلداماۋى ازاماتتار تاراپىنان ونىڭ جۇمىس تاجىريبەسىن، دالىرەك ايتقاندا، ونىڭ اۋىلدا بولماۋىن، نە ونىڭ وڭىرلىك جانە وتباسىلىق تيەسىلىلىگىنەن باستاپ شىعۋىن سىنعا الۋمەن قاتار جۇرەدى. بۇل ءبىزدىڭ دەموكراتيالىق قوعامىمىز ءۇشىن تاعى دا ءبىر ۇلكەن جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى سانايمىن.
– بۇل ءۇردىس الەمدە بار تاجىربيە مە؟
– كەيبىر ەلدەردە مۋنيسيپالدىق قۇرىلىمنىڭ باسشىسىن (مەر، بۋرگوميستر، قالا باستىعى) حالىقتىڭ ءوزى سايلايدى. بۇل ونىڭ جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ جۇيەسىندەگى بەرىك پوزيسياسىن ايقىندايدى.
سايلاۋدىڭ بۇل ءتۇرى، مىسالى، مۋنيسيپاليتەت حالقى (بۇل وسى ەلدەگى جەرگىلىكتى باسقارۋدىڭ جالعىز دەڭگەيى) پرەفەكتىنى (اكىمدى) تىكەلەي سايلايتىن برازيليادا قولدانىلادى. گەرمانياداعى مۋنيسيپاليتەتتەرى قاتارىندا (باۆاريا جەرلەرى، ساكسونيا) حالىقتىڭ اكىمشىلىك اپپاراتتى باسقارۋدى جۇزەگە اسىراتىن جانە مۋنيسيپالدىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى بولىپ تابىلاتىن بۋرگوميستردى سايلاۋى كوزدەلگەن. كانادا، اقش-تىڭ كوپتەگەن مۋنيسيپاليتەتتەرى مەرلارىن حالىق تىكەلەي سايلايدى.
ءبىرقاتار ەلدەردە مۋنيسيپالدىق قۇرىلىمنىڭ باسشىسىن قالالىق كەڭەس دەپۋتاتتارى اراسىنان دەپۋتاتتاردىڭ وزدەرى سايلايدى. كەڭەستىڭ وكىلەتتىك مەرزىمى كوبىنەسە مەردىڭ وكىلەتتىك مەرزىمىنەن كوپ بولادى، ونىڭ ۇستىنە ءبىر ادامدى باسشىلىققا قايتا سايلاۋدىڭ سانى شەكتەۋلى بولۋى مۇمكىن. كەڭەستىڭ ەلدى مەكەندەردىڭ باسشىلارىن سايلاۋى اۆستريا، دانيا، فرانسيا، چەحيا، يسپانيا سياقتى ەلدەرگە ءتان. بۇل پراكتيكا لاتىن امەريكاسى ەلدەرىندە (مەكسيكا) دە، سونداي-اق كەيبىر افريكا مەملەكەتتەرىندە (ەگيپەت، تۋنيس) كەڭ تارالدى. جەكەلەگەن ەلدەردە مۋنيسيپالدىق قۇرىلىم باسشىسىن (كەڭەستىڭ نەمەسە تۇرعىنداردىڭ) سايلاۋ ءتاسىلى ءتيىستى اۋماقتاعى تۇرعىنداردىڭ سانىنا بايلانىستى. مىسالى، ۆەنگريادا مۋنيسيپالدىق قۇرىلىمداردىڭ باسشىلارىن - بۋرگوميسترلەردى – 10 مىڭنان استام حالقى بار اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىكتەردەگى وكىلدى ورگاندار (قالعاندارىندا - تىكەلەي حالىق) سايلايدى. وسىنداي تاجىريبە ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ءبىرقاتار ەلدەرىندە دە بار. مىسالى، رەسەيدە، بولگاريادا، پولشادا جانە گرۋزيادا.
– قانداي وزگەرىستەر كۇتىلۋدە؟
– سايلاۋدى تاعايىنداۋ، كانديداتتاردى ۇسىنۋ، ولارعا قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن قول جيناۋ، كانديداتتاردى تىركەۋ، سايلاۋ وتكىزۋ، داۋىستاردى ساناۋ جانە سايلاۋ قورىتىندىلارىن شىعارۋ ءتارتىبىن بەلگىلەۋ بولىگىندە وزگەرىستەر ەنگىزىلگەن بولاتىن.
ق ر ورتالىق سايلاۋ كوميسسيانىڭ مالىمەتىنشە، بۇگىندە قازاقستاندا 2 346 اكىم بار. جاڭا نورمالار ەنگىزىلگەننەن كەيىن ولاردىڭ بارلىعى قولدانىستاعى وكىلەتتىك مەرزىمى اياقتالعاننان كەيىن تىكەلەي داۋىس بەرۋ ارقىلى سايلانادى. اعىمداعى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن اتالعان ساناتتاعى 775 اكىمدى سايلاۋ جوسپارلانىپ وتىر.
پرەزيدەنتتىك ساياسي رەفورمالاردىڭ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى پاكەتتەرىن ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋ باستالدى. ەلىمىزدىڭ ءبىرقاتار وڭىرلەرىندە اۋىلدىق وكرۋگ اكىمدەرىن سايلاۋ كۇنى بەلگىلەنگەن. 25 شىلدەدە ءبىر مەزگىلدە 700-دەن استام اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ وتەدى دەپ كۇتىلۋدە.
وكىلەتتىكتەرى 2021 جىلى اياقتالاتىن اۋىلدار، كەنتتەر، اۋىلدىق وكرۋگتەر اكىمدەرىنىڭ ەڭ كوپ سانى:قاراعاندى وبلىسىندا (76)، شىعىس قازاقستان وبلىسىندا (73)، قوستاناي وبلىسىندا (69)، اقمولا وبلىسىندا (67)، الماتى وبلىسىندا (66).
سايلاۋ 40 كۇن بۇرىن جاريالانادى، ال سايلاۋدىڭ ءوزى قازىرگى اكىمنىڭ وكىلەتتىك مەرزىمى اياقتالعانعا دەيىن 10 كۇن بۇرىن وتەدى. سايلاۋ وتكىزىلگەننەن كەيىن 3 كۇن ىشىندە قورىتىندى شىعارىلادى.سايلاۋ وتكىزىلگەننەن كەيىن 7 كۇن ىشىندە اۋماقتىق سايلاۋ كوميسسياسى سايلانعان اكىمدى تىركەيدى، سودان كەيىن ول ءوز وكىلەتتىگىنە كىرەدى.
اۋىل اكىمى رەتىندە مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى زاڭنىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلەتىن جاسى 25-تەن كىشى ەمەس ق ر ازاماتى بولا الادى. ءبىر ادام ءبىر اۋداندىق ماڭىزى بار قالانىڭ، اۋىلدىڭ، كەنتتىڭ، اۋىلدىق وكرۋگتىڭ اكىمى بولىپ قاتارىنان ەكى رەتتەن ارتىق سايلانا المايدى.
اۋىلدىق وكرۋگ تۇرعىندارى، اكىم سايلاعان ازاماتتار رەتىندە، جەرگىلىكتى قوعامداستىق جينالىسىندا جۇمىسىنىڭ قاناعاتتانارلىقسىز ناتيجەلەرى، ادەپسىز مىنەز-قۇلقى جانە باسقالارى ءۇشىن ءوز وكىلەتتىگىن توقتاتۋ تۋرالى ماسەلەگە باستاماشىلىق جاساۋعا قۇقىعى بار. جەرگىلىكتى قوعامداستىق مۇشەلەرىنىڭ داۋىس بەرۋ قورىتىندىلارى بويىنشا حاتتاما رەسىمدەلەدى، ول ءتيىستى اۋدان (وبلىستىق ماڭىزى بار قالا) ءماسليحاتىنىڭ قاراۋىنا جىبەرىلەدى. ءماسليحات وسى حاتتامانىڭ نەگىزىندە اۋىل اكىمىنىڭ وكىلەتتىگىن توقتاتۋدى قاراۋ، وعان سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋ تۋرالى ماسەلە قويادى جانە كوپشىلىك داۋىسپەن شەشىم قابىلدايتىن بولادى.