ەل قازىناسى ورتايىپ، ۇلتتىق قور ترانسفەرتىنە مۇقتاجدىق ارتتى. ەسەلەپ وسكەن شىعىندى سالىق تۇسىمدەرى جابا الاتىن ەمەس. بيلىك وسى تەڭگەرىمسىزدىكتى تۇزەۋ ماقساتىندا قوسىلعان قۇن سالىعى (ققس) مولشەرلەمەسىن ارتتىرامىز دەپ وتىر. بۇل ۇسىنىس توڭىرەگىندە قوعامدىق پىكىر ەكىگە جارىلدى. ءبىرى «بيزنەسكە قىسىم كۇشەيەدى» دەپ الاڭداسا، ەكىنشى تاراپ «سالىق ءادىل بولىنسە، مەملەكەت وركەندەيدى» دەيدى. كوزقاراس سان الۋان، ال باستى سۇراق – بۇل وزگەرىستەر ەلدىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتە الا ما؟
ينفلياسيالىق شوك قىسقامەرزىمدى بولادى
قارجىگەر اندرەي چەبوتاريەۆ بۇل رەفورمانى ەرتەرەك قولعا الۋ قاجەت ەدى دەيدى.
– كەيىنگى بىرنەشە جىل بويى بىزدە سالىق مولشەرلەمەلەرى وتە تومەن بولىپ كەلدى. ءبىراق ەشقانداي ناقتى قادام جاسالمادى. ەندى بيۋدجەت تاپشىلىعى اسقىنعان كەزدە، ۇكىمەتتىڭ باسقا امالى قالماي وتىر. سالىق مولشەرلەمەسىن كۇرت كوتەرۋ مەن تابىس شەگىن تومەندەتۋدىڭ قيسىنى بار. بۇل، ءسوزسىز، ينفلياسيالىق شوك تۋدىرادى، ءبىراق ول قىسقامەرزىمدى بولادى ءارى جىلدام باسىلادى، – دەيدى ول.
قارجىگەر سالىقتىق جەڭىلدىكتەرگە قويىلاتىن شەكتى دەڭگەيدىڭ تومەندەۋى (78 ملن-نان 15 ملن تەڭگەگە) بيزنەستى كولەڭكەلى ەكونوميكادان شىعارادى دەپ وتىر.
– كەيبىر ساراپشىلار بۇل كەرى اسەر بەرىپ، «كولەڭكەلى» بيزنەستىڭ كۇشەيۋىنە الىپ كەلەدى دەگەن پىكىردە ءجۇر. الايدا ءبىز ءقازىردىڭ وزىندە نارىقتاعى «بولشەكتەۋ» قۇبىلىسىن بايقاپ وتىرمىز. مىسالى، مەيرامحانا، ءدارىحانا مەن دۇكەندەردە بىرنەشە كاسسا ورناتۋ ارقىلى كاسىپكەرلەر سالىقتان جالتارۋعا تىرىسىپ باعۋدا. جاڭا شارتتار اياسىندا، ارينە، كەيبىر كاسىپكەرلەر «كولەڭكەگە» كەتەدى. ءبىراق سيفرلاندىرۋ زامانىندا ونداي استىرتىن ارەكەتتى بايقاماي قالۋ مۇمكىن ەمەس. وعان قوسا تومەندەتىلگەن شەك بيزنەستىڭ تولىق جاسىرىنۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى، – دەدى.
«ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى» فيسكالدىق ساياسات ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى كسەنيا زاگال ققس مولشەرلەمەسىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى بيزنەستىڭ قوسىمشا شىعىندارى پايدا بولاتىنى ءسوزسىز دەيدى.
– وسى اسەردى جۇمسارتۋعا ۇكىمەت ەڭبەككە اقى تولەۋ قورىنا سالىناتىن سالىقتىق جۇكتەمەنى ايتارلىقتاي تومەندەتۋ ارقىلى بۇل شىعىنداردىڭ ءبىر بولىگىن وتەۋگە دايىن ەكەنىن مالىمدەدى. بۇل بيزنەستىڭ قارجىلىق جاعدايىن جەڭىلدەتۋگە ءارى ەكونوميكالىق بەلسەندىلىكتى قولداۋعا كومەكتەسەدى. ققس ءمولشەرلەمەسىنىڭ ءوسۋى تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ تۇپكىلىكتى قۇنىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن. اتالعان رەفورما اياسىندا الەۋمەتتىك كومەك، جالاقى مەن زەينەتاقىنىڭ ينفلياسيا دەڭگەيىنە قاراي يندەكساسياسى قاراستىرىلعان. بۇل حالىقتىڭ الەۋمەتتىك وسال توپتارىن قولداپ، باعانىڭ وسۋىنە بايلانىستى جاعىمسىز اسەرلەردى ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ققس ءمولشەرلەمەسىنىڭ ارتۋى ينفلياسياعا قىسىم جاسايتىنى راس، ءبىراق بۇل قىسقامەرزىمدى اسەر بولماق. ورتامەرزىمدى كەزەڭدە ەكونوميكا جاڭا جاعدايلارعا بەيىمدەلىپ، قوسىمشا بيۋدجەت كىرىستەرى ەسەبىنەن ناقتى سەكتوردى دامىتۋعا، بيزنەسكە قولايلى جاعداي جاساۋعا جول اشىلادى، – دەيدى ول.
باسپا ءسوز سالىقتان بوساتىلا ما؟
بۇل سالىق دەگەنىڭىز ءوندىرىس، ءوندىرىس ەمەس دەپ ءبولىپ-جارماي، قىزمەت كورسەتىپ، تابىس تاۋىپ وتىرعان كەز كەلگەن ۇيىمعا سالىناتىندىقتان ونىڭ ىشىندە مەديا سالاسى دا كىرەدى. اقپارات تاراتۋشى مەكەمەنى كاسىپورىن، دۇكەندەرمەن قاتار قويۋ قيسىنعا سوقپايتىن سەكىلدى. وسى تۇرعىدا ءباسپاسوزدى ققس-دان باسى ءبۇتىن بوساتۋ تۋرالى ۇسىنىس قىلاڭ بەرەدى. مۇنداي ۇسىنىس 2019 جىلى ايتىلدى دا. ودان بەرى دە مەديامەنەدجەرلەر باسپاسوزگە ققس سالقىنىنىڭ قاتتىراق تيەتىنىن ايتىپ ءجۇردى.
ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ءماجىلىس دەپۋتاتى ايدوس سارىم گازەتتەرگە سالىقتىق جەڭىلدىكتەر بەرۋ جايىن كوتەردى.
«سالىق كودەكسىنە باسپا ماسەلەسىنە، گازەت، جۋرنالدارعا سالىقتىق جەڭىلدىك بەرۋ ماسەلەسىن ەنگىزۋدى كوتەرىپ وتىرمىز. ءبىز ەسەپتەپ كوردىك، گازەت، كىتاپ بيزنەءسىءنىڭ ورتاق سالىققا سالاتىن قارجىسى كوپ ەمەس. رۋحانياتتى دامىتقىمىز كەلسە، قولداۋ ءبىلدىرۋ قاجەت»، دەيدى دەپۋتات. جالپى بارىنە ءبىر ولشەممەن قاراماي، ءار سالانىڭ ەرەكشەلىگىن دە ەسكەرۋ كەرەك سەكىلدى.
لاففەر قيسىعى نە دەيدى؟
ساراپشى اياكوز حانەت ققس ءمولشەرلەمەسىن 12%-دان 20%-عا دەيىن ارتتىرۋ باستاماسىنا ءبىرقاتار ەلدەرگە جاسالعان ەمپيريكالىق زەرتتەۋلەر كوزىمەن قاراپ كورگەن. ونىڭ ايتۋىنشا، ءقازىردىڭ وزىندە ءبىزدىڭ بيۋدجەتتەگى سالىق تۇسىمدەرىنىڭ تورتتەن ءبىرى – ققس. ءبىراق قوسىلعان قۇن سالىعىنىڭ مولشەرلەمەسىن كوتەرۋ سالىق تۇسىمدەرىنە ءاردايىم وڭ اسەر ەتە بەرمەيدى. بۇل قۇبىلىستى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ەكونوميستەر لاففەر قيسىعى ۇعىمىنا جۇگىنەدى. ونىڭ ءمانى – سالىق ءمولشەرلەمەسى بەلگىلى ءبىر شەككە دەيىن وسكەندە سالىق تۇسىمدەرى ارتادى، ءبىراق وسى شەكتەن اسقاندا سالىق تۇسىمدەرى كەءرىءسىنشە، تومەندەي باستايدى. سەبەبى تىم جوعارى سالىق بيزنەسكە اۋىرتپالىق سالىپ، «كولەڭكەلى» ەكونوميكاعا كوشۋگە نەمەسە تۇتىنۋ مەن ينۆەستيسيانى قىسقارتۋعا ءماجءبۇرلەيدى.
– «Laffer Curves» (لاففەر قيسىعى) تۇجىرىمداماسى سالىق ءمولشەرلەمەسى مەن سالىق ءتۇسىمدەرى اراسىنداعى بايلانىستى كورسەتەدى. قيسىق-دوڭەس ءپىشىندە بولادى (Ո). بۇل دوڭەستىڭ تۋرا ورتاسىنداعى نۇكتە «سالىق مولشەرلەمەسىنىڭ ماكسيمۋمى»، ياعني بۇل نۇكتەگە دەيىنگى كوتەءرىلگەن مولشەرلەمەدەگى سالىقتان ءتۇسىمدەر ارتادى، ال سول نۇكتەدەن باستاپ تۇسىمدەر ازايادى. باستىسى وسى «نۇكتەدەن» قاتەلەسپەۋ كەرەك. ايتپەسە ءقاۋىپتى ايماققا ءوتىپ كەتەمىز. بىزدە ققس-نى بىردەن 67%-عا ءوسىرۋ، بۇل – «فيسكالدىق شوك». ادەتتە، مۇنداي رەفورمالار جاساۋ ءۇشىن تەك ودان كەلەءتىن تۇسىمدەردى عانا ەمەس، بۇل «شوكتىڭ» قانشالىقتى وپتيمال كورسەتكىش ەكەنىن دالەلدەيتىن مودەل، ەكونوميكاعا قانداي يمپۋلس بەرەتىنى ساراپتالعان تالداۋ جۇمىسى بولۋى قاجەت، – دەيدى ەكونوميست.
1995–2011 جىلدارى ەۋروپا وداعىنداعى 27 ەلدىڭ تاجىريبەسى كورسەتكەندەي، ققس مولشەرلەمەسىن ارتتىرعان سايىن سالىق تۇسىمدەرى دە ارتقان، ءبىراق بۇل ءۇردىس ءاردايىم تۇراقتى بولماعان. ەكونوميكالىق سيكلدىڭ كەزەڭدەرى دە ماڭىزدى ءرول اتقارعان. ەكونوميكا ءوسىپ تۇرعان كەزەڭدە – حالىقتىڭ تابىسى مەن تۇتىنۋى ارتادى، كاسىپورىنداردىڭ اينالىمى وسەدى. وسى كەزدە ققس ءمولشەرلەمەسى وزگەرمەسە دە، سالىق تۇسىمدەرى كوبەيەدى. رەسەسسيا كەزەڭىندە – تۇتىنۋ تومەندەيدى، بيزنەس قيىندىقتارعا تاپ بولادى، تيىسىنشە، سالىق تۇسىمدەرى دە ازايادى. ەگەر ءدال وسى كەزدە ققس مولشەرلەمەسىن كوتەرسە، تۇتىنۋشىلاردىڭ رەاكسياسى وتە جىلدام بولادى. ولار شىعىندارىن كۇرت ازايتىپ، بيزنەس تە ينۆەستيسيالارىن قىسقارتادى. وسىلايشا، سالىق ءتۇسىمدەرى كۇتىلگەندەي ارتپاي، كەرىءسىنشە، تومەندەۋى مۇمكىن. بۇل ەكونوميكالىق توقىراۋ كەزەڭىندە لاففەر قيسىعىنىڭ وزگەرەتىنىن، سالىق تۇسىمدەرىنىڭ سالىق مولشەرلەمەسىنە الدەقايدا سەزىمتال بولاتىنىن كورسەتەدى. ياعني سالىق ساياساتىندا ەكونوميكانىڭ قاي كەزەڭدە تۇرعانىن ەسكەرمەۋ كەرى اسەر ەتۋى بەك مۇمكىن.
– ققس مولشەرلەمەسىن كوتەرۋ تۇتىنۋعا، بيزنەستىڭ اشىقتىعىنا ايتارلىقتاي ىقپال جاسايدى. بۇل اسەرلەر نەگىزىنەن تۇتىنۋشى مىنەز-قۇلقىنىڭ وزگەءرۋىنە، ءوندىرىستىڭ قىسقارۋىنا، كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ وسۋىنە، ينفلياسيانىڭ جەدەلدەۋىنە جانە ەكونوميكالىق سەنىمنىڭ تومەندەۋىنە بايلانىستى. اسىرەسە تۇتىنۋعا اسەرى مول. ققس – تۇتىنۋعا سالىناتىن سالىق بولعاندىقتان، ونىڭ مولشەرلەمەسى كوتەرىلگەن سايىن تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ باعاسى قىمباتتايدى. باعالاردىڭ ءوسۋى حالىقتىڭ ساتىپ الۋ قابىلەتىن تومەندەتەدى. تۇتىنۋشىلار قوسىمشا ءارى قىمبات تاۋارلاردى ساتىپ الۋدى قىسقارتىپ، تەك ەڭ قاجەتتى تاۋارلار مەن قىزمەتتەرگە اقشا جۇمسايدى. ءناتيجەسىندە سۇرانىستىڭ تومەندەۋى ءونءدىءرىس كولەمىن ازايتادى، ال بۇل ءوز كەزەگىندە ەكونوميكانىڭ ءوسۋىن تەجەيدى. ەگەر تۇتىنۋ قاتتى قىسقارسا، مەملەكەت «سالىق تۇزاعىنا» (tax trap) تۇسەدى، ياعني سالىق ءمولشەرلەمەسىن كوتەرگەنىمەن، ءتۇسىمدەر تومەندەيدى، – دەيدى ساراپشى.
كاسىپكەرگە كەدەرگى كوپ
ققس-نى جوعارىلاتۋدىڭ نەگىزگى تاۋەكەلدەرى – رەسمي تىركەلمەۋ، قولما-قول ەسەپ ايىرىسۋ، قۇجاتسىز ساتۋ جانە سالىق ەسەپتىلىگىن بۇرمالاۋ. «Friends» بيزنەس-قاۋىمداستىعىنىڭ وكىلى دميتريي كازانسيەۆ ۇكىمەت ايتىپ وتىرعان رەسمي ينفلياسيا كورسەتكىشتەرى شىنايى جاعدايمەن سايكەس كەلە بەرمەيدى دەيدى.
– ءقازىر كاسىپكەرلەر بەلگىسىزدىك جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. بيزنەس وكىلدەرىنىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسۋ، ولارمەن اشىق ديالوگ جۇرگىزۋ دە كەمشىن ءتۇسىپ تۇر. مەملەكەتتىك ورگاندار بيزنەس وكىلدەرىمەن كەڭەسپەي، ماڭىزدى رەفورمالاردى ءوز بەتىمەن قابىلداسا، بۇل بيزنەستىڭ بولاشاققا دەگەن سەنىءمىن ازايتۋى ىقتيمال، – دەيدى دميتريي.
ونىڭ سوزىنشە، سالىقتان تولىق جالتارۋ مۇمكىن ەمەس. «كاسىپكەرلەر زاڭسىز تابىسىن ەرتە مە، كەش پە جۇمسايدى، ال مەملەكەتتىك ورگاندار اقشانىڭ قايدان كەلگەنىن باقىلاپ وتىرادى. سوندىقتان «كولەڭكەلى» ايماققا كەتۋ – ۇزاقمەرءزىمدى پەرسپەكتيۆادا پايداسىز. ناتيجەسىندە، بيزنەس زاڭداستىرۋعا ءماجبۇر بولادى، ال تۇتىنۋشىلارعا تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ باعاسى قىمباتتايدى» دەيدى ساراپشى.
نارىقتىڭ جاڭا جاعدايلارعا بەيىمدەلۋىن كۇتۋ عانا قالدى
قازاقستان قارجىگەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ حابارلاۋىنشا، بيۋدجەت-سالىق جۇيەسىن رەفورمالاۋ بارىسىندا ينفلياسيانى تەجەۋدىڭ قوسىمشا شارالارى قاراستىرىلۋى مۇمكىن. مىسالى، ىشكى نارىقتى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-تۇلىك تاۋارلارىمەن تولتىرۋ، شاعىن بيزنەستى بەيىمدەلۋ كەزەڭىندە قولداۋ ءۇشىن ءوندىرىس سەكتورىندا جەڭىلدىكتەر ۇسىنۋ دەگەن سەكىلدى.
– ققس مولشەرلەمەسىنىڭ ءوسۋى وتە كۇردەلى ماسەلە، ويتكەنى ول تۇتىنۋشىلارعا دا، بيزنەسكە دە ماڭىزدى. تۇتىنۋشىلار ءبىر تاۋار مەن قىزمەتكە بۇرىنعىدان كوپ تولەۋگە ءماجبۇر بولادى، ال بيزنەس بۋحگالتەرلىك شىعىنداردىڭ ارتۋىنا، جيىنتىق سۇرانىستىڭ السىرەۋىنە تاپ بولادى. قۋانتارلىعى، ۇكىمەت جالاقى قورىنا جۇكتەمەنى 40%-دان 30%-عا دەيىن تومەندەتەتىنىن جاريالادى جانە ققس-نى كوتەرۋدەن كۇتىلەتىن تۇسىمدەردى ەكونوميكالىق ءوسۋدى ىنتالاندىرۋعا، ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا، باسىم سالالارداعى پەرسپەكتيۆالى بيزنەس-جوبالاردى قولداۋعا باعىتتاۋدى جوسپارلاپ وتىر. وسىلايشا، كەرى اسەردى ازايتۋعا ارنالعان العاشقى قادامدار انىق كورىنەدى. نەعۇرلىم شىنايى سەناريي – نارىقتىڭ جاڭا جاعدايلارعا بەيىمدەلۋىن كۇتۋ. سونىمەن قاتار جيىنتىق سۇرانىس، سايكەءسىنشە ينفلياسيا، تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ تۇپكىلىكتى باعاسىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى باسەڭدەۋى مۇمكىن. ياعني سالىق ءمولشەرلەمەلەرىن كوتەرۋگە جاۋاپ رەتىندە ەكونوميكالىق سۇرانىستى قوسىمشا تەجەيتىن قاجەتتىلىك بولمايدى، – دەدى ققق ساراپشىسى رامازان دوسوۆ.
ساراپشىلار ءقاۋىپتى ايماققا ءوتىپ، سالىق تۇزاعىنا ءتۇسىپ قالماس ءۇشىن، سالىقتىق اكىمءشىلەنءدىرۋدى جاقسارتۋ كەرەك دەيدى. بۇل مولشەرلەمەنى كوتەرۋدەن گورى كوبىرەك ناتيجە بەرەدى. سونىمەن بىرگە بيۋدجەتتەگى ءتيىمسىز شىعىنداردان ارىلۋ، بيزنەستىڭ اشىق جۇمىس ىستەۋىن ىنتالاندىراتىن شارالار قابىلداۋ، زاڭسىز ارەكەتتەردىڭ (جەمقورلىقتىڭ) الدىن الۋعا باعىتتالعان باستامالاردى كۇشەيتۋ ارقىلى سالىق ءتارتىبىن جاقسارتۋ، ازاماتتاردىڭ سالىق جۇيەسىنە دەگەن سەنىمىن ارتتىرۋ، ديففەرەنسيالانعان مولشەرلەمەنى ەنگىزۋ ماڭىزدى.
https://egemen.kz/article/380950-qqs-uaqyt-synyn-enhseretin-qadam