قىلمىستىڭ وتەۋى – جازا!
قازاقستان حالقىن تاسقىن سۋمەن قاتار دۇرلىكتىرگەن ماسەلە ايەلدەردىڭ قۇقىعى بولدى. دۇرلىگۋگە سەبەپ جەتكىلىكتى جانە سالماقتى! بۇگىن بۇكىل قازاقستاندى الاڭداتقان ماسەلەنىڭ نۇكتەسى اقىرى قويىلدى. دەپۋتاتتار ماقۇلداعان ايەلدەردىڭ قۇقىقتارى مەن بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان زاڭدارعا مەملەكەت باسشىسى قول قويدى.
بۇدان بۇرىن قاسىم-جومارت توقايەۆ 2022 جىلعى 16 ناۋرىزداعى جانە 2023 جىلعى 1 قىركۇيەكتەگى قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋلارىندا ايەلدەر مەن بالالارعا قاتىستى زورلىق-زومبىلىق ءۇشىن جازانى قاتاڭداتۋدى تاپسىرعان بولاتىن.
«قازاقستاندا جىلىنا 400-گە جۋىق ايەل تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتان قازا تابادى»، دەگەن بۇۇ-نا سىلتەمە جاسالعان مالىمەت تە ەڭسەسىن تىكتەي الماي، ۋايىم باسقان ەلدى الاڭداتىپ قويدى، الەۋمەتتىك جەلىدە بۇل اقپاراتقا شاك كەلتىرىپ، سەنبەي جاتقاندار دا بار. بەتى اۋلاق، 400 بولماي-اق قويسىن، ءتىپتى 1 ايەل بولسا دا، مۇنىڭ ءوزى قورقىنىشتى ستاتيستيكا، ارى-بەرىدەن سوڭ قىلمىس! بىرەۋدىڭ بەتىنەن قاقپاي، الپەشتەپ وسىرگەن قىزىن تاعدىرىن سەنىپ تاپسىرعان ازاماتى ءولتىرۋ دەگەن قانشالىقتى ادىلەتتى؟ اللانىڭ الدىندا بەرىلگەن اماناتقا قيانات جاساماۋ ءۇشىن قانداي ستاتيستيكا قاجەت، بۇل ءۇشىن قانداي زاڭ كەرەك؟ ءبىراق ءبىز قاعازعا جازىلعان زاڭعا ارەڭ باعىناتىن قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان، وسى قۇجاتتىڭ قابىلداۋىنا دا پرەزيدەنتتىڭ پارمەنى كەرەك بولدى، نەگىزى بۇل ار سوتىنىڭ، حاقتىڭ سوتىنىڭ دەڭگەيىندە جازالاناتىن قىلمىس!
قوعام دا كىنالى!
№ 25 تروللەيبۋستا ءبىر قىزدىڭ اڭگىمەسىن ەستۋگە ءماجبۇر بولدىم. باسىنا ورامال تاققان جاپ-جاس ستۋدەنت قىز. تەلەفونمەن سويلەسىپ تۇر، سىمنىڭ ارعى جاعىنداعى (مەنىڭ تۇسىنۋىمشە) جىگىتى سياقتى.
- ۋنيۆەرگە بارا جاتىرمىن، مەن سىزگە ايتتىم عوي، وتكەندە دە ايتتىم، ءوزىڭىز ءمان بەرمەدىڭىز. نە بولدى سىزگە، ۇنەمى وسىندايسىز؟ اعاي بۇگىنگى جارىسقا كومەكتەسكەندەردى جۇماداعى ساباقتان بوساتامىن دەدى، اۋديتوريادا ەشكىم ۇندەمەگەن سوڭ، ءوزىم كەلىستىم، مەن جالعىز ەمەسپىن، ستاروستا قىز دا بارادى. ول ما؟ كارى اعاي عوي، جاسى 35-تە. ۋنيۆەردەن شىققان سوڭ سىزگە بارايىن با؟ نەگە ولاي دەيسىز؟
قىزدىڭ سوزىنەن ار جاقتان قانداي «دوپروس» بولىپ جاتقانىن ءتۇسىندىم، اشۋىم كەلىپ نە ىستەسەم ەكەن دەپ ويلانىپ وتىرعانىمدا، الگى قىز ايالدامادان ءتۇسىپ قالدى.
ەسىمە بىردەن ستۋدەنت كەزدەگى ءبىر وقيعا ءتۇستى. ول قىزدى قىز-جىگىت بولىپ جۇرگەن كەزدە-اق «سۇيىكتىسى» سابايتىن. اقىرى وڭبادى، تاياققا شىداپ كەلگەن قىز جۇكتى كۇيىندە اجىراسىپ تىندى، بالا جەتىم ءوستى.
وسىنداي قىزدار قايدان شىعادى؟ ولاردىڭ وسىنداي «مويىنسۇنعىش»، كوشەدەگى كورىنگەن جىگىتكە باعىنعىش بولۋىنا «اۋزىڭدى جاپ»، «قىز باسىڭمەن ۇيالمايسىڭ با؟»، «قاقاڭداپ سويلەي بەرمە!» «ماعان قارسى سويلەيتىن سەن كىم ەدىڭ؟» «مەنى سەن تۋىپ پا ەدىڭ؟» دەپ تۇقىرتا بەرەتىن شەشە، ۇيىندەگى ۇرىستىڭ قايتپاعان كەگىن وقۋشىدان الاتىن كەيبىر شايپاۋ اپايلار، ودان قالسا «ەركەكتىڭ الدىنا شىقپا!» دەپ «تاربيەلەيتىن» پسيەۆدوپسيحولوگتار، «بارعان جەرىڭدى باقىتتى قىلام دەپ بار» دەپ اقىل ايتقىش ۇلكەندەر، اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي سۋماڭداپ، جەلىنى جاۋلاعان «توقاليست»، «تالاقيست» ۋاعىزشىلار، جالپى العاندا تۇتاس قوعام كىنالى! «قىرىق ۇيدەن تىيىپ» تاربيەلەگەن قىزىمىزدى قوعام بولىپ قورعاي دا بىلەيىك!
وزىڭە سەن!
ءقازىر ءبارىمىز مارقۇم سالتاناتتى اياپ وتىرمىز. بۇل ەلگە بەلگىلى ادامنىڭ ايەلى بولعاندىقتان بۇكىل جۇرت قۇلاقتانعان جاعداي. قازاقستاننىڭ قاي تۇكپىرىندە نەشە «سالتاناتتىڭ» ءومىرى وكسىپ، جىلاپ جۇرگەنىنەن بەيحابارمىز. قىزداردىڭ ابيۋزەرگە ءتوزىپ جۇرە بەرۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – جاسىقتىق بولسا، تاعى ءبىر ۇلكەن سەبەبى – قارجىلاي تاۋەلدى بولۋ. اكە-شەشەسى «ولىگىڭ سول ۇيدەن شىقسىن» دەپ ۇزاتقان قىز توركىنىنە قايتىپ بارا المايدى، ءتىپتى تاياق جەپ جۇرگەنىن ايتپاۋى دا مۇمكىن. ال توركىنگە ايتپاي، باسقا جەرگە باس ساۋعالاۋ ءۇشىن اقشا كەرەك. كوپ قىز ديپلومىن الماستان، ءتىپتى وقىماستان تۇرمىسقا شىعىپ جاتادى. وقىماعاسىن، ديپلومى جوق بولعاسىن ول جۇمىسقا دا تۇرا المايدى، سول سەبەپتى اقشاسى جوق قىز ءوزىن «اسىراپ» وتىرعان تيران كۇيەۋدەن كەتە المايدى، ءسويتىپ جۇرگەندە بالالى بولىپ ۇلگەرسە جاعداي ءتىپتى قيىنداي تۇسەدى. «ءيتتى قوناق جاراسپاس»، دەگەندەي تۋعان قىزىن قورعاماي وتىرعان توركىن جەتەكتەپ كەلگەن جيەننىڭ باسىنان سيپاي قويۋى ەكىتالاي.
«قازاق قىزىن قادىرلەگەن، توردەن ورىن بەرگەن» دەپ سۇڭقىلداعاندا الدىمىزعا جان سالمايمىز. سول اياۋلى قىزدىڭ بولاشاق ومىردە قور بولماۋىن ەرتەرەك ويلاۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ءبىلىم بەرىپ، ونەر ۇيرەتىپ، كەلەشەكتە ەشكىمگە الاقان جايماۋىنا جاعداي جاساۋعا ءتيىسپىز.
قىلمىس پەن جازا
«ەلىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن بايلىعى – ادام مەن ونىڭ ءومىرى» دەپ باستالاتىن كونستيتۋسياسى بار مەملەكەتپىز. كەز كەلگەن قىلمىستىڭ كولەمى مەن اۋىرلىعىنا قاراي جازاسى بەلگىلەنگەن. Orda.kz قازاقستاندا ايەلىن ولتىرگەندەردىڭ قانداي مەرزىمگە سوتتالعانى تۋرالى مالىمەت جيناپتى.
2022 جىلدىڭ قازان ايىندا تالعات نۇرتايەۆ ءوزىنىڭ بۇرىنعى ايەلى، زاڭگەر ايمان اسانوۆانى ولتىرگەن. ەرلى-زايىپتىلار ەكى جىل بۇرىن اجىراسقان، ءبىراق الماتىداعى پاتەر مەن باسقا دا ورتاق مۇلىكتەرىن بولىسە الماي، داۋلاسىپ جۇرگەن. نۇرتايەۆ بۇرىنعى ايەلىن ءۇيدىڭ جانىندا اڭدىپ تۇرىپ، 18 جەرىنەن پىشاقتاپ، سونىڭ كەسىرىنەن اسانوۆا اۋرۋحانادا قايتىس بولدى.
ءبىر جىلدان كەيىن نۇرتايەۆتى بۇرىنعى ايەلىن ولتىرگەنى ءۇشىن كىنالى دەپ تانىعان سوت وعان 1،5 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىن تاعايىندادى، بۇل قوعامنىڭ اشۋىن تۋدىردى. نەگىزىندە تەرگەۋ يزولياتورىندا ءۇش اي وتىرعاندىقتان نۇرتايەۆ تۇرمەدە ءبىر جىل عانا وتكىزۋى كەرەك بولعان. اپەللياسيالىق سوت بۇل ۇكىمنىڭ كۇشىن جويىپ، نۇرتايەۆتىڭ ءىسىن قايتادان سوتتىڭ تالقىلاۋىنا جىبەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە نۇرتايەۆ 11 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى.
سوتتالۋشى مەن ونىڭ ادۆوكاتى اسانوۆانى وپاسىزدىق جاسادى جانە بۇرىنعى كۇيەۋىنىڭ مۇلكىن يەلەنگىسى كەلدى دەپ ايىپتادى. نۇرتايەۆ ايەلىن "پسيحيكالىق تولقۋ" كەزىندە ولتىرگەنىن ايتىپ، كىناسىن مويىنداۋدان باس تارتتى.
2022 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا شىمكەنتتىڭ تۇرعىنى مۇسىلمانشا نەكە قيۋ راسىمىنەن كەيىن ازاماتتىق نەكەدەگى ايەلىن ءولتىرىپ تاستادى. مارقۇمنىڭ اناسى «كۇيەۋ بالاسىنىڭ» تۋىستارى وزىنە كەلىپ، قىلمىسكەردى كەشىرۋدى سۇراعانىن ايتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل جىگىت 2019 جىلى باسقا ءبىر قىزدى ۇرعانى ءۇشىن جازادان قۇتىلىپ كەتكەن ەكەن. قىلمىسكەر كىسى ولتىرۋدەن ەكى اي وتكەن سوڭ عانا قولعا ءتۇستى. دارىگەرلەر ايەلدىڭ يەگى مەن جاعىنان قاتتى ۇرعاندىقتان ونىڭ بەت-الپەتى وزگەرىپ كەتكەنىن ايتتى. ايەل العان جاراقاتتارىنىڭ كەسىرىنەن كوز جۇمعان. جاسىرىنىپ قالعان قىلمىسكەرگە حالىقارالىق ىزدەۋ جاريالاندى.
2023 جىلدىڭ مامىر ايىندا سوت شىمكەنتتىكتى دەنساۋلىققا قاساقانا اۋىر زيان كەلتىرىپ، سوڭى ولىمگە اكەپ سوقتىرعان قىلمىسى ءۇشىن كىنالى دەپ توعىز جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىردى. سوتتالۋشى ءبارىبىر كىناسىن مويىنداعان جوق.
2022 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە قىزىلوردانىڭ تۇرعىنى ءوزىنىڭ تۋعان كۇنىن تويلاپ جاتقان جۇبايى اجار شادييەۆاعا بىرنەشە جەردەن پىشاق سالعان. كۋاگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، ول ايەلىن ارماتۋرامەن ۇرعان. شادييەۆا قايتىس بولدى، ال كىسى ءولتىرۋشى ۇستالدى.
شادييەۆانىڭ تۋىستارى قىلمىسقا جول بەرگەن 15 پوليسەيدى دە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋدى تالاپ ەتتى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، پوليسيا قىزمەتكەرلەرى ايەلىن ۇرىپ-سوققاننان كەيىن دە شادييەۆتىڭ قايتادان الىپ كەتۋىنە رۇقسات بەرگەن.
2023 جىلى ناۋرىزدا قىزىلوردا سوتى شادييەۆانىڭ كۇيەۋىن 12 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىردى، ءبىراق جابىرلەنۋشى وتباسىنىڭ ادۆوكاتى ءومىر بويعى جازانى تالاپ ەتكەن ەدى. تۋىستارى كۇيەۋىنىڭ شادييەۆانى ۇنەمى ۇرىپ-سوعىپ جۇرگەنىن، ءبىراق ايەلدىڭ بالالارى ءۇشىن كەشىرىپ كەلگەنىن ايتتى. قىلمىس كەزىندەگى ارەكەتسىزدىگى ءۇشىن ءبىر پوليسيا قىزمەتكەرى دە جاۋاپقا تارتىلىپ، بەس جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى.
تاعى ءبىر قايعىلى وقيعا 2022 جىلدىڭ تامىزىندا شىمكەنتتە بولعان. قىزعانىشقا بوي الدىرعان ەرمەك قابىلبايەۆ ازاماتتىق نەكەدەگى ايەلى راۋشان پەرمانوۆانى پىشاقتاپ ءولتىرىپ، مارقۇمنىڭ دەنەسىن كولىكپەن الىپ جۇرگەن. مارقۇمنىڭ تۋىستارى بۇل ادامنىڭ بىرگە تۇراتىن ايەلىنە ۇنەمى قورلىق كورسەتىپ كەلگەنىن، ءبىراق ايەلدىڭ كەتىپ قالۋعا قورىققانىن ايتتى.
قابىلبايەۆ پەرمانوۆانىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، اڭدىپ ءجۇرىپ ونى كولىككە كۇشتەپ مىنگىزىپ العان. مارقۇم ايەل بۇل تۋرالى ۇلكەن قىزىنا عانا حابارلاپ ۇلگەرگەن، ودان كەيىن بايلانىسقا شىقپاي قالعان. سوت قابىلبايەۆتىڭ ازاماتتىق نەكەدەگى ايەلىن بەس جەردەن پىشاقتاعانىن، سونىڭ كەسىرىنەن كولىكتە قايتىس بولعانىن انىقتادى.
2023 جىلدىڭ قاڭتارىندا قابىلبايەۆ 11 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. پەرمانوۆانىڭ تۋىستارى مۇنداي شەشىممەن كەلىسپەدى جانە قايتا شاعىمداناتىنىن ايتتى. مارقۇمنىڭ تۋىستارى كىسى ءولتىرۋشى كەم دەگەندە قاتاڭ رەجيمدەگى تۇرمەدە 15 جىل جازاسىن وتەۋى كەرەك ەدى دەپ سانايدى.
2023 جىلعى مامىردا قاراعاندى وبلىسى بوتاقارا كەنتىنىڭ احات عيماراتىندا اجىراسۋ پروسەسىنەن كەيىن بۇرىنعى ەرلى-زايىپتىنىڭ اراسىندا جانجال تۋىنداعان. كۇيەۋى پىشاق الىپ، ايەلىنىڭ دەنەسىنە سۇققىلاعان، سونىڭ كەسىرىنەن بۇرىنعى ايەلى اۋرۋحانادا قايتىس بولدى.
سوت كىسى ءولتىرۋشىنى 14 جىلعا سوتتادى. قورعاۋشى تاراپ ەر ادامنىڭ كىناسىن مويىنداعانىن، وكىنىش بىلدىرگەنىن جانە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە العاش رەت تارتىلعانىن سەبەپ ەتىپ، جازانى سەگىز جىلعا دەيىن قىسقارتۋدى سۇرادى.
بۇل ەرلى-زايىپتىلار 30 جىلدان استام بىرگە ءومىر سۇرگەن. كۇيەۋى ايەلى مەن بالالارىن ۇنەمى ۇرىپ-سوعاتىن. ال بۇرىنعى جۇبايىن ءولتىرۋ سەبەبى، ول اجىراسقاننان كەيىن بۇرىنعى كۇيەۋىمەن سويلەسۋدەن باس تارتقان.