تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ەلىمىزدە 3 ۇلتتىق ساناق ءوتتى. بۇل ساناقتار سول زاماننىڭ ساياساتىنا قاراي ءتۇرلى ءادىسناما نەگىزىندە جۇرگىزىلدى. اسىرەسە، حالىقتىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنا قاتىستى ستاتيستيكاعا ساياسي فاكتور اسەر ەتتى. مەملەكەت قۇراۋشى قازاق ەتنوسىنىڭ ءوز ەلىندە از حالىققا اينالۋى باستى سەبەپ ەدى. ۋاقىت وتە كەلە، ساناق ناتيجەلەرى قازاق ەتنوسىنىڭ سانىنىڭ ۇدايى ءوسىپ جاتقانىن كورسەتتى. وعان ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتتەرىن تالداۋ ارقىلى كوز جەتكىزدىك.
ساناق – ساياساتتىڭ جالعاسى
قاتارداعى ازامات ساناق نە ءۇشىن قاجەت دەپ سۇراۋى مۇمكىن. ءتىپتى، وعان قارسىلارى دا بار. ولاردىڭ باستى ارگۋمەنتى قىرۋار قاراجات كەتەدى دەگەنگە سايادى. ال شىندىعىندا، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-دەموگرافيالىق جاعدايى، ءتىل، سەنىمى جانە وزگە دە سۇراقتار مەملەكەتتىڭ ساياساتتىڭ الداعى 10 جىلدا قايدا باعىت الاتىنىنا جاۋاپ بەرەدى. اسىرەسە، ءبىز سەكىلدى پوليەتنيكالىق مەملەكەت ءۇشىن ساناق جۇرگىزىپ وتىرۋ ماڭىزدى.
1991 جىلدان بەرى ەلىمىزدە 1999، 2009 جانە 2021 جىلدارى ۇلتتىق ساناق ءوتتى. سوڭعى ساناق 2019 جىلى ءوتۋى ءتيىس بولاتىن. الايدا، كۇردەلى ەكونوميكالىق جاعداي مەن پاندەميا ونى كەيىنگە شەگەرۋگە ءماجبۇر ەتتى.
بارلىق ۇلتتىق ساناق ناتيجەسى كورسەتكەندەي سانى جاعىنان ەلىمىزدە 7 ۇلكەن ەتنوس وكىلدەرى بار. ولارعا قازاقتار، ورىستار، وزبەكتەر، ۋكرايندار، ۇيعىرلار، تاتارلار مەن نەمىستەر كىرەدى.
1999 جانە 2009 جىلدارداعى ساناقتاردا تۇتاس ەتنوستاردىڭ سانى مەن ءوسىمى كورسەتىلدى. ال 2021 جىلعى ساناقتا حالىقتىڭ ەتنيكالىق قۇرامى وڭىرلەر بويىنشا دا ءبولىندى. مۇنداي تالپىنىس 1999 جىلى دا جاسالعان. الايدا، تەك قازاقتاردىڭ وڭىرلەردەگى سانى عانا ەسەپتەلگەن. مۇنىڭ دا ساياسي استارى بولدى. مەملەكەت 1999 جىلى ىشتەي بولىنۋشىلىكتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن وڭىرلەر بويىنشا ەتنيكالىق قۇرامدى كورسەتكەن جوق. 2009 جىلعى ساناقتا دا ول كورسەتىلمەدى.
2021 جىلى بارلىعى 14 ءوڭىر مەن 3 رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالادا ساۋالناما ءوتتى. وڭىرلەر بويىنشا ەتنيكالىق قۇرامدى كورسەتۋ، مەملەكەتتىڭ بۇل باعىتتاعى ساياساتىنىڭ وزگەرگەنىنىڭ ايعاعى.
قازاقتار، وزبەكتەر مەن ۇيعىرلاردىڭ سانى وسۋدە
2021 جىلعى ۇلتتىق ساناق بويىنشا قازاقتاردىڭ سانى 13،5 ملن-عا تاياپ قالعان. بۇل 2009 جىلمەن سالىستىرعاندا، 34%-عا كوپ. مۇنداي ءوسىم 2009 جىلى دا تىركەلگەن. 1999 جىلمەن سالىستىرعاندا، مەملەكەت قۇراۋشى ەتنوستىڭ سانى 26%-عا وسكەن.
جوعارى ءوسىمدى وزبەك ەتنوسى دا كورسەتىپ كەلەدى. 2021 جىلى ولار 614 مىڭنان استى. 2009 جىلمەن سالىستىرعاندا، 34%-عا وسكەن. وسىلايشا ءوسىم كورسەتكىشى بويىنشا قازاق ەتنوسىمەن تەڭەستى. ايتا كەتەتىنى، 2009 جىلى وعان دەيىنگى ساناقپەن سالىستىرعاندا ءوسىم كورسەتكىشى 23،3%-دى قۇراپ ەدى.
ءوسىم بويىنشا ۇيعىر ەتنوسى دا جاقسى ناتيجە كورسەتۋدە. 2021 جىلى ولاردىڭ سانى 290 مىڭنان استى. الدىڭعى ساناقپەن سالىستىرعاندا، ءوسىم 29%-دى قۇرادى. 1999 جىلعى ساناق ناتيجەسىمەن سالىستىرعاندا، بۇل وتە جاقسى كورسەتكىش. سەبەبى، 2009 جىلى 6،8%-عا ءوسىپ ەدى.
تاتارلار 2009 جىلعى ساناقتا تومەن ناتيجە كورسەتكەنىمەن، سوڭعى ناتيجەلەرى جامان ەمەس. 1999 جىلمەن سالىستىرعاندا، 18%-عا ازايسا، 2021 جىلى 7%-عا وسكەن. دەسە دە، جالپى سوڭعى 20 جىلدا ولاردىڭ سانى ازايۋدا.
ورىس ەتنوسىنىڭ سانى سوڭعى 30 جىلدا ەكى ەسەگە كەمىگەن. 1989 جىلعى كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە جۇرگىزىلگەن ساناقتا ولاردىڭ سانى 6 ملن-نان استام بولعان. ال 2021 جىلعى ساناقتا 3 ملن-عا جەتپەدى. وعان 1990 جىلدارداعى ميگراسيا مەن تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ از بولۋى اسەر ەتىپ وتىر. 2009 جىلى 4،4 ملن بولىپ، 1999 جىلمەن سالىستىرعاندا، 15%-عا ازايعان. ال 2021 جىلى 21%-عا تومەندەگەن.
|
ەتنوستار |
2021 جىلعى سانى |
2009 جىلعى ساناق 1999 جىلمەن سالىستىرعانداعى ءوسىم |
2021 جىلعى ساناق 2009 جىلمەن سالىستىرعانداعى ءوسىم |
|
قازاقتار |
13 497 891 |
26% |
34% |
|
ورىستار |
2 981 946 |
– 15،3% |
– 21% |
|
وزبەكتەر |
614 047 |
23،3% |
34% |
|
ۋكرايندار |
387 327 |
– 39،1 |
16% |
|
ۇيعىرلار |
290 337 |
6،8% |
29% |
|
تاتارلار |
218 653 |
– 18% |
7% |
|
نەمىستەر |
226 092 |
– 49،5% |
27% |
ورىس ەتنوسىمەن بىرگە ۋكرايندار مەن نەمىستەردىڭ دە سانى تومەندەگەن. 2009 جىلى توپ 7 ەتنوستىڭ ىشىندە سانى جاعىنان ەڭ ازايعانى نەمىستەر. ولار 1999 جىلمەن سالىستىرعاندا، 50%-عا جۋىق تومەندەگەن. 2021 جىلعى 27% ءوسىمنىڭ ءوزى 1999 جىلعى كورسەتكىشكە جەتپەيدى.
|
1989 (جالپى حالىقتىڭ ىشىنەن، پايىزبەن) |
1999 (جالپى حالىقتىڭ ىشىنەن، پايىزبەن) |
||
|
رەسپۋبليكا بويىنشا |
40،1 |
53،4 |
|
|
اقمولا وبلىسى |
25،1 |
37،5 |
|
|
اقتوبە وبلىسى |
70،7 |
55،6 |
|
|
الماتى وبلىسى |
45،1 |
59،4 |
|
|
اتىراۋ وبلىسى |
79،8 |
89 |
|
|
شقو |
38،9 |
48،5 |
|
|
جامبىل وبلىسى |
48،8 |
64،8 |
|
|
بقو |
55،8 |
64،7 |
|
|
قاراعاندى وبلىسى |
25،8 |
37،5 |
|
|
قوستاناي وبلىسى |
22،9 |
30،9 |
|
|
قىزىلوردا وبلىسى |
87،8 |
94،2 |
|
|
ماڭعىستاۋ وبلىسى |
50،9 |
78،7 |
|
|
پاۆلودار وبلىسى |
28،5 |
38،6 |
|
|
سقو |
22،6 |
29،6 |
|
|
وقو |
55،8 |
67،8 |
|
|
استانا |
17،7 |
41،8 |
|
|
الماتى |
23،8 |
38،5 |
|
قازاقتاردىڭ سانى وڭىرلەردە باسىم
1999 جىلعى ساناق بويىنشا قازاقتاردىڭ سانى وڭىرلەردە ءار الۋان بولعان. رەسپۋبليكا بويىنشا حالىقتىڭ 53،4%-ىن قازاقتار قۇراعان. وڭىرلەردە دە جاعداي ءماز ەمەس ەدى. اقتوبە، الماتى، اتىراۋ، جامبىل، بقو، قىزىلوردا، ماڭعىستاۋ جانە وقو (ءقازىر تۇركىستان وبلىسى مەن شىمكەنت قالاسى) وبلىستارىندا قازاقتاردىڭ ۇلەسى 50%-دان استام بولدى. اقمولا، قوستاناي، پاۆلودار جانە سقو مەن قاراعاندى وبلىستارىندا مەملەكەت قۇراۋشى ەتنوستىڭ سانى 40%-عا جەتپەدى. استانا مەن الماتى قالالارىندا دا جاعداي ناشار ەدى.
ايتسە دە، تيتۋلدى ەتنوستىڭ وسىمىندە وڭ وزگەرىس بايقالدى. سەبەبى، 1989 جىلعى جاعداي بۇدان دا ناشار بولاتىن. رەسپۋبليكادا 40%، قالعان وڭىرلەردە دە وسىعان ساي تومەن كورسەتكىش ەدى.
ال 2021 جىلى مۇلدەم باسقا ەتنيكالىق كارتينا قالىپتاستى. قازاق، وزبەك جانە ۇيعىر ەتنوستارى تەك رەسپۋبليكا بويىنشا ەمەس، وڭىرلەردە دە جاقسى ءوسىمدى كورسەتتى. 2009 جىلمەن سالىستىرعاندا، قازاقتار قارقىندى وسۋدە. ولاردىڭ وسىمىنە قاتىستى مالىمەتتەردى ساراپتاي كەلە كەلەسى قورىتىندىلاردى شىعارۋعا بولادى:
بىرىنشىدەن، استانا (ول كەزدە «نۇر-سۇلتان»)، الماتى جانە شىمكەنت قالالارىنداعى قازاقتاردىڭ سانى كۇرت ارتقان. مىسالى، 1989 جىلى استانادا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ۇلەسى 18%-عا جەتپەگەن. الماتىدا 24%-عا جەتەر-جەتپەس. ال 10 جىلدان كەيىن ولاردىڭ ۇلەسى 40%-عا جەتكەن. وعان قازاقتاردىڭ وسى قالالارعا ۇدەرە كوشۋى سەبەپ بولىپ وتىر. اسىرەسە، استاناعا كوشۋ پروسەسى توقتار ەمەس. بۇل جەرگىلىكتى بيلىك جانە مەملەكەت تاراپىنان ۋربانيزاسيا ماسەلەسىنە كوڭىل ءبولۋدى تالاپ ەتەدى.
ەكىنشىدەن، ءالى كۇنگە دەيىن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى مەن شىعىس قازاقستان وبلىسىندا ءوسىم تومەن. 2009 جىلمەن سالىستىرعاندا، سقو-دا 2%، ال شقو-دا 8%-دىق ءوسىم تىركەلگەن. سوعان قاراعاندا، شىعىس قازاقستاندى ەكى وبلىسقا ءبولۋ تۋرالى شەشىم بەكەرگە قابىلدانعان جوق.
وزبەك ەتنوسىنىڭ كوپ بولىگى تۇركىستان جانە جامبىل وبلىستارىندا قونىستانعان. تۇركىستان وبلىسىندا 362 مىڭنان اسسا، جامبىلدا 29 مىڭعا جاقىن. ءوسىم كورسەتكىشى دە جوعارى. ال ۇيعىرلاردىڭ باسىم بولىگى الماتى وبلىسى مەن الماتى قالاسىندا ءومىر سۇرەدى. وبلىستا 162 مىڭنان اسسا، قالادا 112 مىڭنان استام.
|
وڭىرلەر |
2009 جىلمەن سالىستىرعانداعى ءوسىم (%) |
|
اقمولا وبلىسى |
25% |
|
اقتوبە وبلىسى |
28% |
|
الماتى وبلىسى |
34% |
|
اتىراۋ وبلىسى |
35% |
|
شقو |
8% |
|
جامبىل وبلىسى |
22% |
|
بقو |
22% |
|
قاراعاندى وبلىسى |
21% |
|
قوستاناي وبلىسى |
12% |
|
قىزىلوردا وبلىسى |
21% |
|
ماڭعىستاۋ وبلىسى |
57% |
|
پاۆلودار وبلىسى |
20% |
|
سقو |
2% |
|
تۇركىستان وبلىسى |
16% |
|
استانا (نۇر-سۇلتان) |
136% |
|
الماتى |
66% |
|
شىمكەنت |
76% |
ءتۇيىن
جالپى العاندا، ەتنيكالىق ءوسىم سولتۇستىك وڭىرلەردە تومەن. بۇل مەملەكەت تاراپىنان ەرەكشە كوڭىل بولەتىن ماسەلە ەكەنى ءسوزسىز. مۇندا اسىرەسە، وڭىرلەردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنا نازار اۋدارۋ قاجەت. سەبەبى، تۇرعىنداردىڭ ءال-اۋقاتى وڭىردەگى ءتۇرلى سالاداعى داۋ-جانجالداردىڭ تۋىنداۋىنا اسەر ەتەدى.
«اlmaty-akshamۋ»، №94. 8 تامىز، 2023 جىل