گەرمانيانىڭ بەدەلدى عىلىمي-ساراپتامالىق ورتالىعى «عىلىم جانە ساياسات قورى» (SWP) «ورتا دەرجاۆالار – حالىقارالىق ساياساتتاعى ماڭىزدى اكتەرلەر» اتتى كولەمدى ماقالالار جيناعىن شىعاردى، دەپ حابارلايدى almaty-akshamy.kz SAYASAT.KZ سىلتەمە جاساپ.
ءداستۇر بويىنشا «ورتا دەرجاۆالار» ۇعىمى الەمدىك ساياسي جانە ەكونوميكالىق ارەنادا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن مەملەكەتتەردى بىلدىرەدى.
تۇركيا، يزرايل جانە ءۇندىستان سياقتى ەلدەر كىرەتىن SWP ورتا دەرجاۆالارىنىڭ تىزىمىنە قازاقستان العاش رەت ەنىپ وتىر.
SWP ورتالىعىنىڭ گەرمانيا ۇكىمەتىمەن جانە پارلامەنتىمەن ارىپتەستىگىن ەسكەرە وتىرىپ، ەۋروپالىق وداق ورتالىق ازيا ەلدەرىنە، اتاپ ايتقاندا قازاقستانعا كوبىرەك قارايدى دەپ بولجاۋعا بولادى.
سىرتقى ساياسات
SWP ماماندارىنىڭ پىكىرىنشە، قازاقستان ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى اراسىندا ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. بۇل ونى ايماقتاعى نەگىزگى ويىنشىعا اينالدىرادى.
اتاپ ايتقاندا، قازاقستان باتىس پەن قىتايمەن، اسىرەسە شيكىزات سەكتورىندا ەكونوميكالىق قاتىناستاردى بىرتىندەپ دامىتۋدا.
كورشىلەس رەسەي مەن قىتايدىڭ ۇتىمدى جاعدايىنىڭ اياسىندا قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ ميسسياسى ەكى وڭىرلىك دەرجاۆانىڭ سىرتقى بايلانىستاردىڭ بارىنشا كەڭ سپەكترى ارقىلى ىقپالىن تەجەۋ بولىپ تابىلادى، بۇل مانيەۆر جاساۋ ءۇشىن كەڭىستىكتى بارىنشا كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
مۇنداي ءتاسىلدى ساراپشىلار وداقتار مەن سەرىكتەستەرگە پراگماتيكالىق كوزقاراس رەتىندە سيپاتتايدى، ءبىراق سونىمەن بىرگە بىرلەسكەن ايماقتىق دامۋعا دەگەن ايقىن ۇمتىلىس بايقالادى. باسقاشا ايتقاندا، «تاۋەلسىز نەگىزدەگى ورتاق جاۋاپكەرشىلىك».
ايتپاقشى، جاۋاپكەرشىلىك تۋرالى. ساراپشىلار قازاقستان ءوز امبيسياسىن ەرتە كەزەڭدە حالىقارالىق ساياساتتا جۇزەگە اسىرا العانىن مويىندادى. مىسالى، ەل ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا، بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە ءتوراعالىق ەتتى جانە سيريا قاقتىعىسىن رەتتەۋگە ورتاق ديالوگ الاڭىن ۇسىندى. («استانا پروسەسى»). ەۋرازيانىڭ ءبىرقاتار باسقا ىقپالدى ۇيىمدارىنا مۇشەلىك تۋرالى دا ايتىلادى.
تۇراقتى دامۋ
سەرىكتەستەردى ءارتاراپتاندىرۋ تۇرعىسىنان قازاقستان دا ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە جەتتى. ورتالىق ازياداعى كورشىلەس نارىقتاردان ايىرماشىلىعى، قازاقستاندىق 1990-شى جىلدارى باتىس ينۆەستورلارى ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە مۇنايدىڭ باي قورلارىن بارلاۋ ءۇشىن اشىلدى.
ناتيجەسىندە، ەۋروپالىق وداق قازاقستانداعى ەڭ ءىرى شەتەلدىك ينۆەستور بولىپ تابىلادى جانە سىرتقى ساۋدانىڭ 40% ۇلەسى ەلدىڭ ەڭ ماڭىزدى ەكونوميكالىق سەرىكتەسى بولىپ تابىلادى.
وزبەكستان 25 جىل بويى پروتەكسيونيستىك (جانە ءتىپتى وقشاۋلاۋ) ساياساتتى ۇستاندى جانە تەك 2016 جىلى «ءوزىن الەمگە اشتى».
SWP پىكىرىنشە، ۋكراينالىق قاقتىعىس قازاقستانعا ءارتاراپتاندىرۋ تۇرعىسىنان جاڭا سەرپىن بەردى. بۇعان سالىنىپ جاتقان جاڭا كولىك باعىتتارى، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى مەن قايتا وڭدەۋ ونەركاسىبى سەكتورىنا ينۆەستيسيالار تارتۋ جونىندەگى اقپاراتتىق ناۋقان دالەل بولا الادى.
ساراپشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعى قازاقستاننىڭ ءارتاراپتاندىرۋعا دەگەن ۇمتىلىسىندا قىتايدىڭ «جىبەك جولىنا» عانا ەمەس، ەو-نىڭ «جاھاندىق قاقپا» ستراتەگياسىنا دا سۇيەنەتىندىگىندە. وسىعان بايلانىستى رەسپۋبليكا ءوزىنىڭ گەوگرافيالىق جانە تاريحي ءرولىن «شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى كوپىر» دەپ بەكىتەدى.
ەنەرگەتيكا
ۋكراينا داعدارىسى جاعدايىندا گەرمانيا مەن ەو-نىڭ كوپتەگەن ەلدەرى مۇناي مەن گازدىڭ كەيبىر كوزدەرىنەن ايىرىلدى.
مۇناي-گاز سەكتورىنىڭ الەۋەتتى ەكسپورتتاۋشىلارى قاتارىندا جانە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى سالاسىندا قازاقستان دا ءوزىن سەنىمدى سەزىنۋدە. ءدال سول گەرمانيا الداعى جىلدارى قازاقستانعا (جانە كەيبىر باسقا ەلدەرگە) نارىقتىق بيلىك بەرە الاتىن سۋتەگى سەرىكتەستىگىنىڭ مۇمكىندىگىن زەرتتەپ جاتىر. مۇنداي بيلىكتى شىعاناق ەلدەرىنىڭ مۇناي سالاسىنداعى اسەرىمەن بايلانىستىرۋعا بولادى.
بۇل ءۇشىن قازاقستانعا قاجەتتى ساتتە ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن الۋ ءۇشىن ەنەرگەتيكالىق ترانسفورماسياعا دايىن بولۋ وتە ماڭىزدى.
قورىتىندى
SWP ماقالاسى ەۋروپالىقتارعا وزگەرىس تۋرالى ەسكەرتەدى: ەندى ولار بۇرىن ستراتەگيالىق قاشىقتىقتا بولعان ەلدەرمەن – «ءبىر جەردە، الىس جەردە» كۇرەسۋگە ءماجبۇر بولادى، دەگەنمەن ولارمەن سەرىكتەستىك سول كەزدە دە، ءقازىر دە ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاعىنان ءتيىمدى.
ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنىڭ اقپاراتتىق كۇن تارتىبىندە قازاقستان جاڭا ەكونوميكالىق جانە ساياسي ارىپتەس رەتىندە عانا ەمەس، ينۆەستيسيالار ءۇشىن الاڭ رەتىندە دە ءجيى كورىنەدى دەپ كۇتۋگە بولادى. بۇل جەردە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ شەتەلدىك ساپارلارىن العا تارتۋعا بولادى.
وسىلايشا، 2023 جىلعى جۇمىس ساپارلارى كەيبىر ەۋروپالىقتاردىڭ ساناسىندا قازاقستاننىڭ يدەولوگيالىق كوزقاراستاردان تىس ءوز مۇددەلەرىن سەنىمدى قورعايتىن جانە ديپلوماتيا ونەرى قاجەت بولعان جەردە جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الۋعا دايىن ەگەمەن مەملەكەت رەتىندەگى بەينەسىن بەكىتىپ ۇلگەردى.