بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ءتول رەسمي سايتىندا قازاقستانعا ارنالعان "ۇرەيلى سەنارييىن" جاريالادى. وندا 2030 جىلعا قاراي قازاقستاندا سۋ تاپشىلىعى كۇشەيىپ، ۇلى دالا شولگە اينالۋى مۇمكىن ەكەنى جازىلعان. قۇجاتتا كەلتىرىلگەن دەرەكتەر جان تۇرشىكتىرەدى. بۇل تۋرالى Almaty-akshamy.kz Inbusiness.kz-كە سىلتەمە جاساپ حابارلايدى.
"قازاقستان – سۋ جونىنەن كورشىلەرىنە تاۋەلدى، سۋى تاپشى ەل. ونىڭ بۇكىل تەرريتورياسىنىڭ نەبارى 2،8%-ىن عانا وزەن-كولدەر الىپ جاتىر. ءقازىردىڭ وزىندە قازاقستان جەرىنىڭ ۇشتەن ەكىسى ءشول جانە شولەيتتى ايماققا اينالدى. قازاقستانداعى سۋدىڭ جارتىسىنا جۋىعى كورشى ەلدەردەن كەلەدى. تيىسىنشە ترانسشەكارالىق وزەندەردى بىرلەسە پايدالانۋ بۇل رەسپۋبليكا ءۇشىن ومىرلىك ماڭىزدى. بۇۇ دامۋ باعدارلاماسىنىڭ دەرەگىنشە، سوڭعى جىلدارى وڭىردە كليماتتىڭ وزگەرۋى قاتتى سەزىلۋدە. تەمپەراتۋرانىڭ قۇبىلۋى ارتتى، سۋىق پەن اپتاپ ىستىق تولقىن-تولقىنمەن ءوربيدى، قۋاڭشىلىق بارعان سايىن جيىلەۋدە، سۋ تاپشىلىعى ۋشىعىپ، وسى رەسۋرس ءۇشىن قاقتىعىستار تۋىنداۋى ىقتيمال"، – دەپ حابارلادى بۇۇ.
جاھاندىق ۇيىم قىرعىزستان مەن تاجىكستاندى ورتالىق ازيانىڭ "سۋ ايداۋشى مۇنارالارى" ("ۆودوناپورنىە باشني") دەپ اتادى. ءبىراق ولاردىڭ دا جاعدايى سونشا ءماز ەمەس. ءبىزدىڭ ايماقتىڭ تۇششى سۋىنىڭ شامامەن 60 پايىزى تاجىكستانداعى تاۋ مۇزدىقتارىندا قوردالانعان ەدى. الايدا سوڭعى ونجىلدىقتاردا مۇزدىقتاردىڭ كولەمى 30 پايىزعا كەمىگەن.
بۇۇ مالىمەتىنشە، مىڭنان استام مۇزدىق تولىعىمەن دەرلىك جويىلدى. ورتالىق ازيادا ەندى قۇرعاقشىلىق، ءشول جانە قۇمدى داۋىلدار جيىلەۋى مۇمكىن. ولاردىڭ تىركەلگەن سانى سوڭعى ونجىلدىقتىڭ وزىندە 2 ەسە جيىلەپتى. سونىڭ كەسىرىنەن، مالدىڭ جاپپاي قىرىلۋ، ەگىستىكتەردىڭ شەتىنەن قۋراپ، كۇيىپ كەتۋ ءقاۋپى ارتادى.
جاھاندىق ۇيىم بيلىكتىڭ وسى ماسەلەگە جەتە كوڭىل بولمەۋى كەسىرىنەن، اشىنعان، امال تاپپاعان قازاقستاندىقتاردىڭ اتا-بابانىڭ بايىرعى ءداستۇرىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ۇلى كۇشتەرگە جالبارىنىپ، جاڭبىر شاقىرۋعا "تاساتتىق" بەرەتىنىنە نازار اۋدارتتى.
جالپى "قازاقستاننىڭ وزەندەرى"، "رەكي ي وزەرا كازاحستانا"، "ۆودنىە رەسۋرسى" سياقتى قازاقستاندىق ەنسيكلوپەديالارعا، سونىمەن قاتار 1990-2000 جىلدارداعى ەكولوگيالىق ستاتيستيكا جيناعىنا سەنسەك، ۋايىمدايتىن پروبلەما جوقتاي. سەبەبى ولاردا قازاقستاندا 85 022 وزەننىڭ بارى، سونىڭ ىشىندە 84 694ء-ىنىڭ ۇزىندىعى – 100 شاقىرىمعا دەيىن ەكەنى، 305ء-ى – 500 شاقىرىمعا دەيىن سوزىلىپ جاتقانى جازىلعان. 500-1000 شاقىرىمنان اساتىن 23 وزەن بار دەلىنگەن.
بۇدان بولەك قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 48 262 كول بار كورىنەدى. ونىڭ ىشىندە 45 248ء-ى ۇساق، اۋدانى 1 شارشى شاقىرىمنان دا اسپايدى. ايدىنى 100 شارشى شاقىرىمنان اساتىن ءىرى كولدەر سانى 21 عانا. دەگەنمەن ەلدى مەكەندى اۋىز سۋمەن قامتۋعا شاعىن كولدەر دە جەتۋى مۇمكىن عوي؟
عالامتووردا وسى ماسەلەنى كوتەرگەن شىعىسقازاقستاندىق قوعام بەلسەندىسى سانجار ساباز ءتىپتى ۋيكيپەديادا ورنالاستىرىلعان بۇل اقپاراتتاردىڭ ءقازىر وزەكتى ەمەس ەكەنىنە نازار اۋدارتتى.
"قازاقستان تەرريتورياسىندا 85 مىڭ وزەن جانە شامامەن 48 مىڭ كول بار دەپ ءالى كۇنگە ايتىلىپ ءجۇر. ارينە، قالعانىنىڭ ناقتى سانىن بىلمەيمىز، ايتكەنمەن قازىرگى وزەكتى سيفرلاردىڭ مۇلدەم باسقاشا ەكەنىنە ەش كۇمان جوق. ول تۋرالى كوپشىلىك ويلانا بەرمەيدى. وزەن، كولدەردىڭ كوپشىلىگى رەسپۋبليكادا ەكولوگيانىڭ ناشارلاۋى سالدارىنان سوڭعى 5-10 جىلدا قاتتى تايىزدانىپ، مۇلدەم جوعالىپ كەتتى"، – دەگەن ول بيلىككە وسى سالادا تەرەڭ زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدى ۇسىندى.
ول بۇكىل قازاقستان اۋماعىن قامتيتىن مۇنداي كەڭ اۋقىمدى، تەرەڭ زەرتتەۋلەر كوپ ۋاقىتتى جانە مول اقشانى شىعىنداۋدى تالاپ ەتەتىنىن تۇسىنەدى. ءبىراق ەل بولاشاعى سوعان تاۋەلدى.
ايتپەسە، عىلىم جانە جوعارعى ءبىلىم مينيسترلىگى بيىل "زاماناۋي حالىقارالىق قاتىناستاردى، مەملەكەتارالىق گەوساياسي پروسەستەردى، رۋحاني جاڭعىرۋدى"، ياعني قازىرگى زاماندا تەز وزگەرىپ تۇراتىپ، بۇگىنگىسى ەرتەڭ كوكەيكەستى بولماي قالاتىن تاقىرىپتاردى زەرتتەۋگە 1،33 ملرد تەڭگە ءبولىپ وتىر. ەرىككەن شەندىلەر قازاقستاننىڭ الەمدى جاتقىزىپ-ورگىزەتىن جاھاندىق دەرجاۆا ەمەستىگىن، مەملەكەتارالىق قاتىناستارعا ىقپالى جوعىن، حالىق ەرتەڭ سۋدان تارىقسا، الگى زەرتتەۋلەردىڭ ءبارى ماقال تىلىمەن ايتقاندا، "بوقتىقتا" جاتاتىنىن تۇسىنبەيتىنگە ۇقسايدى.
ال وزەن-كولدەردىڭ سانى مەن قازىرگى احۋالى مەملەكەت پەن حالىق ءۇشىن ومىرلىك ماڭىزدى ماسەلە. قازاقتار ارابتار سياقتى اۋىز سۋدى كورشى ەلدەردەن تاسىپ ىشەتىن جاعدايعا جەتۋى مۇمكىن.
سونىمەن ءقازىر قازاقستاندا 85 مىڭ وزەن مەن 48،2 مىڭ كولدىڭ قانشاسى قالدى؟ بۇل سۇراققا ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى جاۋاپ بەردى.
"مينيسترلىكتىڭ تاپسىرىسىمەن، 2020 جىلى قازاقستاننىڭ وزەندەرى مەن كولدەرىنىڭ تىزبەسى قۇرىلدى. بۇل ءتىزىم سۋ رەسۋرستارى كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ 2020 جىلعى 12 جەلتوقسانداعى №200-ن بۇيرىعىمەن بەكىتىلدى. اتالعان تىزبەگە سايكەس، قازاقستاندا قازىرگى ۋاقىتتا 17 870 وزەن جانە 4 024 كول قالدى"، – دەپ مالىمدەدى ەكولوگيا مينيسترلىگى.
سوعان قاراعاندا، بۇۇ سەنارييى ويدان شىعارىلماعانعا ۇقسايدى. ارينە، وزەن-كولدەر تاۋسىلسا، قازاقستان كاسپييدى تۇششىتىپ ىشە الار ەدى. ءبىراق ونى رەسەي جاعى قاتتى لاستاۋدا. كۇنى كەشە ۆولگوگراد قالاسىندا كارىز جۇيەلەرى جاپپاي جارىلىپ، ءناجىس پەن بىلىق اعىنى ەدىلگە جانە سول ارقىلى كاسپييگە توگىلگەن. "وتراۆيلي ۆولگۋ-ماتۋشكۋ" دەپ رەسەيلىك ەكولوگتار دابىل قاعۋدا.
ونىڭ ۇستىنە كاسپيي جاعالاۋىنداعى تۇششىتۋ زاۋىتتارىنىڭ قۋاتى تەڭىز جاعالاۋىنداعى وبلىستارعا دا جەتپەي جاتىر. كەشە ۇكىمەتتىڭ تاپسىرماسىمەن "قازمۇنايگاز" ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ باسقارما ءتوراعاسى ماعزۇم مىرزاعالييەۆ ماڭعىستاۋ جانە اتىراۋ وبلىستارىنا ساپارلاپ، قمگ-نىڭ سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ جوبالارىن ىسكە اسىرۋ بارىسىمەن تانىستى.
اتىراۋ وبلىسىنداعى "استراحان-ماڭعىستاۋ" ماگيسترالدى سۋ قۇبىرى – اتىراۋ وبلىسىنىڭ قۇرمانعازى، يساتاي جانە جىلىوي اۋداندارىنىڭ تۇتىنۋشىلارى، سونداي-اق ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ جاڭاوزەن قالاسى، بەينەۋ، ماڭعىستاۋ، قاراقيا جانە ءتۇپقاراعان اۋداندارى ءۇشىن سۋ بەرۋدىڭ جالعىز ورتالىقتاندىرىلعان كوزى بولىپ وتىر.
"قازترانسويل" باس ديرەكتورى تالعات قۇرمانبايەۆتىڭ مالىمەتىنشە، بۇگىندە سۋ قۇبىرى 90%-عا قاتتى توزعان، ەڭ جوعارى وتكىزۋ قابىلەتى – تاۋلىگىنە 110 مىڭ تەكشە مەتردەن اسپايدى. ونى قايتا قۇرۋ جوباسى قولعا الىندى، ءبىراق ول بويىنشا سۋ قۇبىرىنىڭ وندىرىستىك قۋاتى تاۋلىگىنە 170-200 مىڭ تەكشە مەترگە ازەر جەتەدى. رەكونسترۋكسيا كەلەسى جىلعا ۇزايدى.
م.مىرزاعالييەۆتىڭ ايتۋىنشا، وسى سۋ قۇبىرىن قايتا قۇرۋ جوباسى – مەملەكەت باسشىسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسى.
ۇكىمەت ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى قاراجانباس كەن ورنىندا بيىلعى 1 شىلدەدە سىناق رەجيمدە سۋ تۇششىتۋ زاۋىتىن ىسكە قوستى. قازىرگى ۋاقىتتا كاسىپورىن تاۋلىگىنە 7-8 مىڭ تەكشە مەتر تازارتىلعان، تۇششىلاندىرعان سۋ وندىرەدى. زاۋىت 2022 جىلدىڭ سوڭىندا تولىق وندىرىستىك قۋاتقا كوشە السا، 17 مىڭ تەكشە مەتر سۋ وندىرمەك. ەكى سۋ جوباسى باتىس وڭىرلەردەگى اۋىز سۋ تاپشىلىعىن شەشۋگە عانا جارايدى. ال 2030 جىلعا قاراي باسقا وڭىرلەردىڭ جاعدايى نە بولاتىنى تۇسىنىكسىز.
بولاشاقتا ورتالىق ازيادا سۋ ءۇشىن سوعىس بولاتىنىن بولجاپ كەتكەن وزبەك ليدەرى، مارقۇم يسلام كارىموۆتىڭ جورامالى شىندىققا اينالماسىن دەلىك.