5 قىركۇيەك – قازاقستان حالقى تىلدەرى كۇنى. 2017 جىلعى كۇزدە ۇكىمەت قاۋلىسىمەن تىلدەر كۇنى 5 قىركۇيەككە اۋىستىرىلدى. سەبەبى بۇگىن - ۇلت ۇستازى، ادەبيەت زەرتتەۋشى عالىم، پۋبليسيست - احمەت بايتۇرسىنۇىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنى. "ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ قۋاتتىسى – ءتىل" دەگەن احاڭنىڭ ءسوزى وسى مەرەكەنىڭ ءمانىن ايقىندايدى. اتاۋلى داتاعا وراي اqshamnews.kz ءتىلشىسى قازاق ءتىلىنىڭ قوعامداعى ءرولى مەن الەۋەتى جايلى فيلولوگ مامانداردىڭ ويىن ءبىلدى.
ايگۇل امىربەكوۆا
ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى تبي لەكسيكولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور
"ءتىل قولدانىلماسا الدىمەن ۇمىتىلا باستايدى، سوسىن ولەدى"
پروفەسسور ايگۇل امىربەكوۆا قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى قوعامداعى قولدانىسىنا باعا بەرىپ، قاي تۇستا دامۋ بارىن، قاي جەردە اعاتتىق كەتىپ جاتقانىن تالداپ بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا، ءتىل ۇمىتىلسا، تىلدە ساقتالعان ۇلتتىق مۇرانىڭ ءبارى جويىلادى.
"ەگەر ءتىل قولدانىلماسا الدىمەن ۇمىتىلا باستايدى، سوسىن ولەدى. ياعني ءتىل - ۇلتتى ساقتاپ تۇراتىن باستى تەتىك! سالىستىرايىق، پاكىستان مەملەكەتىنىڭ قازىرگى قولدانىستاعى ءتىلى - اعىلشىن ءتىلى. ۋردۋ (ۇلتتىق) تىلىندە سويلەۋشىلەر ازايا باستادى. ياكۋت ەلىنىڭ تۇرعىندارى دا ورىس تىلىندە سويلەۋشىلەر. ساحا ءتىلىن تۇتىناتىندار ازايدى. بۇل - تىلدە ساقتالعان ۇلتتىق مۇرانىڭ ءبارى جويىلدى دەگەن ءسوز"، - دەيدى ول.
دەسە دە، مامان قوعامنىڭ قازاقى ءسوزساپتامى تۇزەلىپ كەلە جاتقانىن ايتتى.
"قازىرگى قوعام قازاقشا سويلەمەيدى دەپ ايتۋعا بولماس! قازاقشا سويلەيدى. ماسەلەن اۋرۋحانادا “قان قىسىمىڭىز كوتەرىڭكى، اعزادا زاتالماسۋ رەتى بۇزىلعان، ءوت تولعان، قاندا ءتۇيىن بار، قان سۇيىلتاتىن دارى-دارمەك جازىپ بەرەيىن" دەپ سويلەۋ قالىپتاستى. راس، ەرتەرەكتە بىلاي سويلەنەتىن: "داۆلەنيە كوتەرىلگەن، ورگانيزمدە وبمەن ۆەششەستۆ بۇزىلعان، وتتە زاستوي بار، ترومب بار، انتيترومب پرەپاراتتار جازامىن” دەگەن قولدانىستار بولعان. ءقازىر قازاقى ءسوزساپتام تۇزەلىپ كەلەدى!" - دەيدى پروفەسسور.
"كراش"-تى - كەرەمەت، "ۋحتى"-دى - پاي-پاي-عا الماستىرساق..."
ايگۇل امىربەكوۆا جاستار تىلىنە تاڭعالاتىنىن جاسىرمادى. ول كەيىنگى بۋىننىڭ سويلەۋ ءستيلى بوتەن سوزبەن بىلعانىپ، ءسان قۋىپ كەتكەنىنە كوڭىلى تولمايتىنىن ايتتى.
"جاستار تىلىنە كەلەر بولساق، تاڭعالامىن! ولاردا ءسان قۋعان ءسوزقولدانىس. “كراش-كراش”-تى- كەرەمەەەەت دەپ سەزىمىن سوزىڭقىراق قازاق تىلىندە ايتسا جاراسىمدى عوي. ءتىپتى زىڭ-زىڭ” دەگەن قازاقشا جاستار سوزىمەن سويلەسە دە قۇپتار ەدىم. "سۋشنياك، حاۆات" دەگەن تۇرمە جارگوندارى ەكەنىن، جاسىرىن ءتىلبايلاسۋ ءسوزى ەكەنىن بىلمەگەننەن قولدانادى-اۋ دەپ ويلايمىن. "ۋح تى" دەگەندى ەكىنىڭ بىرىنەن ەستيمىز. ونىڭ "پاي-پاي"، "ءماسساعان" دەگەن بالاماسى اۋىزعا دەر كەزىندە تۇسپەي قالا ما ەكەن. وزىنە قازاقشا سويلەيمىن دەپ سەرت بەرگەن ءاربىر ادام قوسپاسىز تازا قازاقشا سويلەي الادى. وعان ۇلتتىق رۋح كەرەك" دەيدى ول.
ەرلان سلامبەك ۇلى
اباي اتىنداعى قازۇپۋ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى م.ا.، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
قازاقشا سويلەۋ ترەندكە اينالىپ جاتىر ما؟
فيلولوگ ەرلان سلامبەك ۇلى دا جاستاردىڭ سويلەۋ ءتىلى تاقىرىبىن جالعادى. ول قازىرگى جاستاردىڭ قازاقشا سويلەۋدى "موداعا" اينالدىرۋى ءۇشىن اۋەلى باسشىلاردىڭ، ۇلكەن بۋىننىڭ دۇرىس باعىت-باعدار بەرۋىنىڭ ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
"كۇنى كەشە ورىسشا تىلدەسىپ تۇرعان شاكىرتىمنىڭ ۇستىندەگى كيىمىنەن "قازاقشا سويلەۋ مودادا" دەگەن لاتىن قارپىمەن جازىلعان جازۋدى وقىدىم. "قازاقشا سويلەۋ مودا ەمەس. قازاقشا ءبىلۋ – مىندەتىڭ" دەدىم. شاكىرتىم قىسىلىپ قالدى. بۇل جازۋ البەتتە، مەن قازاقشا بىلەمىن دەگەن يشارا عانا. ءاربىر ءبىلىم مەكەمەسى: "بالاباقشا – مەكتەپ – كوللەدج – ۋنيۆەرسيتەت" – قازاق ءتىلى ىرگەتاسىنىڭ بەرىك قالانىپ، دامۋىنا ىقپال ەتەتىن جاۋاپتى ورىندار. قانداي ءبىر شاكىرت بولماسىن ءوز باسشىسىنىڭ (ديرەكتور، رەكتور، ت.ب.) قازاق تىلىندە كوسىلە سويلەگەنىن تەرىس كورمەيدى. بۇل – ولارعا ناقتى باعدار. كەيدە ءوز تىلىندە ەركىن سويلەي الماي، وزگە تىلدە كولگىرسيتىن ۇلتى قازاق باسشىلارعا جانىم اشيدى. سوندىقتان قاي ورتادا، قاي جەردە بولماسىن ءوز تىلىمىزدە قارىم-قاتىناس جاساۋىمىز اسا ماڭىزدى. بىزگە جەتىسپەيتىن نەگىزگى تەتىك – وسى"، - دەيدى ول.
قازاق ءتىلىنىڭ تولىق دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان نەگىزگى 4 فاكتور
فيلولوگ قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا قانداي فاكتور اسەر ەتىپ وتىرعانىن بولجاپ كوردى. ونىڭ ايتۋىنشا، قوعام بۇل ءتورت كەدەرگىدەن ارىلماسا 10 جىل وتسە دە وسى دەڭگەيدە قالا بەرەدى.
"قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ دەڭگەيى ءارتۇرلى بولعانىمەن، كوپشىلىك ويدى دۇرىس جەتكىزە الماۋ قورقىنىشىمەن ورىسشا سويلەيدى. بۇل جاعدايعا بىرىنشىدەن، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە قازاق ءتىلىن تالاپپەن وقىتپاۋ، ەكىنشىدەن، وتباسىنداعى وزگە ءتىلدىڭ باسىمدىعى، ۇشىنشىدەن بالاباقشاداعى شەت ءتىلدىڭ ۇستەمدىگى جانە مەكەمە باسشىلارىنىڭ نەمقۇرايلىلىعى سەبەپ. ەگەر ناقتى جوسپارلى جۇمىس جۇرگىزىلمەسە، ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسى ون جىلدان كەيىن دە وزگەرمەيدى. ءتىلدىڭ دامۋى ازاماتتاردىڭ قازاقشا سويلەسۋىنە بايلانىستى. ال عالىمدار ۇلتتىق تانىمعا ساي جاڭا سوزدەر مەن تەرميندەردى قالىپتاستىرۋعا ۇلەس قوسۋعا ءتيىس"، -دەيدى ەرلان سلامبەك ۇلى.
ايتا كەتەيىك، 1989 جىلعى 22 قىركۇيەكتە "تىلدەر تۋرالى" زاڭ قابىلداندى. ال تىلدەر مەرەكەسى 1998 جىلدان باستاپ تويلانادى. سول جىلدىڭ 22 قىركۇيەگى قازاقستان حالقى تىلدەرى كۇنى بولىپ جاريالاندى. الايدا جيىرما جىلدان سوڭ اتاۋلى داتانىڭ كۇنى وزگەردى. 2017 جىلدىڭ كۇزىندە ۇكىمەت قاۋلىسىمەن تىلدەر كۇنى 5 قىركۇيەككە اۋىستىرىلدى. ويتكەنى 5 قىركۇيەك – قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى مەن ءتىلى ءۇشىن كۇرەسكەن الاش ارىسى، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۋعان كۇنى. سول سەبەپتەن 2018 جىلدان باستاپ اتاۋلى داتانىڭ كۇنى وزگەرىپ، 5 قىركۇيەكتە مەرەكەلەنە باستادى.