ەرتەڭ، 1 قاراشا كۇنى فرانسيا پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكرون ەلىمىزگە رەسمي ساپارمەن كەلەدى. ەكى ەل باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋىندە قازاقستان–فرانسيا اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق، ينۆەستيسيالىق جانە ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تاقىرىبى ءسوز بولادى. فرانسۋز پرەزيدەنتىنىڭ بۇل ساپارى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ شاقىرۋىمەن جۇزەگە اسپاق. پرەزيدەنت ماكرون قازاقستانعا جاساعالى وتىرعان ساپارىن «تاريحي» دەپ باعالادى. ولاي دەۋىنە دە وزىندىك قيسىن-سەبەبى تۇگەل. ەڭ الدىمەن، بۇل ونىڭ فرانسيا پرەزيدەنتى رەتىندە قازاق جەرىنە، ءتىپتى ورتا ازياعا العاش قادام باسۋى. ەندى ءبىر جاعىنان بۇل ساپارى قازىرگىدەي كۇردەلى حالىقارالىق جاعدايعا قاراماستان قازاق–فرانسۋز قارىم-قاتىناسىنىڭ جاڭا ءبىر ساتىعا كوتەرىلگەنىنە دالەل بولعالى وتىر.
سالەم حات ديپلوماتياسى
فرانسيا پرەزيدەنتىنىڭ قازاقستانعا جوسپارلاعان ساپار ۋاقىتى جاقىنداعاندا ەلىمىزدە قايعىلى وقيعا بولدى. قاراعاندىداعى كوستەنكو شاحتاسىندا اپاتتان 46 شاحتەر كوز جۇمدى. وسىعان وراي پرەزيدەنت ماكرون قازاق تىلىندە كوڭىل ايتۋ حاتىن جولدادى. ول ازاماتتارىنان ايىرىلىپ، كوڭىلى قارالى، جۇرەگى جارالى وتىرعان ەلىمىزگە قايعىرا كوڭىل ايتاتىنىن بىلدىرگەن.
حاتىنىڭ ناقتى مازمۇنى مىناداي: «بارشا قازاقستاندىقتارعا دەگەن دوستىق پەيىلىمدى جەتكىزۋ ماقساتىنداعى قازاقستانعا تاريحي ساپارىما بىرنەشە كۇن قالعاندا ەلدىڭ شاحتالارىنىڭ بىرىندە بولعان قايعىلى حاباردى تەرەڭ مۇڭمەن قابىلدادىم. بارلىق قازا تاپقانداردىڭ تۋىستارى مەن جاقىندارىنا كوڭىل ايتامىن».
بۇل حات، ارينە، قايعىلى جاعدايعا جىبەرىلگەن كوڭىل ايتۋ حاتى بولعانىمەن، فرانسۋز ديپلوماتياسىنىڭ ۇكىلى ءۇمتىن دە الىپ جەتتى. ءوزى ساپارلاعالى وتىرعان ەلدەگى قايعىلى وقيعانىڭ ارينە ونىڭ كەزەكتى ساپارىنا سىرتقى تۇرعىدان اسەرى بولاتىنى دا بەلگىلى. فرانسيا تاراپى مۇنى ەسكەرمەي وتىرعان جوق.
جالپى، فرانسيا باسشىسى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆپەن تىعىز قارىم-قاتىناستاعى شەتەلدىك ليدەرلەردىڭ ءبىرى. بۇدان تۋرا ءبىر جىل بۇرىن وتكەن كەزدەسۋلەرى دە اسا جوعارى دەڭگەيدە بولعان ەدى. قازاقستان پرەزيدەنتى رەتىندە فرانسياداعى العاشقى ساپارىندا قاسىم-جومارت توقايەۆ مەيماندى قارسى الۋدىڭ جوعارى ءىلتيمپاتىنا بولەنگەن. سول كەزدەسۋدە ول ارىپتەسى ماكرونمەن ەكى ساعاتتان استام ۋاقىت بەتپە-بەت اڭگىمەلەسىپ، كوپتەگەن ماسەلەلەردە پىكىر الماسقان بولاتىن. تۋراسىن ايتقاندا، فرانسيا پرەزيدەنتىنىڭ قازاقستانعا رەسمي ساپارمەن كەلۋىنە دە وسى كەزدەسۋ تۇرتكى بولعانى انىق. سول كەزدەگى رەسمي مالىمەتتەردە تاراپتار ەكى ەل قارىم-قاتىناسىنان تىس، حالىقارالىق جاعدايلارعا قاتىستى دا ەمەن-جارقىن پىكىر الماسقانى ايتىلعان ەدى.
ال وسى جىلدىڭ كوكتەمىندە فرانسيا پرەزيدەنتىنىڭ ارناۋلى وكىلى يزابەل ديۋمون حانىم پرەزيدەنت ماكروننىڭ جىلى لەبىزدى سالەم حاتىن الىپ استاناعا كەلگەن. قابىلداۋ كەزىندە مەملەكەت باسشىسى قازاق–فرانسۋز قارىم-قاتىناسىنىڭ دامۋ قارقىنىنا ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن. ديۋمون حانىم سالەم حاتپەن بىرگە پرەزيدەنت ماكروننىڭ اۋىزەكى سالەمىن دە جەتكىزىپ، پاريج بەن استانا ورتاسىندا ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى دامىتۋعا مۇددەلى ەكەندىكتەرىن باسا بەلگىلەپ قايتقان. مىنە، وسىلايشا قازاق–فرانسۋز قارىم-قاتىناسىنىڭ جاڭا قارقىن الۋىنا «سالەم حات ديپلوماتياسىنىڭ» دا ءوز اسەرى بار.
تاريحي ساپار: تاساداعى تارتىستار
فرانسيا – ەۋروپالىق وداق ىشىندەگى لوكوموتيۆ ەلدەردىڭ ءبىرى. ءارى الەم ەكونوميكاسى مەن حالىقارالىق قاتىناستارداعى ىقپالدى ەل سانالادى. يادرولىق دەرجاۆا ەكەنىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، فرانسيا شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى قىزۋ نۇكتەلەرگە اسەر ەتەتىن كۇش رەتىندە دە باعالانادى. ونىڭ قازاقستانمەن نەمەسە ورتا ازيامەن قارىم-قاتىناسى سىرت كوزدىڭ قاپەرىنەن تىس قالماسى انىق. سوندىقتان دا ماكروننىڭ كەزەكتى ساپارىنىڭ جاي-جاپسارىن، ارقاۋ-استارىن سان-ساققا جۇگىرتىپ جاتقاندار دا جوق ەمەس. ەڭ اۋەلى بۇنى ايماقتاعى رەسەيدىڭ ءداستۇرلى ىقپالىنا قارسى جاڭا ارەكەت رەتىندە باعالاپ شىعاتىندار دا بار. ءىرى دەرجاۆالاردىڭ باسەكەسى قىزىپ تۇرعان شاقتا، بۇنداي كوزقاراستاردىڭ ايتىلۋى دا تاڭقالارلىق جايت ەمەس.
پرەزيدەنت ماكرون استانادان شىعىپ، ساپارىنىڭ ەكىنشى ايالداماسى رەتىندە تاشكەنتكە ات باسىن بۇرماق. بۇل رەسمي ءپاريجدىڭ قازاقستاندى قامتىعان گەوساياسي ايماققا سالماقتى ءبىر قادام جاساپ وتىرعانىن كورسەتىپ تۇر. تابيعي رەسۋرستارعا، مول شيكىزاتقا يە، اسىرەسە ۋرانعا باي ورتا ازيا ەلدەرىمەن ەكونوميكالىق بايلانىستى تەرەڭدەتۋ فرانسيا پرەزيدەنتىنىڭ كەزەكتى ساپارىنىڭ تاعى ءبىر ءمانى.
ورتا ازيا ساپارىنىڭ ماقساتى جايىندا ماكرون ءوز ەلىندەگى اقپارات قۇرالدارىنا دا پىكىر بولىسكەن. ول قازاقستان مەن وزبەكستانعا وسى ەلدەردەگى «رەفورمالار مەن مودەرنيزاسيالاۋ كۇش-جىگەرىنە» كومەك كورسەتىپ، «ەۋروپامەن بايلانىستارىن نىعايتۋعا» دەگەن ۇمتىلىسىن قولداۋ تانىتۋدى ماقسات ەتىپ بارا جاتقانىن ايتقان.
ارينە، رەسمي سوزدەر وسىلاي بولعانىمەن، فرانسيا باسشىسىن قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ باي ۋران قورى كوبىرەك قىزىقتىرادى. ەلىندە 56 يادرولىق رەاكتورى بار فرانسيا ەلەكتر قۋاتىنىڭ ۇشتەن ەكى بولىگىن اەس-تەن الادى. بۇعان دەيىن دە الەمدە ۋران وندىرۋدە كوشباسشى بولىپ كەلگەن قازاقستان فرانسيانى شيكىزاتپەن قامتۋشى نەگىزگى ەل بولعان. نيگەردەگى توڭكەرىستەردەن كەيىن فرانسيا ءتىپتى دە ورتا-ازيالىق ۋران قورىنا ءزارۋ بولا ءتۇستى.
ەرۋلىگە قارۋلى دەگەندەي، ءبىزدىڭ دە ىشكى-سىرتقى ساياسي ءھام ەكونوميكالىق مۇددەمىز تۇرعىسىنان فرانسۋزدىڭ قولداۋ-كومەگى نەمەسە نارىعى قىزىقتى.
مىنە، وسىنداي تەڭ ەكىجاقتىلى مۇددەلىلىك تاراپتاردىڭ اراسىن جاقىنداتىپ كەلەدى. اسىرەسە، ءبىز ءۇشىن فرانسزداردىڭ اەس سالۋداعى، ونى پايدالانۋداعى مول تاجىريبەسى اسا ماڭىزدى. ءتىپتى، توقايەۆ – ماكرون كەلىسسوزدەرىندە بۇل ماسەلە دە تالقىلانۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار دا بار. ۋرانعا باي قازاقستاننىڭ اەس ارقىلى ەنەرگيا تاپشىلىعىنان قۇتىلۋى بولاشاقتىڭ ەنشىسىندە عانا تۇر. ءبىراق ەل ىشىندە اەس-كە جانە ونى قاي ەلگە سالدىرۋعا قاتىستى داۋ-شار اۋىق-اۋىق تۋىپ كەلەدى. مۇنداي تۇستا فرانسيا سىندى ەلدىڭ جوعارى جەتەكشىلەرىمەن بولعان كەزدەسۋ ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا، ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىگىنە قاتىستى ماسەلەنى تالقىلاپ جاتسا ءتىپتى دە قۋانارلىق جايت.
دەگەنمەن، فرانسيالىق باسىلىمدار ماكرون ساپارىنىڭ ماسكەۋگە قاتىستى اسەر-ىقپالىن دا ءسوز ەتۋدە. بۇدان تىس ورتا ازياداعى ادام قۇقىعى، ءسوز بوستاندىعى جانە دەموكراتيانىڭ دامۋ دەڭگەيىنە قاتىستى ماسەلەلەردى كوتەرىپ، فرانسيا پرەزيدەنتىنە ىقپال ەتكىسى كەلىپ جاتقان تاراپتار دا بار. قازاق–فرانسۋز قارىم-قاتىناسى مىنە وسىنداي اۋمالى-توكپەلى ءارى تالاس- تارتىستى كەزەڭدە ءوزىنىڭ جاڭا باعىت-باعدارىن ايقىنداعالى وتىر.