قازىرگىدەي دۇكەنى كوپ كەز ەمەس، قىستاۋدان جايلاۋعا كوشىپ جۇرگەن بۇرىنعى قازاق بىر-بىرىنەن، ونىڭ ىشىندە قۇدايى كورشىسىنەن ەشتەڭەسىن قىزعانباعان. اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس قوڭسى قونعان اتا-بابامىزدىڭ قاۋىمداسىپ، بىرلەسىپ كۇن كەشكەنىن بىلەمىز.
حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن سالت-داستۇرىندەگى ءار ءىس پەن قيمىلدىڭ، ءار ىرىم مەن ءراسىمنىڭ ءوز ءمانى بار. ءبىراق سونىڭ ىشىندە «ۇيىتقى سۇراۋ» دەگەن ۇعىم جوق. قازاق نەگە ءسۇت، ايران، ىرىمشىك، قۇرت سەكىلدى تاعامداردىڭ ۇيىتقىسىن بوتەننەن سۇراماعان؟
بۇل سۇراقتىڭ تۇبىندە تەرەڭ نانىم مەن ومىرلىك فيلوسوفيا جاتىر. قازاق ءۇشىن اعارعان تەك اس ەمەس، ىرىس پەن ءومىردىڭ سيمۆولى. ءوزىم تۋىپ وسكەن قازالىداعى «كورشى اقىسى – ءتاڭىر اقىسى» دەگەن قاعيداعا تاستاي بەرىك اۋىلداستارىمنىڭ بەكەم ۇستايتىن ءبىر ەرەجەسى وسى – ۇيىتقى سۇراماۋ ەدى. سۇراعاندا دا «ۇيىتقى» دەپ ايتۋعا ۇلكەندەر تىيىم سالاتىن، اندا-ساندا سۇراي قالساڭ «سۇتكە سالاتىن ايران» دەپ سۇراۋ كەرەك دەگەندى ۇيرەتتى ۇلكەندەر. سۇتكە سالاتىن ايراندى دا كىم كورىنگەننىڭ ۇيىنەن سۇراتپايتىن. «پالەنشە كەلىننىڭ اياق-تاباعى تازا عوي، تۇگەنشە تازايىن عوي» دەپ ايران سۇرايتىن ءۇيدى دە تاڭدايتىن. ءبىر اپتانىڭ بەس كۇنىندە كۇيەۋىنەن تاياق جەپ جىلاپ جۇرەتىن، وتاعاسى ماس، وتاناسى لاس ۇيدەن ايران سۇراتپايتىن، بالا كەزدە ءمان بەرمەگەنمەن، ءقازىر ويلانسام، مۇنىڭ دا استارىندا تەرەڭ تاربيە جاتىر ەكەن.
وسىعان قاتىستى نە بىلەسىز دەگەن سۇراعىما ەتنوگراف دوسىمبەك قاتران ۇلى: «ۇيىتقى سۇراۋعا بولمايدى دەگەن تىيىم بار. ايرانداي ۇيىپ وتىرعان قۇتتى الىپ كەتەدى دەگەن ىرىم. سوندىقتان ۇيىتقى الاتىن كىسى ءوز ىدىسىمەن كەلىپ، «ايران» دەپ سۇراپ الادى. «ايران سۇراي كەلىپ، شەلەگىڭدى جاسىرما» دەگەن ءسوز وسىدان قالعان»، دەپ جاۋاپ بەردى.
ۇلتتىق تاعام تەك فيزيكالىق قورەك ەمەس، رۋحاني كودتىڭ ءبىر بولىگى، سوندىقتان ۇيىتقى تەك ايراننىڭ ءدامىن ساقتايتىن زات ەمەس، ۇيىسۋ ۇعىمىمەن دە ۇندەس.
اتا-بابالارىمىز ەگەر ءبىر ءۇي بوتەننەن ۇيىتقى سۇراسا، وندا سول ءۇيدىڭ ىرىسى دا وزگە جاققا اۋادى دەپ سەنگەن. سەبەبى ۇيىتقى – ءۇيدىڭ ىشكى ەنەرگياسى. وسى جايىندا ەتنوگراف مارات توقاشباي بىلاي دەدى:
«سۇتكە، ءسۇت ۇيىتقىسىن بەرۋگە بايلانىستى ناقتى قاتىپ قالعان قاعيدا جوق. ءسۇت ەڭ باستىسى جەرگە توگىلمەۋى كەرەك. ال ءسۇت ۇيىتقىسىن سىرتقا بەرۋ كوبىنە ءوزىمىزدىڭ ىشكى ۇيىتقىمىز، بەرەكەمىز كەتەدى دەگەن قورقىنىشپەن شەكتەلگەن. ۇيىتقى بەرۋدەن قاشاتىنى سوندىقتان. ال اقيقاتىندا ۇيىتقى بەرۋدىڭ ەش تىيىمى جوق».
ءقازىر ۇيىتقى سۇراۋ – ۇمىت بولعان ۇعىمنىڭ ءبىرى. ءبىراق ونىڭ فيلوسوفياسى ءالى وزەكتى. قوعامدا دا، وتباسىندا دا «ۇيىتقى» – بىرلىك پەن جاۋاپكەرشىلىك. قازاقتىڭ وسى قاراپايىم قاعيداسى بۇگىنگى زاماندا دا ءوز ماعىناسىن جوعالتقان جوق، ياعني بەرەكەنىڭ ۇيىتقىسىن سىرتتان ىزدەمە، ونى وزىڭنەن باستا. سەبەبى ۇيىتقى تەك ايراننىڭ ەمەس، بەرەكەنىڭ دە باستاۋى، ءۇيدىڭ قۇتى. ول شاڭىراقتىڭ ىرىسى مەن رۋحاني تۇتاستىعىن بىلدىرەدى. «ۇيىتقى سۇراماۋ» ءداستۇرىنىڭ تۇبىندە تەرەڭ دانالىق بار.