شاكەن ايمانوۆتىڭ تۋعانىنا – 110 جىل
كورنەكتى اكتەر، رەجيسسەر شاكەن ايمانوۆ 1914 جىلى 15 اقپاندا پاۆلودار وبلىسى، باياناۋىل اۋدانى، ايمانبۇلاق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى كەنجەتاي ساياتشىلىعىمەن اتى شىققان، ونەرگە قۇمار جان بولعان. كورگەن-بىلگەنى، كوكەيگە تۇيگەنى كوپ كەنجەتاي بالالارىنا جاستايىنان دومبىرا ۇيرەتىپ، ان-كۇيگە، ونەرگە باۋلىپ وسىرەدى. باسقا باۋىرلارىنا قاراعاندا اسىرەسە شاكەننىڭ ونەرگە قابىلەتى، ىنتا-ىقىلاسى ەرەكشە بولادى.
ونەر قىسىپ وسكەن ورەن
اكەسى كەنجەتاي مەن تۋعان جەزدەسى، تەڭدەسسىز ءانشى قالي بايجانوۆتان تاربيە الا وتىرىپ، ول ءوزىنىڭ ارتىستىك دارىنىن ەرتە بايقاتادى. جاستايىنان ويىن-ساۋىق، جيىن-توي وتكەن جەردەن تابىلىپ، ءان سالىپ، ولەڭ وقىپ، جۇرت اۋزىنا ىلىگەدى. قارا جۇمىسقا ونشا بەيىمى جوق ەركە شاكەن اناسى الدەبىر شارۋاعا جۇمساسا، اياقاستىنان اۋىرعان سىڭاي تانىتاتىن بولعان. ال قاتتىراق ۇرىسسا، اۋىلدىڭ جانىنداعى «سەرەكتاستىڭ» باسىنا شىعىپ الىپ، قاراپتان-قاراپ وتىرىپ جىلايتىن كورىنەدى. بۇل قىلىعىن ەرسى كورىپ، بالانى تىيىپ تاستاماق بولعانداردى كەنجەتايدىڭ اعاسى ابباس: «تيمەڭدەر وعان... تەگىن جىلاپ وتىرعان جوق. ونەر قىسىپ جىلاپ وتىر»، – دەپ توقتاتادى ەكەن.
اعايىن-تۋىس اراسىندا وسىلايشا ەركىن وسكەن ءجاسوسپىرىم ءىنىسىن اعاسى قاجىمۇرات 1924 جىلى سەمەيگە وقۋعا الىپ كەتەدى. ءوزى ءمۇعالىم بولعاندىقتان، شاكەندى دە ءمۇعالىم بولسىن دەپ العاشىندا كازكوممۋناعا، كەيىننەن حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىنا تۇسىرگەن. وسى ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەن كەزىندە شاكەننىڭ قولىنان دومبىرا مەن ماندولين تۇسپەي، نەشە ءتۇرلى كوركەمونەر ۇيىرمەلەرىنە قاتىسىپ جۇرەدى. ونەرپاز رەتىندە جارقىراي كورىنىپ، كەيىننەن ەل ىشىندەگى دارىندى جاستاردى تەاترعا تارتۋ ءۇشىن الماتىدان ارنايى كەلگەن جازۋشى، دراماتۋرگ عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ كوزىنە تۇسەدى. ءسويتىپ، ينستيتۋتتىڭ 3-كۋرسىنان وقۋىن تاستاپ، الماتىداعى كاسىبي تەاترعا جول تارتادى.
ءجاسوسپىرىم كەزىنەن بىردە ءان مەن كۇيدىڭ، بىردە ءبيدىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ونەر دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قويعان شاكەن ءبىر كەزدەردە قازاقشا ترۋپپانى بىلاي قويىپ، ورىس ترۋپپاسىنىڭ ويىنىنا دا قاتىسقان. كاسىبي ونەرگە كەلگەننەن كەيىن دە سول ىزدەنىمپازدىعىنان تانباعان ول، كەشكە كوپشىلىك ەپيزودتارىنا قاتىسا ءجۇرىپ، كۇندىز تەاتر جانىنداعى ستۋديادا وقىپ، دراما اكتەرى رەتىندەگى شەبەرلىگىن شىڭداعان. سونىمەن بىرگە، وپەرا ونەرىمەن دە اۋەستەنگەن. ياعني شاكەن كەنجەتاي ۇلى كوركەم ونەردىڭ بارلىق جانرىندا باعىن سىناپ كورمەك بولعان. دەگەنمەن، «مەن دراما تەاترىن ەشقاشان ۇمىتقان ەمەسپىن، ۇمىتپايمىن دا. وسى كۇنىمە جەتكىزگەن دە – وسى تەاتر. تەاتر – مەنىڭ اكتەرلىك مەكتەبىم» دەپ ەرەكشە ايتىپ وتكەن شاكەن ايمانوۆ قازاق ساحناسىنداعى قايتالانباس وبرازدارىمەن، سپەكتاكلدەرىمەن تاريحتا قالدى. اسىرەسە شاكەننىڭ كەيىپتەۋىندەگى اقان سەرى، قوبىلاندى، پەترۋچيو، وتەللو بەينەلەرى كورەرمەننىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنەدى. ال «اباي» سپەكتاكلىن قويعانى ءۇشىن شاكەن ايمانوۆقا كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعى بەرىلەدى.
كينو ونەرىنىڭ بولاشاعىن باعامداي ءبىلدى
شاكەن كەنجەتاي ۇلى قازاق تەاترىندا 40-تان استام جاڭا بەينە جاساپ، 15-تەي سپەكتاكل قويادى. تەاتردىڭ باس رەجيسسەرى بولادى. ءبىراق سوعان قاراماستان ۇلى سۋرەتكەر كينو ونەرىنە بەت بۇرادى. 1953 جىلدان باستاپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قازاق كينو ونەرى سالاسىندا ءونىمدى ەڭبەك ەتەدى. جۇرتتىڭ سونداعى: «كينوعا نەگە اۋىستىڭىز، دراما تەاترىنان نەگە كەتىپ قالدىڭىز؟» دەگەن سۇراقتارىنا شاكەن كەنجەتاي ۇلى كەزىندە: «جاسىرمايمىن، تەاتردى ءبىر ۋاقىتتا كوپ بولسا، مىڭ، مىڭ جارىم كىسى كورەدى. ال كينونى پالەن ميلليون حالىق كورە الادى. كينو ونەرىنىڭ وسى مۇمكىندىگىن پايدالانىپ كورسەم دەگەن ماقساتىم بار»، – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. ياعني سەزىمتال، سۇڭعىلا تۇلعا ەل مادەنيەتىن، ونەرىن وركەندەتۋ ماسەلەسىنىڭ بولاشاقتا كينو ونەرىمەن بايلانىستى بولاتىنىن سول كەزدىڭ وزىندە تەرەڭ تۇسىنگەن. سول سەبەپتى دە ول كينونىڭ ءتىلىن مەڭگەرۋگە، تابيعاتىن تۇسىنۋگە بار كۇشىن سالعان.
شاكەننىڭ ەڭ العاشقى تۇسكەن كينوسى – «امانگەلدى». ءفيلمنىڭ الماتى تۇبىندەگى قاراقاستەك اۋىلىندا تۇسىرىلە باستاعانىن ەستىگەن بويدا ءوز قالاۋىمەن بارىپ، ەپيزودقا تۇسەدى جانە سول فيلمگە كەڭەسشى بولادى.
كينو الەمىنە وسىلايشا قادام باسقان شاكەن ودان كەيىنگى كەزەڭدە قازاق كينوسىنىڭ العاشقى باستاۋلارى بولىپ ەسەپتەلەتىن «رايحان»، «اق گۇل»، «اباي اندەرى»، «التىن ءمۇيىز» فيلمدەرىنە دە قاتىسادى. بۇلاردان كەيىن تۇسىرىلگەن «جامبىل» فيلمىندە شاكەنگە شايمۇحامبەت اقىننىڭ ءرولى بەرىلەدى. ءبىراق فيلمگە دايىندىق بارىسىندا ول سەنارييدەگى ولەڭدەردى ۇناتپاي، باسقا ءبىر ولەڭدەردى وقىپ بەرەدى. سونىسىنا ريزا بولعان رەجيسسەر دزيگان باستاپقى شەشىمىن وزگەرتىپ، 39 جاستاعى شاكەندى 100 جاساعان ابىز اقىننىڭ رولىنە بەكىتەدى. ش.ايمانوۆ جاساعان جامبىل بەينەسىنە ايتۋلى اكتەر، رەجيسسەر سەرگەي بوندارچۋك: «ونىڭ بەت-الپەتى، كوزدەرى، قولدارى، ءسوز ساپتاسى مەن ءجۇرىس-تۇرىسى سونشالىقتى ءدال، سونشالىقتى سەنىمدى. كورەرمەن بۇكىل ءفيلمنىڭ ونە بويىندا ورىنداۋشى اكتەردى اتىمەن ەستەن شىعارىپ، ءوز حالقىنىڭ ۇلى، وتانشىل ازامات، اقىن، داناگوي قاريا، ءتىرى جامبىلدى كورىپ وتىرعانداي ەلتىپ قالادى»، – دەپ جوعارى باعا بەرەدى.
كينوعا كەلگەننەن كەيىنگى مەزگىلدە شاكەن كەنجەتاي ۇلى 20-دان استام رولدە ويناپ، 14 فيلم تۇسىرگەن. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇزدىكتەرىنىڭ ءبىرى – «اتامەكەن» ءفيلمى دۋشانبەدەگى فەستيۆالدە باس جۇلدەگە يە بولعان، لەنينگرادتاعى بۇكىلوداقتىق فەستيۆالدە ەلۋباي ءومىرزاقوۆ ەر كەيىپكەر ءرولىن جاقسى ورىنداعانى ءۇشىن ءبىرىنشى بايگە العان. ال شاكەن كەنجەتاي ۇلىنىڭ ەڭ مىقتى ءفيلمى «اتاماننىڭ اقىرى» – وكىنىشكە قاراي، سۋرەتكەردىڭ ەڭ سوڭعى جۇمىسى. قازاق تەاترى مەن كينو ونەرىنىڭ قالىپتاسىپ، شىڭدالۋىنا ايرىقشا ىقپال ەتكەن دارا دارىن يەسى 1970 جىلى 23 جەلتوقساندا، 56 جاسىندا ماسكەۋدە ماشينا قاعىپ قايتىس بولدى.
«ابايدى» تۇسىرسەم دەپ ارماندادى
ونەردە وزگەشە تالانتىمەن تانىلعان شاكەن كەنجەتاي ۇلى ومىردە دە ەشكىمگە ۇقسامايتىن، اشىق-جارقىن، ەرەكشە جومارت ادام بولعان. وسى قاسيەتىنە وراي دوستارى ونى «بۇگىنگى زاماننىڭ سەرىسى» دەپ بىلگەن. دۇنيەنىڭ بەتىنە قارامايتىن ول جۇرتپەن ارالاسقاندى، دوستارىمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرعاندى ۇناتقان. كەز كەلگەن جيىلىستىڭ اياعىن كىشىگىرىم تويعا، ويىن-ساۋىققا اينالدىرىپ جىبەرەتىن شاكەننىڭ جالعىز جۇرەتىن، ۇيىندە وڭاشا قالاتىن كەزى سيرەك ەكەن. ماسكەۋدەن، وداقتاس رەسپۋبليكالاردان، ءتىپتى شەتەلدەن كەلگەن كينو ماماندارى، ءتۇرلى قوناقتار، نەگىزىنەن، شاكەن اعانىڭ ۇيىندە بولىپ، ونىڭ سىي-قۇرمەتىن كورىپ اتتانۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. سونداي-اق ول كىسىنىڭ ۇيىنەن اعايىن-تۋعاندار، وقۋشىلار، ستۋدەنتتەر دە ارىلماعان. جالعىزدىققا جانى قاس شاكەن اعا كەيدە ءوزى ۇناتاتىن ارتىستەرىن شاقىرىپ الىپ، تەكەمەتتىڭ ۇستىنە وتىرا كەتىپ، «قاقپاقىل»، «قۇمار»، «حان» دەگەن اسىق ويىندارىن وينايدى ەكەن.
قالجىڭقوي، سىقاقشىل سۋرەتكەر قايدا بارسا دا سول ءۇيدىڭ ءوز ادامدارىنىڭ بىرىندەي بولىپ كەتەتىن كورىنەدى. سونداي-اق جانىنداعى ارىپتەستەرىنە، ىنىلەرىنە ءارقايسىسىنىڭ جەكە قاسيەتتەرىنە، مىنەزدەرىنە سايكەستەندىرىپ ات قويىپ، جاقىن سىيلاسۋ دا – شاكەندەي ۇلى سۋرەتكەردىڭ وزىندىك ءبىر قىرى.
ءمارت مىنەزدى، اشىق-جارقىن، اقكوڭىل شاكەن اعا ومىردە ەكى نەكەلى بولعان.
كوزكورگەن ارىپتەستەرى شاكەن كەنجەتاي ۇلىنىڭ شەندى مەن شەكپەندىدەن ىقپاعان، قاي كەزدە دە ءوز پىكىرىن تاباندى تۇردە قورعاي الاتىن باتىل، تەگەۋرىندى تۇلعا بولعانىن ايتادى.
شاكەن اعانىڭ بالا كۇننەن بار ۇيقىعا قۇمارلىعى ەسەيگەندە دە قالماعان. سول سەبەپتى دە جۇمىسقا كوبىنەسە كەشىگىپ كەلەتىن ادەتى بولعان. باسشىلار قانشا سوگىس بەرگەنىمەن، ماڭدايالدى اكتەر بولعاندىقتان، ارتىنشا ول شەشىمدەرىن وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولادى. شاكەن اعا كۇيىپ-پىسكەن باسشىلاردىڭ ءوزىن ءاردايىم كۇلكىمەن جەڭىپ وتىرعان، ءازىل-قالجىڭعا ۇستالىعىمەن ەرەكشەلەنگەن. رەجيسسەر رەتىندە دە ۇستامدى، سابىرلى بولا بىلگەن. اكتەرگە ءرولىن بىر-ەكى رەت ءتۇسىندىرىپ، ەگەر الا الماسا، ۇندەمەي، قويا سالادى ەكەن. كەيبىرەۋلەر سياقتى قايتا-قايتا ەسكەرتىپ، كۇيىپ-پىسىپ، ايعايلايتىن ادەتى بولماعان. رەپەتيسيا كەزىندە قولىنا دومبىراسىن الىپ، زالداعى ارتقى قاتارلاردىڭ بىرىنە جايعاسادى دا، سىرت كوزگە قالعىپ كەتكەن كىسىدەي قيال قۇشاعىنا باتادى. بارلىعىن تىڭداپ الىپ، كەمشىلىكتەرىن سوڭىنان ءبىر-اق ايتادى.
شاكەن كەنجەتاي ۇلىنىڭ كينو تۇسىرۋدەگى جۇمىس ءتارتىبى دە ەشكىمگە ۇقسامايتىن. فيلمگە كىرىسكەننەن ساسىپ، ءسۇرىنىپ، مۇرنىنا سۋ جەتپەي جاتاتىن كەيبىر رەجيسسەرلەردەن ءبىر ارتىقشىلىعى – شاكەن اعا فيلم تۇسىرۋگە دايىندالىپ جاتقان ادامداي ەمەس، جايباراقات، شاحمات ويناپ، باياعى ويىن-كۇلكىمەن جۇرە بەرەدى ەكەن. اسىعۋ دەگەندى بىلمەگەن. ءبىراق ءتۇسىرۋ الاڭىنا كەلگەن بەتتە جۇمىسىنا ساقاداي ساي بولعان. سونى كورگەندەر: «بۇل قاي ۋاقىتتا دايىندالىپ ۇلگەرەدى؟» دەپ تاڭعالاتىن بولسا كەرەك. تۋمىسىنان تالانتتى شاكەن اعا اكتەرلەردى ەشقاشان شارشاتپاعان، جالىقتىرماعان، انەكدوت، ءازىل-قالجىڭ ايتىپ، اينالاسىنداعىلارعا ءارقاشان كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇي سىيلاي بىلگەن. اكتەر رەتىندە دە، رەجيسسەر رەتىندە دە يمپروۆيزاسياعا وتە شەبەر بولعان. وكىنىشكە قاراي، شاكەن اعا «ابايدى» تۇسىرسەم دەگەن ارمانىنا جەتە الماي كەتتى.
شاكەن ايمانوۆ فيلمدەرىنىڭ ومىرشەڭ بولاتىن سەبەبى، سۋرەتكەردىڭ كەز كەلگەن فيلمىندە ءوزىنىڭ ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ادامدى قۇرمەتتەۋ، ونىڭ ىشكى پسيحولوگياسىن اشۋعا ۇمتىلىس باسىم. تۋعان حالقىنىڭ بولمىسىن ءاربىر فيلمىنە ارقاۋ ەتە بىلگەن شاكەن كەنجەتاي ۇلى سول كەزدىڭ وزىندە قازاق ءۇشىن وتە ماڭىزدى دەگەن تاقىرىپتاردى كوتەردى، ءارتۇرلى جانرلارعا باردى. ادام تاعدىرىن، ونىڭ ءومىرىنىڭ تراگەديالىق تۇستارىن استارلاپ بولسا دا ايتىپ وتىردى. بۇل رەتتە، ول «كينو – ەلدىڭ ءتولقۇجاتى» دەپ ءتۇسىندى. كينوتانۋشى باۋىرجان نوگەربەك ايتپاقشى، كينو ارقىلى ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ، سونى دارىپتەۋ ماقساتىن قويعان شاكەن اعانى ۇلت ەكولوگياسىنىڭ شىن مانىسىندەگى جاناشىرى دەسەك، ەش قاتەلەسپەيمىز.