بۇگىن – قازاقتىڭ ۇلى كومپوزيتورى ءشامشى قالداياقوۆتىڭ تۋعان كۇنى
وسىدان 93 جىل بۇرىن قاسيەتتى وتىرار توپىراعىندا، قوڭىرتوبەل كۇي كەشكەن قاراپايىم عانا شاڭىراقتا شىر ەتىپ، دۇنيەگە ءبىر ءسابي كەلىپتى. «بار بايلىعىم – بالالارىم» دەپ بىلگەن باقىتتى اكە بۇعان جۇرەگى جارىلا قۋانىپ، ەل-جۇرتىن جيىپ، ۇلان-اسىر توي جاساپ، پەرزەنتىنە «ءجامشيد» دەپ ات بەرىپتى.
مومىن جاننىڭ سونداعى تىلەگى: «وسى بالام جامشيدتەي پاتشا بولسىن، ۇلىق بولسىن» دەگەنگە سايسا كەرەك. سول ساتتە كوپ ىشىنەن ءبىر قاريا ءسوز الىپ، «بالاڭ بۇكىل ەلدىڭ پاتشاسى بولماسا، بولماس، ءبىراق ءاننىڭ پاتشاسى بولۋى ابدەن مۇمكىن» دەگەن ەكەن دەسەدى...
كىم بىلەدى، تۇلپاردى تۇلعاسىنان تانيتىن قازاقى سۇڭعىلالىق ءسابيدىڭ دە جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقانداعى «ىڭگاسىنەن» وزگەشە سىر اڭعارعان بولار. ايتەۋىر، ەل-جۇرتى ەركەلەتىپ، «ءشامشى» اتاندىرعان سول پەرزەنت جىلدار وتە كەلە شىنىمەن دە بۇكىل قازاق دالاسىن باعىندىردى: مۇحتار اۋەزوۆ ايتپاقشى، «XX عاسىردىڭ توبەسىنەن تامشىلاپ تۇرعان ءمولدىر ليريكاسىمەن»!
شىندىعىندا، ءبىزدىڭ قازاقتا كوكىرەگىنەن شىققان دۇنيەنىڭ ءبارى شەتىنەن كلاسسيكاعا اينالىپ، ولمەيتىن، ومىرشەڭ مۇراعا اينالعان، «ۇلكەن-كىشى» دەمەي، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ بىردەي جۇرەگىنە جول تاپقان ادام از. سولاي دەگەندە، ءشامشى – ەكىنىڭ ءبىرى، ءتىپتى بىرەگەيى. قازاقتىڭ اۋليە ابىزدارى ساناتىنداعى عابەڭ، عابيت مۇسىرەپوۆ: «قازاق ونەرى مەن مادەنيەتىن بىلگىسى كەلگەن ادام قاستەيەۆتىڭ پولوتنولارىمەن تانىسىپ، ءشامشىنىڭ اندەرىن تىڭداۋى كەرەك» دەگەندە سونى مەڭزەگەن-اۋ دەپ ويلايسىڭ.
ال شىناشاقتاي ءشامشىنىڭ جۇدىرىقتاي جۇرەگىنەن كۇللى قازاق دالاسىن الديلەگەن ادەمى اۋەن، قاسيەتتى ساز قالاي تۋدى؟ بۇل جەردە دە مەيىرىمى تۇسكەن پەندەسىن ەرەكشە قۇدىرەتكە يە ەتەتىن جاراتۋشى كۇشتىڭ الدەبىر تىلسىم سىرى، جومارتتىعى الدىڭدا باس يمەسكە شاراڭ جوق.
اسىلى، شىن جاۋھار، شىن گاۋھار اسىرە ادەمىلىكتەن ادا، قاراپايىم كەلەدى. ءشامشى دە سول قاراپايىم قالپىمەن-اق قازاق ەلىن، قازاق جەرىن ءان بولىپ ايالادى، ءان بولىپ ايمالادى، ەل-جۇرتىنىڭ ءاربىر قالاسىنا، دالاسىنا اننەن ەڭسەلى ەسكەرتكىش تۇرعىزىپ كەتتى. مىسالى، پاريج ەيفەل مۇناراسىمەن، ماسكەۋ كرەملىمەن تانىمال بولسا، قازاق ەلىنىڭ سول كەزدەگى استاناسى الماتى ءشامشى انىمەن ايگىلى بولدى. ويتكەنى بۇرىن-سوندى ەشكىم الماتىعا «باقىت قۇشاعىندا» سياقتى سيمۆول جاساي العان ەمەس...
ءشامشى ومىرىنەن حابارسىز ادام كومپوزيتوردىڭ سيقىرلى سازعا، ەركە نازعا تولى اسەم اندەرىن تىنداپ وتىرىپ، ونى توپان سۋ توبىعىنان كەلمەي، جالعان دۇنيەنى جالپاعىنان باسىپ وتكەن جان رەتىندە ەلەستەتەر دە. شىن نەگىزىندە، اركىم وزىندە جوعىن جىرلايدى، وزىندە جوعىن ارماندايدى. ول تۋرالى ءشامشىنىڭ ءوزى دە: «ەلدىڭ ءبارى مەنىڭ وبرازىمدى «باقىت قۇشاعىندا» دەپ ويلايدى. ال مەنىڭ ءومىرىم «قايىقتاعىعا» ۇقساس. مەن ءومىر بويى ەسكەكسىز قايىقتا ءوتتىم» دەسە كەرەك.
مەن كەيدە ءشامشىنىڭ اسپان تەكتەس اندەر تۋعىزا العانىنىڭ قۇپياسى ونىڭ ادامي كىردەن، پەندەلىك قام-قارەكەتتەن ادا بەكزات بولمىسىندا جاتىر ما دەپ ويلايمىن. بۇل رەتتە، كومپوزيتوردىڭ ونەردەگى قاناتتاس ءىنىسى نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ تا: «ءشامشىنىڭ ىشكى سۇلۋلىعى، مىنەزى، اقىل-پاراساتى كەرەمەت بولاتىن. جولداستىق «ءسىز»، «ءبىزى» مەن ازاماتتىعىندا ينەنىڭ جاسۋىنداي جالعاندىق بولمايتىن. تابيعاتىنان تەكتىلىگى، مادەنيەتتىلىگى سونداي، ول مەيلى ۇلكەن بولسىن، مەيلى كىشى بولسىن، ءبىر ادامنىڭ ءسوزىن بولمەيتىن، ءبىر ادامعا داۋىس كوتەرىپ سويلەمەيتىن. جۇرەگىنەن شىققان ءاربىر ءانى حالىقتىڭ ايالى الاقانىندا تەربەلىپ جۇرگەنىنە، ەلدىڭ ءوزىن سونشالىقتى توبەسىنە كوتەرگەنىنە قاراماستان، ءشامشىنىڭ ءبىر ماسايراپ، جەلپىنگەن كەزىن كورگەن ەمەسپىن. ءار ۋاقىتتا بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بولىپ جۇرەتىن. ەزۋىندە ادەمى عانا جىميعان، ءتاتتى كۇلكىسى تۇراتىن...» دەگەندى ايتادى.
تەكتىلىگىنەن عوي، ايتپەسە:
دالامەنەن جۇرەسىڭ، تاۋ اساسىڭ،
كورەسىڭ بيىگىن دە، الاساسىن.
كەنەزەڭ كەپكەندە ءبىر لاي سۋعا،
كەز كەلگەن ماقۇلىقپەن تالاساسىڭ...ول – دەپ مۇقاعالي ايتپاقشى، الدەكىممەن تالاساتىنداي، تايتالاساتىنداي جاعداي ءشامشىنىڭ باسىندا بولمادى عوي دەيسىز بە؟.. ءبىراق ول ءوزىنىڭ باعاسىن ءبىلدى. نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ ايتپاقشى، «مەن مىقتىمىن!» دەگەن كومپوزيتورلاردىڭ ويىنا كىرىپ-شىقپاعان كەرەمەت دۇنيەلەر تۋعىزا تۇرىپ تا...»، كىسىلىگىنەن، كىشىلىگىنەن تانباي كەتتى.
ال «باعا بىلمەستەر» شامشىگە «كومپوزيتور» دەگەن اتتى قيماي، الىستى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، شامشىگە «سازگەر» دەگەن ات لايىق. ال «كومپوزيتور» دەگەن اتاق الۋ ءۇشىن ادام ارنايى كومپوزيتورلىق وقۋدى ءبىتىرۋى كەرەك ەكەن. ول دا دۇرىس شىعار. ءبىراق بالەنباي جىل وقىپ، ارنايى ديپلوم العان سول وقىمىستىلاردىڭ قايسىسى ءشامشى مۋزىكاسىمەن تەندەسە الار مۋزىكا تۋعىزدى؟..
كونسەرۆاتوريا بىتىرگەن سول كوپ «كومپوزيتور» مەن ءبىر عانا ءشامشىنىڭ ءوزىن حالىق سۇيىسپەنشىلىگى تارازىسىنا سالىپ تارتار بولساق، قايسىسىنىڭ سالماعى باسىم بولار ەدى؟.. ونى تاپتىشتەپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. ازىرگە ايتارىمىز – قازاق دەگەن ۇلت باردا ءشامشى ءتىرى، ءشامشىنىڭ اندەرى ءتىرى.
ءشامشىنىڭ جىلاۋى
ءشامشىنىڭ بۇل ومىردە تارتقان تاۋقىمەتى از ەمەس-تىن. ايتسە دە وعان «قازاق سسر ونەرىنە ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر» دەگەن اتاق بەرىلەر مە ەكەن؟» دەپ كۇتىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ سارسىلدىرعان ازابىن ايتىپ جەتكىزۋگە ءتىل جەتپەيدى.
بۇل 1989 جىلدىڭ جاز ايى بولاتىن. ءبىز شىمكەنتتىڭ تۇبىندەگى لەنينسك دەگەن اۋىلدا تەمىربەكوۆ رايىمقۇل دەگەن مۋزىكانت جىگىتتىڭ ۇيىندە قوناق بولىپ وتىرعانبىز. تاڭەرتەڭگىلىك گازەتتى قاراپ وتىرعان ءشامشىنىڭ داۋىسى وقىس شىقتى.
– ءما! –دەدى ول ماعان گازەتتى ۇسىنىپ، – مىنا ۋكازدى وقى.
مەن قاراسام، گازەتتە شامشىگە «قازاق سسر-نا ەڭبەگى سىڭگەن مادەنيەت قىزمەتكەرى» دەگەن اتاق بەرىلگەن ۋكاز جاريالانىپتى. ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە جالت قاراستىق. ساعاتتىڭ دا تىقىلى توقتاپ قالعانداي بولدى. جۇرەگىمىزدە جۇرەتىن ءبىر ادەمى سارىن بار ەدى، ول دا ساپ تيىلدى... ال، ەڭ باستىسى، ەكەۋمىزدىڭ بار ءۇمىتىمىز بىردەن ءۇزىلدى. اسىرەسە، شامشىنىكى. سەبەبى، بار ءومىرىن شىعارماشىلىقپەن وتكىزگەن شامشىدە نە ەڭبەك كىتاپشاسى، نە ستاج جوق بولاتىن. سوندىقتان دا وعان زەينەتاقى ءتيىستى ەمەس-تىن. ەگەر ونىڭ كومپوزيتورلىق ەڭبەگى باعالانىپ، «ونەر قايراتكەرى» دەگەن قۇرمەتتى اتاق السا عانا ارنايى زەينەت اقى الاتىن. ال، «ۇزدىك مادەنيەت قىزمەتكەرىنە» ونداي ەرەكشەلىك ءتيىس ەمەس.
– ءيا، ءبارى ءبىتتى... تىندى... – دەدى ءشامشى تەرەڭ كۇرسىنىپ. – «سەنگەن قويىم سەن بولساڭ، كۇيسەگەنىڭدى ۇرايىن» دەگەن ەكەن بىرەۋ...
– اپىراي نەگە بۇلاي ەتتى؟ ولاردىڭ بۇل ءىسى ءسىزدى كومپوزيتور ەمەس، اۆتوكلۋب باستىعى دەگەنى عوي، – دەپ قالدى رايىمقۇل.
ءيا، كىم دەسە، و دەسىن! ايتەۋىر، شامشىگە زەينەتاقى جوق. بۇكىل قازاق حالقىنا 35 جىل رۋحاني ازىق بەرگەن ءشامشى، ەندى الپىستان اسىپ، ەڭكەيۋگە اينالعان شاعىندا كوك تيىنسىز قالدى دەگەن ءسوز بۇل.
– دۇنيەدە نە نارسە تەرەڭ؟ قاي كول؟ – دەدى ءشامشى داۋسى ارەڭ شىعىپ.
– بىلمەيمىن. مۇمكىن، بايقال شىعار..
– جوق، كوڭىل،– دەدى ءشامشى. – ءبىراق سول كولدىڭ شولگە اينالعانى جامان... قۇدايىم، بايكال سۋالا كورمەسىن.
مەن شامشىگە جالت قاراعان ەدىم، ەسىل ەر جىلاپ وتىر ەكەن. ەكەۋمىز ءۇش جىل بىرگە جۇرگەندە مەن ءشامشىنىڭ شىن جىلاعانىن كورگەن ەمەسپىن. جۇرەگى نازىك، ءوزى سەزىمتال ءشامشى وپ-وڭاي كوڭىل بوساپ، كوزىنە ۇيىرىلگەن قوس تامشىنى ءۇزىپ تاستاپ وتىرۋشى ەدى. ال بۇل جولى شىنداپ جىلادى. الدەكىمدەردىڭ وڭدىرماي اتقان وعىنا قولىنان بار كەلگەنى عوي، كوز جاسىمەن جاۋاپ بەردى. ءشامشى بالا سياقتى قورعانسىز، كەيۋانا سەكىلدى دارمەنسىز ەدى. سونداي ادامدى جىلاتۋ ادام جۇرەگىنە قۋانىش ەگەتىن اسەم ءاندى جىلاتقانداي بوپ سەزىلدى ماعان...
(ورازبەك بودىقوۆتىڭ ءشامشى جايلى حيكاياتتارىنان الىندى)
باقىت قۇشاعىندا
ولەڭى ت.مولداعالييەۆتىكى
ءانى ش.قالداياقوۆتىكى
كوزىڭنەن ءبىر ۇشقىن،
ۇشتى ما بىلمەدىم.
ايتەۋىر نۇر قۇشتىم،
ايتەۋىر گۇلدەدىم.
كوكتەمنىڭ بۇلب ۇلى،
كەۋدەمە قونادى.
قۇشاققا قىر گ ۇلى،
تولعانداي بولادى.
قايىرماسى:
كەل، بيلەيىك، كەتپە مەنىڭ قاسىمنان،
قىزعالداعىم، تاڭ نۇرىمەن اشىلعان.
سەزىم، شىركىن، اق جاڭبىرعا ۇقسايدى،
الماتىدا جاڭا جاۋىپ، جاڭا جاۋىپ باسىلعان.
ءانبىسىڭ توگىلگەن،
جىرمىسىڭ ارمانداي.
ءبىر باقىت كورىنگەن،
جاقىنداپ قالعانداي،
جاناردىڭ ۇشقىنى،
جۇرەكتە جانادى.
قولىڭنىڭ ىستىعى،
قولىمدا قالادى.
كۇناسىز شۋاقپىن،
جانىڭا ۇڭىلگەن.
مەن بۇگىن بۇلاقپىن،
ىلگەرى جۇگىرگەن.
سۇيەمىن مەن كۇندى،
كوڭىلدى، جالىندى،
سەن بيلە، ەركىمدى،
الديلە جانىمدى.