ەل پرەزيدەنتىنىڭ «Qazaqstan» ۇلتتىق ارناسىنا بەرگەن سۇحباتى كوكەيدەگى كوپ ساۋالعا ناقتى جاۋاپتار بەرۋىمەن ەرەكشەلەندى.
– قۇرمەتتى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى، «Qazaqstan» ۇلتتىق تەلەارناسىنا سۇحبات بەرۋگە كەلىسىم بەرگەنىڭىز ءۇشىن سىزگە كوپ راحمەت. ءسىزدىڭ الدىڭعى سۇحباتىڭىز ورىس تىلىندە بولدى. باسءپاسوز حاتشىڭىزدىڭ ايتۋىنشا، ول سۇحبات حالىقارالىق اۋديتورياعا ارنالعان. بۇل جولى قاي اۋديتورياعا ارنالادى؟ وسىنداي بولە-جارۋ قازاق ءتىلىن كەمسىتۋ بولىپ ەسەپتەلمەي مە؟
– بۇل ەشقانداي دا كەمسىتۋشىلىك نەمەسە مەنسىنبەۋشىلىك ەمەس. وسىعان دەيىن كوپتەگەن تەلەارنا مەنەن بىرنەشە رەت سۇحبات بەرۋدى سۇراعان بولاتىن. مەن ولاردىڭ ەشقايسىسىنا كەلىسكەن جوقپىن. كەيىن تەك «حابار» ارناسىنا عانا سۇحبات بەرەمىن دەپ شەشتىم. سەبەبى ەل ىشىندە كوپتەگەن جالعان اقپارات تاراپ جاتتى، سولارعا توقتاۋ سالۋ كەرەك بولدى. سول سۇحبات ورىس تىلىندە جاسالدى. ويتكەنى قازاقستانداعى احۋال جونىندە شىنايى اقپاراتتى، ەڭ الدىمەن، الەم جۇرتشىلىعىنا تاراتۋ كەرەك ەدى. سودان كەيىن شەتەلدىك اقپارات قۇرالدارى سۇحباتتى كەڭىنەن تاراتىپ، بارىنشا پايدالاندى. ونى ءوزىڭىز بىلەسىز. قالاي دەسەك تە، ورىس ءتىلى – بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ التى رەسمي ءتىلىنىڭ ءبىرى. ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. ال قازاق تىلىندەگى سۇحباتتىڭ ءوز اۋديتورياسى بار. جالپى، مەملەكەتتىڭ ماسەلەسىن مەملەكەتتىك تىلدە ايتۋىمىز كەرەك. ءتىلىمىز بىزدەن باسقا ەشكىمگە كەرەگى جوق. سوندىقتان ەڭ الدىمەن، ءوزىمىز انا تىلىمىزگە قۇرمەت كورسەتۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.
– قاڭتار قاسىرەتىنە كەلەيىك. جىل باسىنداعى قاندى وقيعا، وكىنىشكە قاراي، كوپ ادامنىڭ ءومىرىن جالمادى. ميتينگكە شىققانداردىڭ ءبارى لاڭكەس پە؟ نەگىزى، ادامدار باسىندا بەيبىت شەرۋگە شىقتى ەمەس پە؟
– ارينە، باستاپقىدا بەيبىت شەرۋلەر بولدى. مۇنى ءبارىمىز كوردىك. ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىندا ازاماتتار الاڭعا جينالىپ، ءوز تالاپتارىن ايتتى، ءتىپتى، نارازىلىقتارىن ءبىلدىردى. شىنىن ايتساق، اۋەلدە ەشقانداي قيراتۋ، قىلمىستىق ارەكەتتەر بولعان جوق. ءبىراق جاعداي كەيىن مۇلدەم باسقا ارناعا بۇرىلىپ كەتتى. ارانداتۋشىلار مەن قاراقشىلار پايدا بولدى. ولاردىڭ شىنايى ماقساتى بەيبىت ميتينگكە قاتىسۋ ەمەس، بيلىككە شابۋىل جاساۋ بولدى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سوڭىنا قاراي الاڭعا ناعىز لاڭكەستەر شىقتى. بۇلىكشىلەر مىڭداعان قارۋ-جاراقتى ۇرلاپ كەتتى. قازىرگى ۋاقىتتا پوليسيا ولاردى ىزدەپ جاتىر. ازىرگە تۇگەلدەي تابىلعان جوق. بۇزاقىلار سول قارۋدان تاعى دا ادام اتۋى ابدەن مۇمكىن. سوندا مۇنى كىم ىستەدى دەگەن سۇراق تۋادى؟ كىم جاسادى؟ بەيبىت شەرۋگە شىققاندار ما؟ شىن مانىندە، بۇل – كاسىبي قاراقشىلاردىڭ ءىسى.
– سوندا ولار قايدان پايدا بولدى؟
– مەن وسى سۇراققا بىرنەشە رەت جاۋاپ بەرءدىم. مۇنىڭ الدىن الا جوسپارلانعان ارەكەت ەكەنى انىقتالدى. ارنايى دايىندىقتان وتكەن قىلمىستىق توپتار، لاڭكەستەر وقيعانىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، قاراقشىلاردى، قۇقىق بۇزۋشىلاردى باسقاردى. ارينە، بۇزاقى توپتاردىڭ اراسىندا بەيبىت ازاماتتار دا بولدى. ەندى ولاردى، لاڭكەستەردەن، قاراقشىلاردان ءبولىپ الۋىمىز كەرەك. بۇل – وتە كۇردەلى ماسەلە. مۇنىڭ ءبارىن تەرگەۋ جۇمىستارى انىقتايدى. جالپى، مىنا نارسەنى دۇرىس ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. الاڭعا شىققانداردىڭ ءبارىن تۇگەل بەيبىت شەرۋشى دەپ ايتۋعا بولمايدى. بۇل – ەشقانداي اقىلعا سىيمايتىن نارسە. كوزى اشىق، ارى تازا ادام مۇنداي جالعان تۇجىرىمعا ەشقاشان سەنبەيدى. ەڭ الدىمەن، لاڭكەستەر جاعدايدى ۋشىقتىردى. ولاردىڭ ماقساتى – ەلدىڭ تۇتاستىعىن بۇزۋ، حالىقتى قورقىتۋ. ال بەيبىت شەرۋشىلەر سولاردىڭ قارماعىنا ءتۇستى. ءقازىر سول كىناسىز ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋىمىز كەرەك. مەن ءاربىر ءىس بويىنشا مۇقيات تەرگەۋ جۇرگىزۋ كەرەك دەپ ايتتىم.
ادامداردىڭ قۇقىعىن بۇزعان تۇلعالار جازاعا تارتىلادى. ءبىز بۇعان قاجەتتى شارانىڭ ءبارىن قابىلدايمىز. ەش كۇمان بولماسىن.
– سوندا بۇل وقيعالاردى ءبىز قالاي سيپاتتاۋىمىز كەرەك؟ بۇل ءوزى توڭكەرىس پە، جوق الدە بيلىككە قارسى بەيبىت شەرۋ مە نەمەسە باسقاشا ما؟ قالاي اتايمىز؟
− بۇل وقيعانى ەل ىشىندە ءارتۇرلى اتاپ جۇرگەنىن بىلەمىن. قالاي بولعاندا دا ءبىز قارالى، قاسىرەتتى كۇندەردى باستان وتكەردىك. ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلى ىشىندە كوپتەگەن سىناققا تاپ بولدىق، ونىڭ ءبارىن ەل بولىپ ەڭسەردىك. ءبىراق ءدال وسىنداي قاراقشىلاردىڭ قاتىگەز ارەكەتىن كورگەن جوقپىز. ەلىنە، جەرىنە ادال قىزمەت ەتەتىن، ناعىز وتانشىل ازاماتتار مۇنداي وپاسىزدىققا بارمايدى. بۇل – انىق نارسە.
اشىعىن ايتۋ كەرەك، جاعدايدى وزدەرىنىڭ جەكە مۇددەسىنە پايدالانعىسى كەلگەن ادامدار توڭكەرىس جاساۋعا تالپىندى. فرانسۋز تىلىندە وسىنداي ارەكەتتى coup d’etat دەپ ايتادى. بۇل – توڭكەرىس دەگەن ءسوز. ەلدىگىمىزگە، مەملەكەتتىك تۇتاستىعىمىزعا، حالقىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قارسى جاسالعان ارەكەت بولدى. ارينە، حالىققا ءالى دە كوپ نارسە تۇسىنىكسىز. قاراپايىم ازاماتتار وزدەرىنىڭ سۇيىكتى قالاسىن ءوز قولىمەن قيراتپايتىنى بەلگىلى. قاراقشىلار، لاڭكەستەر الماتىعا سىرتتان كەلدى. ماقسات بەلگىلى: كىسى ءولتىرۋ، قورقىتۋ، دۇكەندەردى توناۋ، ايەلدەردى زورلاۋ، اقىر سوڭىندا بيلىكتى قۇلاتۋ.
– ولار بيلىككە نەگە قارسى شىقتى؟
– ماسەلە مىنادا: توڭكەرىسشىلەر ەلىمىزدە قولعا الىنعان رەفورمالارعا كەدەرگى كەلتىرۋگە تىرىستى. ءتىپتى پرەزيدەنتكە دە قارسى بولدى. وزگەرىستەر ولاردىڭ مۇددەلەرىنە ءتيىمدى ەمەس ەدى. ويتكەنى رەفورمالاردىڭ باستى ماقساتى – ادىلەتتى قوعام ورناتۋ، مونوپوليالاردى جويۋ، ساياسي ترانسفورماسيا جاساۋ، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىن جەدەلدەتۋ. حالىق تا وسىنى تالاپ ەتىپ وتىر. سوندىقتان، باعىتىمىزدى وزگەرتپەيمىز، رەفورمالار مىندەتتى تۇردە ءوز جالعاسىن تابادى.
– ءسىز تەرگەۋ جۇمىستارىنىڭ ءجۇرىپ جاتقانىنا جاڭا توقتالدىڭىز. دەگەنمەن الدىن الا تەرگەۋ ناتيجەلەرى جونىندە ايتا الاسىز با؟
– ءقازىر وتە اۋقىمدى تەرگەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. باس پروكۋراتۋرا ناقتى اقپاراتتى جۇيەلى تۇردە جاريالاپ جاتىر. قانداي دا ءبىر ناتيجە تۋرالى ايتۋعا ءالى ەرتە. بۇل – وتە كۇردەلى ماسەلە. ءقازىر تەرگەۋ قۇپيا تۇردە جۇرگىزىلىپ جاتىر. ويتكەنى بۇل وتە ەرەكشە ءىس بولعاندىقتان، ءبىراز ۋاقىت كەرەك. كوپ ۇزاماي حالقىمىزدى مازالاپ وتىرعان سۇراقتارعا مىندەتتى تۇردە جاۋاپ بەرىلەدى. ءبارى دە ايتىلادى. حالىقتان ەشتەڭەنى جاسىرىپ قالمايمىز. ءقازىر تەك مىنا نارسەنى عانا ايتا الامىن. بۇل ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە، ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعىنا تونگەن ءقاۋىپ بولدى.
– ادامداردىڭ قۇقىقتارىنىڭ قورعالۋىنا بايلانىستى جاڭا عانا ءوزىڭىز ايتىپ ءوتتىڭىز. ەندى وسىعان توقتالايىق. كۇلبىلتەلەمەي بىردەن ايتساق، بۇل – ازاپتاۋ فاكتىلەرى تۋرالى. ءوزىمىز دە كوردىك. الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى ۆيدەولاردى، جازبالاردى ساي-سۇيەگىڭ سىرقىراپ قارايسىڭ. اسىرەسە، ارقاسىنا ۇتىك باسىلعان تالدىقورعاندىق ازامات باتىربايەۆ دەگەن جىگىتكە قاتىستى. وسىدان حاباردارسىز با؟
– ءيا، بۇل ماسەلە جونىندە جاقسى بىلەمىن. كەيبىر ازاماتتارىمىز مەنىڭ اتىما بەينەۇندەۋ جازىپ، الەۋمەتتىك جەلىلەردە تاراتىپ جاتىر. مۇنى دا ءبىلىپ وتىرمىن. وسىعان بايلانىستى مەن ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن باس پروكۋراتۋراعا ارنايى تاپسىرما بەردىم. «شاش ال دەسە، باس الاتىن» ارەكەتتەرگە جول بەرۋگە بولمايدى. قوعامدىق كوميسسيالار ءوز جۇمىسىنا كىرىسىپ كەتتى. ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل ەلۆيرا ءازىموۆا، بەلگىلى قۇقىق قورعاۋشىلار: ايمان وماروۆا، جەمىس تۇرماعامبەتوۆا، ابزال قۇسپان جانە باسقا دا زاڭگەرلەر جينالىپ، ارنايى كوميسسيالار قۇردى. ولار ءار ءىستىڭ زاڭدىلىعىن قاراپ جاتىر. قوعامدىق كوميسسيالارعا سەنىمسىزدىك كورسەتۋگە ەشقانداي سەبەپ تە، حاقىمىز دا جوق. بيلىك تە، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى دا جۇمىستارىنا ارالاسپايدى. مەن دە ارالاسپايمىن.
ءاربىر قۇقىق بۇزۋشىلىق دەرەگى بويىنشا شارالار قابىلدانادى. كىنالى ادامدار جازاعا تارتىلادى. مەن ءۇشىن ازاماتتارىمىزدىڭ قۇقىعى اسا ماڭىزدى. اسىرەسە، قازىرگى تاڭدا مۇنى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە دەپ ايتۋعا بولادى. ءاربىر ءىس بويىنشا ءادىل شەشىم شىعارۋ مەن ءۇشىن نەگىزگى پرينسيپ بولىپ تابىلادى.
– ال بۇزاقىلارعا قاتىستى قانداي ءىس-شارالار قابىلدانادى؟
– بۇزاقىلار تۋرالى ماسەلەگە كەلسەك، كەيبىر ادامدار جازىقسىز ازاماتتاردى ەش سەبەپسىز قاماۋعا الدى دەپ ويلايدى دا، وسىنداي جالعان ۇرانداردى ەل ىشىندە تاراتادى. ءبىراق مىنانى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك: ولاردىڭ ىشىندە لاڭكەستەر دە، قىلمىسكەرلەر دە بار. قاراڭىزشى، مىڭداعان ادام قالانى قيراتىپ، ناعىز تەرروريستىك ارەكەتتەرگە باردى. ءبىراق ءقازىر ءبارى جاي عانا بەيبىت ازاماتتار بولىپ شىقتى. بۇعان كىم سەنەدى؟ جالپى، لاڭكەستەردى، قاراقشىلاردى حالىق قاھارماندارى، باتىرلارى دەپ ايتۋعا بولمايدى. بۇل – ەشقانداي شىندىققا كەلمەيتىن جالعان ءۋاج. ەگەر ءبىز اقيقاتىنا كوز جەتكىزبەي، ولاردىڭ ايتقانىنا سەنەتىن بولساق، ەلىمىزگە تاعى ءبىر ۇلكەن ءقاۋىپ توندىرەمىز. بۇل – قاراقشىلاردى قازاقستانعا شاقىرۋ دەگەن ءسوز. سوندىقتان اتالعان ماسەلەدە ءبىز وتە ساق بولۋىمىز كەرەك. ءاربىر ءىس بويىنشا مۇقيات تەرگەۋ جۇرگىزۋىمىز قاجەت.
– رەسەيدەگى ءبىرقاتار ساراپشى ەلىمىزدە بولعان وقيعاعا قاتىستى «توڭكەرىسشىلەردىڭ ماقساتى - پرەزيدەنت ق.توقايەۆتى قازاقستاننان قۋىپ شىعۋ نەمەسە تۇتقىنعا الۋ» دەگەن بولجام جاسادى. سول راس پا؟ ءبىراق ءسىز ولاردىڭ جوسپارىن جوققا شىعاردىڭىز. وسىعان بايلانىستى ءوزىڭىز قانداي ناقتى تۇسىنىكتەمە بەرەر ەدىڭىز؟
– بالكىم، بۇل رەسەيدىڭ بارلاۋ قىزمەتىنىڭ كوزقاراسى شىعار. بۇل راس تا بولۋى مۇمكىن. ولار ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى وقيعالاردى مۇقيات باقىلاپ وتىرادى عوي. قالاي دەسەك تە، ارنايى جاساقتالعان قارۋلى باندالار بيلىكتى باسىپ العىسى كەلدى. سوندىقتان شەتەلدىك ساراپشىلار ايتقان پىكىردىڭ جانى بار دەپ ويلايمىن. دەگەنمەن بارلىعىنا بايىپپەن قاراپ، سالماقتى باعا بەرۋ قاجەت. «سابىر ءتۇبى – سارى التىن» دەپ حالقىمىز بەكەر ايتپاعان. بىزگە كەرەگى – اسىعىس شەشىم شىعارىپ، ءىستى جاۋىپ تاستاۋ ەمەس، مىندەتتى تۇردە اقيقاتقا كوز جەتكىزۋ. بۇل – مەنىڭ الدىما قويعان ماقساتىم.
– ءسىز ۆلاديمير پۋتينگە قوڭىراۋ شالىپ، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنىڭ اسكەرىن قازاقستانعا شاقىردىڭىز. بۇل ەلىمىزدىڭ دەربەستىگىن، ەگەمەندىگىن رەسەيگە تەلۋ دەگەن ءسوز ەمەس پە؟ سولاردى شاقىرماسا بولمايتىن با ەدى ءوزى؟ ءقازىر وسى شەشىمىڭىزگە وكىنبەيسىز بە؟
– وكىنبەيمىن. بۇل – ەشقانداي دا وكىندىرەتىن شەشىم ەمەس. كەرىسىنشە، دۇرىس شەشىم بولدى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى قارۋلى قاراقشىلار الماتىنى قيراتىپ، وزگە قالالارعا ءقاۋىپ ءتوندىردى. وسى قارۋلى كونتينگەنت بولماسا، لاڭكەستەر باسقا دا قالالاردى باسىپ الار ەدى. قارۋلى شايقاستار تالدىقورعاندا، تارازدا، شىمكەنتتە، قىزىلوردادا ورىن الدى. ەلوردادا لاڭكەستەردىڭ دايىندىق جۇمىستارى بايقالدى، ولار ءتىپتى اقورداعا شابۋىل جاساۋعا دايىن بولدى.
كەيبىر بەدەلدى ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، لاڭكەستەر قازاقستاننىڭ باستى ەكى قالاسىن باسىپ الۋدى جوسپارلاعان. بۇل – سيرياداعى سەنارييگە ۇقساس جوسپار. سول ەلدە لاڭكەستەر داماسك پەن راككانى باسىپ الۋعا ارەكەتتەنگەن ەدى.
ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنىڭ اسكەرلەرى ءبىزدىڭ ەلدە ءبىر دە ءبىر وق اتقان جوق. ونى اشىق ايتۋ كەرەك. ولار تەك نەگىزگى ستراتەگيالىق نىسانداردى كۇزەتىپ تۇردى. وسى كەزدە ءبىزدىڭ كۇشتىك قۇرىلىمدار ىسكە كىرىسىپ، قارۋلى لاڭكەستەرگە توسقاۋىل قويدى. ارامىزدا تەك تىعىز بايلانىس پەن ۇيلەسىم بولدى.
ال ەندى «پۋتينگە قارىز بوپ قالدىق» دەگەنگە كەلسەك، بۇل – بوس اڭگىمە. ونى دوعارۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنىڭ كونتينگەنتى ۆ.ءپۋتيننىڭ نەمەسە رەسەيدىڭ جەكە اسكەرى ەمەس. بۇل ۇيىمنىڭ اسكەري قۇرامى وعان مۇشە ەلدەردىڭ بارىنە ورتاق. وندا رەسەيدەن بولەك، بەلارۋس، ارمەنيا، تاجىكستان جانە قىرعىزستاننىڭ اسكەري بولىمدەرى بار. قازاقستان دا – وسى ۇيىمنىڭ تولىققاندى مۇشەسى ءارى نەگىزىن قالاۋشىسى. سوندىقتان ءبارى زاڭدى، قيسىندى.
رەسەيگە كەلسەك، بۇل الپاۋىت ەل ءوزىنىڭ گەوساياسي مۇددەسىن دە قورعادى. قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعى رەسەيگە وتە قاجەت. مۇنى دۇرىس ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. قازاقستان مەن رەسەي – ستراتەگيالىق سەرىكتەستەر. ارامىزدا شىنايى دوستىق پەن ءوزارا سەنىم بولۋى كەرەك. باسقا ساياسات ۇستانساق، ەكى ەلدىڭ ستراتەگيالىق مۇددەسىنە نۇقسان كەلتىرەمىز. جالپى، ءبىز ەشكىمگە ەشتەڭە دە قارىز ەمەسپىز. قازاقستان – ەگەمەن مەملەكەت. سوندىقتان ساياساتىمىز دا دەربەس.
– سوندا دا كورشى ەلدىڭ كەيبىر جۋرناليستەرى «رەسەي قازاقستاندى قۇتقاردى» دەپ جازىپ ءجۇر....
– جاڭا عانا ايتىپ ءوتتىم، رەسەي – قازاقستانعا جاقىن ورنالاسقان سەرىكتەس مەملەكەت. وسىنداي جاعدايدا ونىڭ بىزگە كومەككە كەلۋى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. مۇنى قۇتقارۋ ەمەس، ورتاق مۇددەمىزدى قورعاۋ ءۇشىن جاسالعان ىس-ارەكەت دەپ تۇسىنۋگە بولادى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، اتالعان ماسەلەگە گەوساياسي احۋال تۇرعىسىنان دا قاراۋ كەرەك. ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمى – بارىمىزگە ورتاق قۇرىلىم. رەسەي جانە ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەر قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، وزدەرىنىڭ دە قاۋىپسىزدىگىن ويلادى. سول ءۇشىن كومەك قولىن سوزدى.
– جالپى، قازاقستاننىڭ رەسەيمەن قارىم-قاتىناسى قانداي بولۋى كەرەك؟ «ماسكەۋ ءبىزدىڭ جەرىمىزگە كوز الارتىپ ءجۇر، سولتۇستىك وبلىستاردى تارتىپ الادى» دەگەن پىكىرلەر دە ايتىلادى...
– ءبىرىنشى سۇراعىڭىزعا قاتىستى ايتار بولسام، قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا ماڭگى تاتۋ كورشىلىك تۋرالى كەلىسىم بار. رەسەي – عاسىرلار بويى قاتار ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قۇدايى كورشىمىزدىڭ ءبىرى. قازاقتىڭ تاعدىرىنا وسىلاي جازىلعان. مۇنى ءبىز وزگەرتە المايمىز. ساياسي، ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىستاردى نىعايتا بەرۋىمىز كەرەك. بۇل، ەڭ الدىمەن، قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق مۇددەسىنە ساي كەلەدى.
ەكىنشى ماسەلە. ءيا، راسىندا دا، كەيبىر رەسەيلىك ساياساتكەرلەر تاراپىنان «قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىنداعى جەرلەر بىزدىكى» دەگەن سوزدەر ايتىلدى. بىردەن كەسىپ ايتايىن. بۇل – اقىلعا سىيمايتىن، ورىنسىز پىكىر. رەسمي بيلىك، ياعني كرەمل، ارينە، بۇل ءۋاجدى قولدامايدى.
ەكى ەلدىڭ باسشىلىعى اراسىندا جەر ماسەلەسىنە قاتىستى ەشقاشان داۋ تۋىنداعان ەمەس. ماعان ۆ.ءپۋتيننىڭ ءوزى «جەرگە قاتىستى ەشقاشان ماسەلە كوتەرمەيمىز» دەپ ايتقان. سوندىقتان الاڭدايتىن ەشنارسە جوق. شەكارامىز تولىق ايقىندالعان، بەكىتىلگەن. بۇل اقيقاتتى بۇكىل الەم مويىندايدى. ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى بايلانىستارعا سىزات تۇسپەگەن. رەسەي پرەزيدەنتى وسىنداي قاعيداتتارعا ادالدىعىن، بەرىكتىگىن كورسەتتى.
– تۇسىنىكتى. ەندى قاڭتار قاسىرەتىنە قايتا ورالساق. حالىقتىڭ كوبى تۇڭعىش پرەزيدەنتكە جانە ونىڭ وتباسىنا قاتىستى نارازىلىعىن ءبىلدىردى، ءتىپتى اشۋ-ىزاعا تولى پىكىرلەر ايتىلدى. سەبەپ بەلگىلى. ءسىز ءوزىڭىز مەملەكەت باسشىسى رەتىندە وسى جاعدايدان قانداي ساباق الدىڭىز؟
– ماسەلەگە جان-جاقتى قارايتىن بولساق، حالىق نارازىلىعىنىڭ استارىندا وتكىر الەۋمەتتىك ماسەلە جاتىر. حالىقتىڭ كوبىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن. بۇل – اقيقات. مەملەكەتتىڭ تۇتاس بايلىعى از عانا توپتىڭ قولىندا. تەڭسىزدىك بەلەڭ الۋدا. نارازىلىقتىڭ ءتۇپ-تامىرى وسىدان باستالدى. بۇل ماسەلە تۋرالى مەن پارلامەنتتە، باسقا دا جيىنداردا ايتتىم.
وكىنىشتىسى، ازاماتتاردىڭ نارازىلىعىن لاڭكەستەر مەن قىلمىسكەرلەر پايدالانىپ كەتتى. بۇعان ءبارىمىز كۋا بولدىق. راسىندا، الەۋمەتتىك جەلىدە تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز تۋرالى ءارتۇرلى ويلار ايتىلىپ، جازىلىپ جاتىر. قانشا ادام بولسا، سونشا پىكىر بولادى.
مەن مەملەكەت باسشىسى رەتىندە نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ 30 جىلدىق ەڭبەگىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى دەپ ويلايمىن. تاريحقا قيانات جاساماۋ كەرەك. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ – مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەسىن قالاعان، مەملەكەتتىگىمىزدى نىعايتۋعا زور ۇلەس قوسقان تۇلعا. ونىڭ قىزمەتىنە ءادىل باعا بەرۋگە مىندەتتىمىز. تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ كەمشىلىكتەرى بولسا، ودان جاس باسشىلار ساباق الۋى قاجەت. قاڭتار وقيعاسى ەلىمىزگە دە، مەنىڭ وزىمە دە ۇلكەن ساباق بولعانى ءسوزسىز. ءتيىستى قورىتىندى جاسالدى. ءقازىر ەلىمىزدە قابىلدانىپ جاتقان ساياسي شەشىمدەر − سونىڭ ناتيجەسى. الدىمىزدا وتە كوپ جۇمىس بار. مۇنى بارلىعى كورىپ، ءبىلىپ وتىر دەپ ويلايمىن.
– ءيا، سوڭعى كەزدەرى كوپتەگەن ءاۋىس-تۇيىس بولدى. سونىڭ ىشىندە ەربولات دوسايەۆتى الماتى قالاسىنىڭ اكىمى ەتىپ تاعايىنداعان شەشىمىڭىزگە نارازى تۇرعىندار ميتينگكە شىقتى. بۇل شەشىمدى قايتا قاراۋ ويىڭىزدا بار ما؟
– ونداي ويىم جوق. الماتى – ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى، ەرەكشە شاھار. قالانىڭ احۋالى، تۇرعىنداردىڭ ءال-اۋقاتى مەنىڭ جەكە نازارىمدا. قاڭتار وقيعاسى كەزىندە قالانىڭ ەكونوميكاسى زارداپ شەكتى. ازاماتتاردىڭ جانە بيزنەس يەلەرىنىڭ دۇنيە-مۇلكى تونالدى. كوپتەگەن نىسان ورتەلدى، قيراتىلدى. سونىڭ ءبارىن قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك. بۇل – وڭاي شارۋا ەمەس. سوندىقتان وسىنداي جاۋاپتى جۇمىس جاڭا اكىم ەربولات دوسايەۆقا جۇكتەلدى، قولىنان كەلەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن. سەبەبى ونىڭ بيزنەس سالاسىندا، مەملەكەتتىك قىزمەتتە تاجىريبەسى مول. ىسكەر، ەڭبەكقور ادام. جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك بەرگەن ءجون دەپ ويلايمىن.
– وسى سياقتى باسقا دا ءبىراز كادرلىق وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. ءبىراق اكىمدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءالى ورنىندا وتىر. ولاردىڭ جاعدايى قالاي بولماق؟ الداعى ۋاقىتتا وبلىس اكىمدەرى سايلانا ما؟
– جالپى ايتقاندا، كادرلىق ءاۋىس-تۇيىس – ۇزدىكسىز جالعاسا بەرەتىن ۇدەرىس. لاۋازىم ماڭگىلىك دۇنيە ەمەس. جۇمىستىڭ جاڭا تالابىنا يكەمدەلە الماعان ادامدار قىزمەتتەن كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. ولاردىڭ ورنىن جاڭا كادرلار باسادى. اكىمنىڭ ءبارىن اۋىستىرۋ - مەنىڭ نەگىزگى ماقساتىم ەمەس. اكىمدەردىڭ جۇمىسىنا جان-جاقتى تالداۋ جاسالادى. نەگىزگى تالاپ – ازاماتتاردىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ. سوندىقتان قاجەتتىلىك بولسا، ءتيىستى كادرلىق شەشىمدەردى قابىلدايمىن. مىندەتتى تۇردە وزگەرىستەر بولادى.
مەن 2020 جىلى حالىققا جولداۋىمدا العاش رەت اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ تۋرالى ايتتىم. كوپ ۇزاماي اۋىل اكىمدەرىن سايلادىق. بىلتىرعى جولداۋىمدا «كەلەسى قادام – اۋدان اكىمدەرىنىڭ سايلاۋى» دەپ ايتتىم. ونى 2024 جىلى وتكىزەمىز. بالكىم، پيلوتتىق جوبا رەتىندە كەلەسى جىلدان باستاساق، ورىندى بولار.
– «جاڭا قازاقستاندى» قۇرامىز دەپ وتىرمىز. ءبىراق بۇرىنعى جۇيەدە جۇمىس ىستەگەن ادامدار قىزمەتكە قايتا تاعايىندالىپ جاتىر. جۇرت ەسكى ماماندارمەن جاڭا قازاقستاندى قالاي قۇرامىز دەيدى. بۇل تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
– نەگىزى، كادر ماسەلەسى وتە كۇردەلى ءارى اسا ماڭىزدى. راسىندا، كوپ نارسە بىلىكتى كادرلارعا بايلانىستى. مەنىڭ باستامام بويىنشا پرەزيدەنتتىك جاستار كادرلىق رەزەرۆى قۇرىلدى. كادرلىق رەزەرۆكە وتكەن ازاماتتار بىرتىندەپ جاۋاپتى قىزمەتكە تاعايىندالىپ جاتىر. ارينە، مۇنىمەن شەكتەلۋگە بولمايدى. باسقا دا ادامدارعا جول اشۋىمىز كەرەك.
جالپى، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە قويىلاتىن تالاپ وتە جوعارى بولۋى ءتيىس. كەز كەلگەن ادام بىردەن مينيستر نەمەسە اكىم بولا سالمايدى. ول انىق نارسە. ءبىراز ۋاقىت، مول تاجىريبە كەرەك. ونداي لاۋازىمعا ءبىلىمدى، بىلىكتى، قىزمەتىنە ادال ازاماتتاردى تاعايىنداعان ءجون. بۇرىنعى مامانداردىڭ ءبارىن جۇمىستان شىعارۋ دۇرىس بولماس ەدى. ورىسشا «پوليتيچەسكايا چيستكا»، ياعني «ساياسي تازالاۋعا» بارۋدىڭ قاجەتى جوق. مەملەكەتتىك باسقارۋ سالاسىنا بىرتە-بىرتە جاڭا ماماندار كەلەدى. كەلىپ تە جاتىر. بۇل – قالىپتى ۇدەرىس. ءبىراق ءبىر نارسەنى ەستە ۇستاعان ءجون. مەملەكەتتىك قىزمەت – ەكسپەريمەنت الاڭى ەمەس! سوندىقتان بۇل جۇمىستى بىرتە-بىرتە جۇرگىزەمىز.
– الدىڭعى سۇحباتىڭىزدا ءسىز ەلىمىزدە كادر تاپشىلىعى بار ەكەنىن ايتتىڭىز. شىن مانىندە، كوپتەگەن بىلىكتى ماماندارىمىز شەتەلدە ءجۇر. ءبىلىم قۋىپ، كاسىپ ىزدەپ كەتكەندەر دە بار. شەتەلدەگى وتانداستارىمىزدى قازاقستانعا شاقىرۋ ويىڭىزدا بار ما؟ جالپى، بۇل ىسكە اسۋى مۇمكىن دۇنيە مە؟
– راسىندا، شەتەلدە جۇرگەن بىلىكتى ماماندارىمىز از ەمەس. بۇل ءۇشىن ەشكىمدى ايىپتاۋعا بولمايدى. ءقازىر – جاھاندانۋ زامانى. ادام قاي جەردە سۇرانىسقا يە بولسا، سول جەرگە بارىپ جۇمىس ىستەۋگە قاقى بار. وعان ەشكىم كەدەرگى جاسامايدى. ءبىز ءوز سالاسىندا تابىسقا جەتكەن ازاماتتاردى بۇعان دەيىن دە شاقىرعانبىز. ەلگە قايتىپ كەلگەن وتانداستارىمىز دا بار. ءبىراق شىندىعىن ايتۋىمىز كەرەك، ەلىمىزگە ءبىلىمى جوعارى، پاراساتتى ادامدار كەرەك. جالپى، ادامي كاپيتال جوعارى بولۋى قاجەت. جالپاق تىلمەن ايتساق، وتانىمىزعا كەلگەن ادامداردىڭ ساپاسى نەعۇرلىم جوعارى بولسا، ەلىمىزگە سوعۇرلىم ءتيىمدى بولادى.
جالپى، ءبارىمىز ەڭبەكقورلىقتىڭ، بىلىكتىلىكتىڭ يدەولوگياسىن كوتەرۋىمىز كەرەك. ۇلتىمىز دۇنيە جۇزىندە، ەڭ الدىمەن، ەڭبەكقور، جۇمىسقا ادال ۇلت رەتىندە مويىندالاتىن بولسا، بۇل ەكونوميكامىزعا وڭ اسەر ەتەدى. ماسىلدىقتان، جالقاۋلىقتان الشاق بولۋىمىز قاجەت. سوندا عانا "جاڭا قازاقستان" تۇجىرىمداماسى ىسكە اسادى. مەنىڭشە، ءبىز بۇرىن ۇلكەن يدەولوگيالىق قاتەلىك جىبەردىك. شەتەلگە، ياعني ورتالىق ازيادان رەسەيگە كەتكەن جۇمىسشىلارعا كۇلىپ، «قاراڭىزدار، ولار قارا جۇمىسپەن اينالىسۋعا ءماجبۇر بولدى، ال بىزگە كەلگەندە، بىردە-بىر قازاق شەتەلدە جۇمىس ىستەمەيدى، جايباراقات ءجۇرمىز» دەپ قاتتى ماقتاندىق. كەز كەلگەن ەڭبەكتى جوعارى باعالاۋ قاجەت، سولاي ەمەس پە؟ بۇگىنگى كۇنى ورتالىق ازياداعى جۇمىسشىلار رەسەيدە ەڭبەك ەتىپ، كۇن كورىپ جاتىر. ال بىزدىكىلەر ەڭبەك باسەكەسىنە شىداي المايتىن بولدى. وكىنىشكە قاراي، بۇل – «سىريەۆوە پروكلياتيە»، ياعني «شيكىزاتقا تاۋەلدى بولۋدىڭ» سالدارى.
– تاعى ءبىر ماڭىزدى دۇنيەگە نازار اۋدارسام دەيمىن. ءسىز «مەملەكەت اقپاراتتىق سوعىستا جەڭىلدى» دەدىڭىز. ەلدەگى جۋرناليستيكا دەڭگەيىنە كوڭىلى تولمايتىندار كوپ. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى، اقپارات قۇرالدارىنا مەملەكەت قاتاڭ باقىلاۋ جاسايدى دەيدى ولار. ءبىز دەموكراتيالىق قوعام قۇرامىز دەسەك، ب ا ق سالاسىن شىن مانىندە «ءتورتىنشى بيلىك» دەڭگەيىنە كوتەرۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ وسى تۋرالى ويىڭىزدى ورتاعا سالساڭىز.
– جالپى، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ دەڭگەيى تومەن دەپ ايتۋعا بولمايدى. كەرىسىنشە، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ دەڭگەيى جوعارى ەكەنى كۇمانسىز. قاڭتار وقيعالارى كەزىندە اقپاراتتىق ۆاكۋۋم بولدى. ونى كاسىبي تۇرعىدا دايىندالعان لاڭكەستەر، قىلمىسكەرلەر ءوز مۇددەسىنە پايدالاندى. ينتەرنەتتى بۇعاتتاۋعا ءماجبۇر بولدىق. بۇل – الەمدىك پراكتيكا. ءبىراق باسقا دا اقپارات قۇرالدارىمىز بار عوي. سودىرلار كەيبىر تەلە-راديو ارنالاردىڭ عيماراتىن ورتەپ، قيراتتى. ودان باسقا اقپارات قۇرالدارى ۇزدىكسىز حابار تاراتتى. ەشقانداي شەكتەۋ بولعان جوق.
ال باسپا ءسوز بوستاندىعىنا كەلسەك، بىزدە زاڭ بويىنشا سەنزۋرا جوق. اقپارات ەركىندىگىن بارىنشا قامتاماسىز ەتىپ جاتىرمىز. ءبىراق ەركىندىك دەگەن ويىڭا نە كەلسە، سونى ايتۋ ەمەس. كەز كەلگەن دەموكراتيالىق ەلدەردە جالعان اقپارات تاراتقان ادام جاۋاپقا تارتىلادى. مەن ءاربىر جۋرناليست، ەڭ الدىمەن، مەملەكەتشىل ازامات بولۋى كەرەك دەپ سانايمىن. وسى ورايدا ن.نەكراسوۆتىڭ: «اقىن بولۋ شارت ەمەس، ازامات بولۋ – مىندەتىڭ» دەگەن قاناتتى ءسوزى بار. سوندىقتان ءارقايسىمىز ەلىمىزدىڭ پاتريوتى بولۋعا ءتيىسپىز.
قازاقتىڭ «ايتىلعان ءسوز – اتىلعان وق» دەگەن دانالىعى بار. وسى رەتتە، وكىنىشكە قاراي، كەيبىر جۋرناليستەر جالعان اقپارات تاراتىپ، ەلدىڭ مۇددەسىنە قارسى جۇمىس ىستەيدى. قازىرگى زاماندا بلوگەرلەر كوبەيىپ كەتتى. ولاردىڭ كەيبىر ارەكەتتەرى كەرى اسەر ەتەدى. ءبىر بلوگەرلەر جاقسى جازادى. ال ەكىنشى بىرەۋلەرى ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماي، زەرتتەمەي، ءۇستىرت قارايدى. دەگەنمەن ازاماتتارىمىز اق پەن قارانى اجىراتا الادى دەپ ويلايمىن. راسىندا، «اقپاراتتىق سوعىس» - بۇكىل الەمدە بولىپ جاتقان ءۇردىس. سوندىقتان ءبىز دە وعان بەيىمدەلۋىمىز كەرەك.
– ءسىز وسى كۇزدە ساياسي رەفورمالار ۇسىناتىنىڭىزدى ايتتىڭىز. جوسپارىڭىز سول قالپىندا ما؟ تۇبەگەيلى وزگەرىستەر كۇتۋگە بولا ما؟
– قانداي تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولاتىنىن ءقازىر ايتا المايمىن. ءبىراق ءبىراز وزگەرىس بولادى. بۇل تۋرالى ماجىلىستە سويلەگەن سوزىمدە ايتتىم. مەن باستاپقىدا جاڭا ساياسي رەفورمالاردى كۇزدە جاريالايمىن دەپ ويلاعام، ءبىراق ساياسي رەفورمالاردى ناۋرىزدىڭ ورتاسىندا حالىققا جولداۋىمدا ۇسىناتىن بولدىم. قازىرگى تاڭدا جۇرت رەفورمالاردى زور ۇمىتپەن كۇتىپ وتىرعانىن بىلەمىن. سوندىقتان «جاڭا قازاقستاندى بىرگە قۇرايىق» دەپ ۇندەۋ جولدادىم. وندا ايتىلعان ماسەلەلەردى كوپشىلىك قولداپ وتىر.
جالپى، كەز كەلگەن قيىندىقتىڭ ارتىندا ۇلكەن مۇمكىندىكتەر تۇر. جۇڭگو تىلىندەگى «داعدارىس» دەگەن ءسوزدىڭ «جاڭا مۇمكىندىكتەر» دەگەن ماعىناسى بار. وسى رەتتە ءبىز دە كۇش-قۋاتىمىزدى وتانىمىزدى وركەندەتۋگە جۇمسايىق.
ارينە، ازاماتتىق قوعاممەن، دەربەس ساراپشىلارمەن اۋقىمدى ديالوگ جۇرگىزۋ كەرەك. ويتكەنى حالىقتىڭ پىكىرى وتە ماڭىزدى. مەن «ادامدار مەملەكەت ءۇشىن ەمەس، مەملەكەت ادامدار ءۇشىن» دەگەن ۇستانىمدى جاريالادىم. وسىعان بايلانىستى ۇكىمەتكە ءتيىستى ۇسىنىستار دايىنداۋدى تاپسىردىم.
– سوڭعى كەزدە وليگوپوليا دەگەن تەرميندى كوپ پايدالانىپ ءجۇرسىز. ونى كوپشىلىك ءالى تۇسىنە قويعان جوق. ءدۇيىم جۇرتتىڭ ءبارى ونى تولىعىمەن تۇسىنەدى دەپ ايتۋ قيىن. تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى نەدە؟ سونى ايتىڭىزشى؟
– وليگوپوليا – بۇل ەكونوميكا سالاسىنداعى سانى شەكتەۋلى ادامداردىڭ ۇستەمدىگى دەگەن ءسوز. بىزدە وسىنداي ءۇردىس بەلەڭ الۋدا، كوپشىلىك، اسىرەسە، كاسىپكەرلەر ونى جاقسى بىلەدى. بۇل شىنايى باسەكەگە، جالپى ايتساق، ادىلەتتىلىككە كەدەرگى بولىپ وتىر. وسى ماسەلەنى شەشپەسەك، ەكونوميكامىز دامىمايدى، ىشكى ساياسي احۋال مۇلدەم ناشارلاپ كەتەدى. سوندىقتان مەنىڭ باستى ماقساتىم – ەكونوميكادا بولسىن، ساياساتتا بولسىن، مونوپوليانى مەيلىنشە جويۋ. ودان ءبىرجولا قۇتىلعان ءجون. بۇل، ارينە، وڭاي ەمەس، ءبىراق مىندەتتى تۇردە وسى جۇمىسقا كىرىسۋىمىز كەرەك. باسقا جول جوق.
– ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، بۇگىنگى قوعامىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان ەڭ ماڭىزدى ماسەلە قانداي؟
– قوعامداعى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە – زاڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ. وكىنىشكە قاراي، زاڭدى مويىنداعىسى كەلمەيتىن ازاماتتار از ەمەس. باسقاشا ايتساق، قۇقىقتىق نيگيليزم بەلەڭ الۋدا. اعالارىمىز «ءتارتىپسىز ەل بولمايدى» دەپ باياعىدا ايتقان بولاتىن. مەنىڭ ۇستانىمىم: قوعامدا زاڭ مەن ءتارتىپ بولسا عانا، ەل ىشىندە ۇيلەسىم، بەيبىت ءومىر بولادى. زاڭ – كەز كەلگەن وركەنيەتتى قوعامنىڭ باستى ولشەمى. زاڭ ۇستەمدىك قۇرعاندا عانا ادىلەتتى قوعام قالىپتاسادى. ءبىز مىندەتتى تۇردە بۇعان قول جەتكىزۋىمىز كەرەك. بۇل – مەنىڭ ناقتى ۇستانىمىم.
– ءسىز ۇكىمەتتىڭ وتىرىسىندا شەتەلگە زاڭسىز شىعارىلعان قاراجاتتى وتانىمىزعا قايتا اكەلۋ كەرەك دەپ تاپسىرما بەردىڭىز. بۇل تاپسىرما قاشان ورىندالادى؟ سونىڭ مەرزىمدەرى تۋرالى ايتا الاسىز با؟
– مەن ۇكىمەتكە ءتيىستى تاپسىرما بەردىم. بۇل ماسەلە بويىنشا ۇكىمەت ەكى ايدان كەيىن ماعان ناقتى ۇسىنىستارىن ايتادى. سودان كەيىن جۇمىس باستالادى. اتالعان ماسەلە بويىنشا اۋقىمدى ساراپتاما جاساۋ كەرەك. ونسىز بولمايدى. سودان كەيىن شەتەلدەگى ءتيىستى مەكەمەلەرمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە كىرىسەمىز. بۇل وتە كۇردەلى ءارى ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلاتىن جۇمىس بولاتىن سياقتى. ونى اشىق ايتقان ءجون. ءبىراق ادىلدىككە جەتۋ ءۇشىن وسى جۇمىستى باستاۋ كەرەك. شەتەلگە زاڭسىز شىعارىلعان قاراجاتتى ەلگە قايتارۋعا ءتيىسپىز.
– ءسىز ەكى مەرزىم عانا پرەزيدەنت قىزمەتىن اتقارۋىڭىز مۇمكىن ەكەنىن ايتتىڭىز. ولاي بولسا، كەلەسى سايلاۋعا قاتىساتىنىڭىز انىق قوي؟
– بۇل ماسەلە كونستيتۋسيامىزدا جازىلعان. پرەزيدەنتكە ەكى مەرزىم بەرىلگەن. ونى بۇزۋعا بولمايدى. ناۋرىزداعى جولداۋىمدا، مۇمكىن، وسى ماڭىزدى ماسەلە جونىندە ءوز پىكىرىمدى ايتارمىن. ال ءبىراق ءقازىر سايلاۋعا بارامىن با، بارمايمىن با، ونى ايتا المايمىن.
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاقستاننىڭ بولاشاعى قالاي بولادى؟ كەشەگى وقيعالاردان كەيىن كوپشىلىگىمىزگە «ەگەمەندىگىمىزدى ساقتاپ قالا الامىز با؟» دەگەن وي كەلگەنى راس...
– ءبىزدىڭ حالقىمىز تالاي «تار جول، تايعاق كەشۋدى»، قيلى زاماندى باسىنان وتكەرگەن. قيىندىقتىڭ ءبارىن جەڭگەن. كەشەگى قاسىرەتتى وقيعا كەزىندە حالقىمىز بىرلىگىن كورسەتتى. وسى قۇندىلىقتى كەلەشەك ۇرپاققا امانات ەتۋىمىز كەرەك.
قازاقستاننىڭ بولاشاعى جارقىن بولاتىنى ءسوزسىز. مەن بۇعان كامىل سەنەمىن. ءبىزدىڭ ءبىر عانا وتانىمىز بار. باسقا وتانىمىز جوق. بولمايدى دا. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى بارىنەن قىمبات. بۇل – اكسيوما، اقيقات. ونى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ – ورتاق پارىزىمىز.
ال ەگەمەن ەل دەگەنىمىز قانداي ەل؟ بۇل – الەمدىك ۇدەرىسكە بەيىمدەلگەن ءبىرتۇتاس حالىق. دەربەستىگىن جالاڭ سوزبەن نەمەسە ۇرانمەن ەمەس، ناقتى ىسپەن دالەلدەي بىلگەن ەل. دەمەك، «ەگەمەندىكتى ساقتاپ قالامىز با؟» دەگەن كۇماندى وي ەشكىمدە بولماۋى كەرەك. ول قيسىنسىز تۇجىرىم، قيسىنسىز ءسوز. كەرىسىنشە، ءارقايسىمىز «تاۋەلسىزدىگىمىزدى قالاي بەكەم ۇستاپ قالامىز؟» دەپ ويلانۋعا ءتيىسپىز.
تىلىمىزگە كەلسەك، ونى دا ساقتاپ قالامىز. باسقاشا بولمايدى، سەبەبى تاريحىمىزداعى ەڭ كۇردەلى كەزەڭدەردە ءتىلىمىز كوزى اشىق اعالارىمىزدىڭ، قاراپايىم حالقىمىزدىڭ ارقاسىندا امان قالدى. دەگەنمەن ءتىل رەفورماسىن جاساۋىمىز كەرەك. ماسەلە لاتىن گرافيكاسىنا جەدەل تۇردە كوشۋدە ەمەس. بۇل ىسكە بايىپپەن قاراعان ءجون. ساراپتاما جاسالۋعا ءتيىس. قيسىنسىز نارسەنىڭ پايداسى جوق. اسىرەسە، تىلگە كەلگەندە، اسىعىستىق تانىتۋعا بولمايدى. سەبەبى بۇل وتە نازىك دۇنيە.
– جۇرتىمىزدىڭ قانداي جاقسى قاسيەتتەردى بويعا سىڭىرگەنىن قالار ەدىڭىز؟
– بۇل تۋرالى مەن جاڭا دا ايتتىم. دەگەنمەن بۇل – وتە ماڭىزدى ماسەلە، سوندىقتان قايتالاپ ايتايىن. ءبىز قوعامدا ەڭبەكقورلىق يدەياسىن ورنىقتىرۋىمىز كەرەك. تۋراسىن ايتايىق، بۇل ءقازىر ەڭ وزەكتى ماسەلە بولىپ تۇر. ازاماتتارىمىز ادال ەڭبەكپەن تابىس تابۋدى ەڭ باستى، ورىنعا قويۋى قاجەت. باقۋاتتى ەل بولۋ بيلىكتىڭ جۇمىسىنا عانا ەمەس، ول ەڭ الدىمەن، ءاربىر ازاماتتىڭ ەڭبەگىنە بايلانىستى. ەلدىڭ تۇرمىسىن قۇرعاق سوزبەن ەمەس، ناقتى ىسپەن كوتەرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ جاستارىمىز وسىنى ايقىن ۇعىنسا دەيمىن. ەلىمىزدە بەلگىلى تەرىس فاكتورلارعا قاراماستان، ءتيىمدى، پايدالى جۇمىس اتقاراتىن مۇمكىندىكتەر از ەمەس. جاقسى مەن جامان تۋرالى ۇلى ابايدان اسىرىپ ەشكىم ايتا الماس. سونداي-اق ويشىل اقىننىڭ «تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات جانە راقىم» دەگەن دانالىعىنىڭ دا ءمانى زور. بۇل قاعيدا بىزگە، اسىرەسە، وسى زاماندا اۋاداي قاجەت.
– قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى، ءسىز كۇندەلىكتى قانداي اقپارات كوزدەرىن پايدالاناسىز؟ تەلەديدار، مەرزىمدى باسىلىم، الەۋمەتتىك جەلىلەر...
– مەرزىمدى ءباسپاسوزدى ۇزبەي قارايمىن. بۇل – مەنىڭ بۇرىننان قالىپتاسقان داعدىم. «ەگەمەن قازاقستان»، «ايقىن»، «استانا اقشامى» گازەتتەرىن وقيمىن. «انا ءتىلى»، «قازاق ادەبيەتى»، «جاس قازاق»، «تۇركىستان» گازەتتەرىن دە مىندەتتى تۇردە وقىپ تۇرامىن. جالپى، مەن كوپ وقيتىن اداممىن. جاقسى ماقالا نەمەسە سۇحبات كورسەم، استىن سىزىپ وقۋعا تىرىسامىن. وزەكتى ماسەلە بايقاسام، وعان قاتىستى ناقتى تاپسىرما بەرەمىن. الەۋمەتتىك جەلىدەگى وتكىر جازبالاردى دا ۇنەمى شولىپ وتىرامىن. ال تەلەديداردان جاڭالىقتار مەن ساراپتامالىق باعدارلامالاردى كورەمىن.
– قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى، ءسىزدىڭ «اكە تۋرالى وي-تولعاۋ» كىتابىڭىزدىڭ جەلىسى بويىنشا ءبىر پروديۋسەرلىك ورتالىق كينو تۇسىرگەلى جاتىر ەكەن. وسىعان قاتىستى نە ايتاسىز؟
– مەنىڭ كىتابىمداعى وقيعالاردىڭ نەگىزىندە كينو تۇسىرگەلى جاتقانىن وقىدىم. بۇل تۋرالى ەشكىمگە ەشقانداي تاپسىرما بەرگەن جوقپىن. بەرمەيمىن دە. مۇندايدى قالامايمىن. ءبىراق ءوزىم جازعان «اكە تۋرالى وي-تولعاۋ» كىتابىنان باس تارتپايمىن، مازمۇندى تۋىندى دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى جاستارعا دا پايدالى دۇنيە. بۇل – مەنىڭ اكە-شەشە الدىنداعى پەرزەنتتىك بورىشىم.
– شىعارماشىلىعىڭىزعا قاتىستى تاعى ءبىر سۇراق. ءسىز نەگىزىنەن، ديپلوماتيا، سىرتقى ساياسات تۋرالى بىرنەشە كىتاپ جازدىڭىز. سولاردىڭ ىشىندە ەلباسىنىڭ تۇلعاسىنا ارنالعان «ول تاريحتى جاساپ جاتىر» دەگەن تۋىندىڭىز بار. قازىرگى تاڭدا سول كىتاپتى جازعانىڭىزعا وكىنبەيسىز بە؟ بۇدان باسقا، جاڭا كىتاپتار جازۋ جوسپارىڭىزدا بار ما؟
– وكىنبەيمىن. تۇڭعىش پرەزيدەنءتىءمىزدىڭ ەڭبەگى تۋرالى كىتاپقا كەلسەك، قازاقتا «وتكەن ىسكە وكىنبە» دەگەن ءسوز بار. مەن كوپتەگەن وقيعاعا كۋا بولعان اداممىن. سوندىقتان قاعازعا تۇسىرگەندى ءجون كوردىم. وقىرمانداردىڭ پىكىرىنشە، كىتاپتارىم جوعارى دەڭگەيدە جازىلعان. مىسالى، ءالى كۇنگە دەيىن ستۋدەنتتەر مەنىڭ كىتاپتارىمنان قاجەتتى ماعلۇماتىن الىپ، پايدالانىپ ءجۇر.
جوسپار تۋرالى ايتساق، كەيبىر ويلارىمدى ءتۇرتىپ قويىپ، كۇندەلىك جازاتىنىم بار. مۇمكىن، بولاشاقتا قاجەت بولار. كەلەشەكتە قازىرگى ءومىرىمىز تۋرالى اۋقىمدى كىتاپ جازۋ ويىمدا بار. اماندىق بولسا جازامىن.
– جاقىندا ءسىز تۇڭعىش پرەزيدەنت تۋرالى زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەرگە قول قويدىڭىز. ياعني ەلباسىنىڭ ءبىرقاتار وكىلەتتىلىگى سول زاڭمەن توقتاتىلدى. وندا قاۋىپسىزدىك كەڭەسى مەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن ءومىر بويى باسقارۋ جانە باسقا دا باپتار بار. جالپى، وسى ماسەلەگە ءوزىڭىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– بۇل تۇسىنىكتى نارسە. بۇرىن وسىنداي زاڭدار قابىلداندى، قازىرگى تاڭدا ولاردىڭ قاجەتتىلىگى شامالى. ونى اشىق ايتۋ كەرەك. كەلەشەكتە وسىنداي زاڭدار قابىلداۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيمىن. بۇرىنعى ولقىلىقتار بولسا دا، بۇل – ءبىزدىڭ تاريحىمىز. ءبارىمىز تاريحتان ساباق الۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – ەلىمىزدىڭ بولاشاعى، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ قامى تۋرالى ويلاۋ. باسقا ءسوز جوق.
– قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى، بۇگىن ارنامىزعا ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ، بەرگەن سۇحباتىڭىز ءۇشىن سىزگە راحمەتىمدى ايتقىم كەلەدى. سۇحبات سوڭىندا كورەرمەندەرگە، جۇرتشىلىققا نە ايتاسىز؟
– راسىندا، بۇگىن جاقسى، مازمۇندى سۇحبات بولدى دەپ ويلايمىن. حالىققا ايتارىم، بۇل دۇنيەدە قازاقتاردىڭ تاعدىرىن تەك ءوزىمىز عانا شەشەمىز. ءبىز ءۇشىن جالعىز عانا مەملەكەت بار، ول – قازاقستان. بۇل – ءبىزدىڭ قاسيەتتى وتانىمىز. باسقا وتانىمىز جوق. وتانىن قورعاۋ، حالقىنىڭ اماندىعىن ساقتاۋ – ءار ازاماتتىڭ بورىشى. وسىنى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. قازاق ەلى جاساي بەرسىن!
– قۇرمەتتى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى، سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن تاعى دا راحمەت ايتامىن.
اڭگىمەلەسكەن
جاينا سلامبەك،
جۋرناليست