«سۇرىنبەيتىن تۇلپار جوق، قاناتى ءبۇتىن سۇڭقار جوق. ءتورت قۇبىلاسى تەڭ كەلەر، بۇل دۇنيەدە سۇلتان جوق». قازاق ادام بالاسىنىڭ ءبارىنىڭ باسىنا تۇسەتىن قايعىنى وسىلاي ءبىر اۋىز استارلى سوزبەن جەتكىزگەن.
ءقازىر الەۋمەتتىك جەلى دەگەن «قۇدىرەت» شىقتى. Fاcەbook، Instagram، Telegram دەيسىز بە، ادامداردىڭ بىرەۋدىڭ قايتىس بولعانىن جەتكىزگەن، بىر-بىرىنە كوڭىل ايتقان پوستتارىن دا سول الەۋجەلىدەن وقيتىن بولعانبىز بۇگىندە. ءوزىنىڭ مارقۇممەن الدەبىر جەردە تۇسكەن سۋرەتىن سالىپ، استىنا ءبىر اۋىز ءسوز جازادى دا، «يماندى بولسىن» دەپ تۇيىندەيدى. وسىنداي جازبالار كەيدە بىزگە قازانى ازا تۇتۋ ەمەس، ءوزىن جارنامالاۋ سياقتى بولىپ كورىنەتىنى بار. سەبەبى، سول جازباسىنان سوڭ، ىلە-شالا قوعامداعى الدەبىر وقيعاعا پىكىر بىلدىرگەن، پىكىر بىلدىرە وتىرىپ «ىشەك-سىلەسى قاتقان» سمايليگىن دە قوسا سالعان پوستتارى شىعا كەلەدى. سوندا بۇل پاقىرىڭنىڭ شىن قايعىرىپ وتىرعانىنا كادىمگىدەي كۇماندانىپ قالاسىڭ.
قىز-كەلىنشەكتەر دە قالىسپايدى. بۇرىنعىلاردىڭ «ايەل بالاسى قارالى حاباردى جەتكىزبەيدى، بالالاپ كەتەدى دەپ ىرىمداعان» دەيتىنىن ەستۋىمىز بار ەدى. قازانى ەلۋدەن اسىپ، ەل اعاسى بولعان ەر ازاماتتار جەتكىزگەن نەگىزى.
***
ءوزىم بىلەتىن وقيعا. ويىن بالاسىمىز. اۋلاعا ۇيگە سيرەك باس سۇعاتىن، ۇنەمى ات ۇستىندە جۇرەتىن پوشتاشى اعا مەن كورشى اتا ەندى. ۇلكەن كىسىلەر ءلام-ميم دەمەستەن ءۇنسىز ۇيگە كىرىپ كەتتى. ءدال اۋلانىڭ ورتاسىندا قۇمكەسەكتەن قالانعان وشاققا نان جاۋىپ وتىرعان شەشەمە كوز دە سالمادى. ارينە، ول تۇستا الدەبىر وقيعانى سالماقتاي قوياتىنداي جاستا ەمەسپىز، دەگەنمەن قولىنداعى كوسەۋىمەن وتتاعى شوقتىڭ كوزىن اشىپ وتىرعان انامنىڭ ءبىر جاعىنا قاراي ءسال قيسايىڭقىراپ بارىپ، تۇزەلىپ العانىن بايقاپ قالدىم. سوسىن ورنىنان كوتەرىلىپ، ەتەگىن قاعىپ-سىلكىپ، اياعىن اقىرىن باسىپ، الگى كىسىلەردىڭ سوڭىن الا ۇيگە كىرىپ بارا جاتتى. سەزدى، ارينە، جامانات حاباردى.
– بەكەم بول، كەلىن شىراعىم! نيازىڭ كەلمەس ساپارعا كەتىپتى. ءقازىر عانا حابار الدىق، – دەگەن «پوشتاقايناعاسى» وبلىستىق اۋرۋحانادا جاتقان اعامنىڭ قازاسىن وسىلاي جەتكىزگەن بولاتىن. ال ءۇنسىز، قيمىلسىز قالعان انام بوساعاعا وتىرا كەتتى. ومىراۋىن جاس جۋىپ بارا جاتقانى دا كوز الدىمدا قالىپتى. اۋلاداعى وشاق پەن ءۇي اراسىندا كەلە جاتىپ بويىن تىكتەپ ۇستاۋعا تىرىسىپ، ءوزىن بەكەمدەپ العانى نەتكەن ۇستامدىلىق دەسەڭشى!
***
ەستىرتۋدى ەسكىنىڭ قالدىعى دەپ ەمەس، ەجەلگى ەستى عۇرپىمىز دەپ قابىلداعان ابزال. ماسەلەن، جيرەنشە شەشەنگە – قاراشاشتىڭ، ابىلاي حانعا – بوگەنباي باتىردىڭ ءولىمىن، شىڭعىسقا – شوقاننىڭ قازاسىن ەستىرتۋ ۇلگىلەرى بىزگە كەلىپ جەتكەن.
تۋعان-تۋىستىڭ قازاسىن ەستىرتۋشى حاباردى تۇيەدەن تۇسكەندەي دۇڭك ەتكىزىپ ايتا سالماعان. اڭگىمە ارىدەن قوزعالىپ، قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا ءومىردىڭ جالعاندىعى تۇسپالدانعان. اڭگىمە اۋانىنان ءبىر جاماناتتىڭ بولعانىن سەزە باستايتىن كىم-كىم دە ءوزىن بەكەم ۇستاۋعا تىرىسىپ، وقيعاعا ىشتەي ازىرلەنەدى. مىنە، ەستىرتۋ سالتىنىڭ فيلوسوفيالىق ءمانى دە وسىندا جاتىر.
بىردە قانجىعالى ساققۇلاقتىڭ نۇرالى دەگەن ۇلى قايتىس بولىپ، اكە قايعىدان باسىن كوتەرە الماي جاتىپ الىپتى. ونى ەستىگەن كورشى قاراۋىل، جاۋار ەلى كوڭىل ايتۋعا بارماق بولىپ، بارعان سوڭ كوڭىل ايتۋدى ساقاۋ مۇسا دەگەنگە تاپسىرىپتى. ۇيىنە كىسى كەلسە دە ساققۇلاق باسىن كوتەرمەي جاتا بەرىپتى، ال كوڭىل ايتادى دەگەن مۇسا تومەن قاراپ وتىرا بەرىپتى. كەلگەن ەلدە ءۇن جوق دەيدى. ءبىر كەزدە ساققۇلاق باسىن كوتەرىپ الىپ: «ۋا، مۇسا، نەگە ۇندەمەي جۇرتتى اۋزىڭا قاراتىپ وتىرسىڭ؟»، – دەپتى. سوندا مۇسا: «التى اۋىل اجىبەك، جەتى اتا جەتى رۋ، ءتورت اتا قامبار-جانبار – بۇكىل قانجىعالىنى قارىڭا ءىلىپ الىپ جۇرگەن ساققۇلاق ەدىڭ. قۇداي ساعان بەس ۇل بەردى، تورتەۋىن ءوزىڭ الىپ، بىرەۋىن حالىققا بەردىڭ. ءوزىڭ العان ءتورت ۇلىڭ امان، حالىققا بەرگەن ۇلىڭدى قۇداي الدى، ەلىڭ جەسىر قالدى. جەسىر قالعان ەلگە ءسىز كوڭىل ايتار، ءبىز ەلگە قايىرىن بەرسىن ايتارمىز دەپ كەلىپ ەدىك، بىزگە ايتقان كوڭىلىڭىز جوق، يا اماندىعىڭ جوق بولعان سوڭ نە ايتارىمدى بىلمەي داعدارىپ وتىرعانىم عوي»، – دەپتى. سوندا ساققۇلاق: «ءاي، ساقاۋىم-اي، ەردى وڭ تاستاي ما، نە سول تاستاي ما دەپ جاتىر ەدىم، جارايدى، وڭعا تاستادىڭ، ەندەشە كوڭىلدى مەن ايتايىن»، – دەگەن ەكەن.
***
ءبىر ازاماتتىڭ ءىنىسى قايتىس بولدى. جاس ءولىم جاقىن-جۋىقتارىنىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ كەتتى. باۋىرىن تۋعان توپىراعىنا جەرلەپ قايتقان سوڭ، كوپ ادام باسىمىزدى قوسىپ الگى وتباسىنا كوڭىل ايتۋعا باردىق.
قازانىڭ جەڭىلى بولعان با، قاشان دا تىپ-تىك جۇرەتىن، جاۋىرىنى قاقپاقتاي جىگىت اعاسى ءبىزدى كورىپ ەڭكىلدەپ جىلاعاندا، جۇباتۋعا ءسوز دە تاپپاي قالدىق. اۋىر قاسىرەتتەن ءسال-پال شوگىڭكىرەپ كەتكەندەي كورىندى بىزگە.
الدىمىزعا ۇلكەن اس كەلدى. جۇمىس اراسىنداعى ءتۇس مەزگىلىن پايدالانىپ كەلىپ وتىرساق تا، تاماقتى قاربىتىپ جەۋگە باتىلىمىز جەتپەي، جاس ولىمگە ءبىزدىڭ دە جۇرەگىمىز قارس ايىرىلىپ وتىر. ال سول جاعىما جايعاسقان ەتجەڭدى ەكى ايەلدىڭ اڭگىمەسى مىناۋ.
– بىلتىر جازدا كىرگەن ۇيلەرى وسى ەكەن عوي، – دەدى ءبىرى.
– ءيا، ۇلكەن ەكەن. مونشاسىن بايقادىڭ با، ءۇيدىڭ ىشىنە سالىپتى، – دەدى ەكىنشىسى سىبىرلاي سويلەپ.
– اقشاسى بار جىگىت قوي، سالماعاندا! – دەدى قاراتورى ءبىرىنشىسى.
پەندەمىز عوي!..
كوپشىلىك ءقازىر مارقۇمنىڭ «جەتىلىگىن»، «قىرىق كۇندىك اسىن» دا كافە، مەيرامحانالارعا بەرەدى، تىلەكشى ادامدار قالىپ قويماي تەگىس قاتىسسىن، ۇيگە سىيماي قالار دەگەن نيەتتەن عوي، ارينە. سونداي ساتتەردە ءسىز دە بايقاعان بولارسىز، بالكىم، كەيبىر ايەلدەر مويىندارىنا بالانىڭ باسىنداي كۋلونى بار تروسس التىن القالارىن، جالت-جۇلت ەتكەن باعالى سىرعا-ساقينالارىن تاعىپ كەلەدى. بەينە ءبىر تويعا، كوپشىلىككە ءوزىن كورسەتۋگە كەلگەندەي. سونداي ساتتەردە كوڭىل ايتۋعا نەمەسە اسقا بارعاندا دا يىعىمىزعا ءىلىپ باراتىن كيىمنىڭ قازاعا ساي ءوز ادەبى بولسا دەيسىڭ ىشتەي.
***
اۋىلدا ۇيىنەن شىقپايتىن، ەشكىممەن ارالاسپايتىن ءبىر اپا بولعان. تۇيىق كىسى ەدى. بەت-الپەتى قارا، كوزى شۇڭىرەيگەن، سوزگە ساراڭ بولعاسىن با، بالا كوڭىلىمىزگە الگى كىسى اسا سۋىق، سۇستى كورىنەتىن. قىزىعى سول، بالالارىنىڭ ءبارى كوپشىل-تىن. اكەلەرىنە تارتقان بولار، اۋىل اراسىنداعى توي-تومالاققا سول اپانىڭ كۇيەۋى باراتىن. بىردە سول وتباسىنىڭ تۇڭعىش بالاسى ءوز قوراسىندا اسىلىپ قالدى. ول تۇستا «اسىلىپ قالدى، وز-وزىنە قول جۇمساپتى» دەگەن سەكىلدى اڭگىمەلەر مۇلدەم ەستىلمەيتىن، ۇلكەن-كىشى كادىمگىدەي ۇرەيلەنىپ قالدىق. سول اپانىڭ كەيىن تاڭ اتا سالىسىمەن اۋىل سىرتىنداعى بەيىتتى بەتكە الىپ كەتىپ بارا جاتاتىنىن ءجيى كورەتىن بولدىق. ۇلكەندەردەن ەستۋىمىزشە، ۇلىنىڭ مولاسىنا بارىپ قايتاتىن كورىنەدى. ءقازىر ويلاسام، ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي، قايعىسىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن زيراتقا بارىپ، ۇلىمەن تىلدەسىپ قايتاتىن بولعان-اۋ.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، بىرىنشىدەن، باسقا تۇسكەن قايعىنى ۇمىتۋعا ەركىڭنەن تىس كۇش سالۋدىڭ قاجەتى جوق دەسەدى. سەبەبى، جانىڭدى جارالاپ كەتكەن قارالى وقيعانىڭ جۋىق ارادا ەستەن شىعا سالۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ىشتەگى قايعىسىن جاقىن-جۋىقتارىنا، دوستارىنا ايتىپ، سىرتقا شىعارىپ، جەڭىلدەپ وتىرعان دۇرىس كورىنەدى. ەكىنشىدەن، سول وقيعانى الداعى كۇندەرگە جالاۋ ەتىپ، وتكەنمەن ءومىر ءسۇرۋ مۇلدەم قاجەت ەمەس. سەبەبى، جان بولەك، ول كەتكەنمەن، ءسىز ءتىرىسىز، ءومىر جالعاسىپ جاتىر. الدا ءالى تالاي قۋانىشتى تاڭنىڭ اتارىنا سەنۋ كەرەك.
***
ۇنەمى ەرىك-جىگەرىنە سۇيەنىپ ۇيرەنگەن مىقتى جاندار قانداي قايعىنى دا قاسقايىپ تۇرىپ قارسى الىپ، سونىمەن كۇرەسۋگە تىرىسادى ەكەن. ماسەلەن، بىرەۋلەر اللاعا جۇگىنىپ، جانىنا تاڭىردەن مەدەت سۇراپ، اق جولعا تۇسەدى. مەشىتكە كەلىپ، جۇرەگىنە تىنىشتىق ۇيالاتادى. ال كەيبىرەۋلەر جان جاراسىن ەمدەۋ، ساۋىقتىرۋ ءۇشىن ءتۇرلى قايىرىمدىلىق ۇيىمدارىندا جۇمىس ىستەۋگە تالپىناتىن كورىنەدى.
كەزدەيسوق قايعى جامىلعان ادامنىڭ پسيحيكالىق اۋرۋعا شالدىقپاۋىنىڭ بىردەن-بىر جولى – ونىڭ ەتجاقىندارىنىڭ قولداۋىنا يە بولۋى دەيدى جانتانۋشى ماماندار. قاسىرەت شەككەن كوپ ادام ادەتتە وقشاۋلانۋعا، ءوز ويىمەن ءوزى قالۋعا بەيىم كەلەدى. ول جالعىز قالدىرۋىن ءوتىنىپ سۇراسا دا، جانىنان ءبىر ەلى دە كەتپەگەن ابزال. ونىڭ قايعى تۋرالى ساعاتتاپ ايتار اڭگىمەلەرى ءسىزدى جالىقتىرار بولسا دا، تىڭداڭىز. ىشىندەگىسىن شىعارسىن. ارينە، ءسىز ونىڭ ءىشىن اشىتقان، قان جىلاتقان قايعىسىن ءدال وزىندەي سەزىنە الماسسىز، ءبىراق جەڭىلدەتۋگە ءسوزسىز ۇلەس قوساسىز.
وسىناۋ جالعان ءومىردىڭ كۇنگەيى مەن كولەڭكەسى قاتار ورىلەدى وسىلاي. اينالا شىم-شىتىرىق، قىم-قۋىت تىرلىك. سونىڭ ىشىندە جۇرگەن بىزدەردىڭ ءارقايسىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدە ءبىر قۋانىش، ءبىر مۇڭ بولاتىنى ايدان انىق. كەي-كەيدە جاماننان كوڭىلىڭ قالىپ تۇڭىلسەڭ، جاقسىنىڭ ادامشىلىعىن كورىپ قۋاناسىڭ. قۋانىشتان كەيىن قايتادان الدەبىر ساتسىزدىك، رەنىش بولماسا، بالكىم جاقسى كۇندەردىڭ ءقادىرىن بىلمەس پە ەدىك، كىم ءبىلسىن. ءيا، نوسەرلى جاڭبىردىڭ ارتىنان مىندەتتى تۇردە كۇلىمدەپ كۇن شىعاتىنىن ۇمىتپايىق.
اماندىق بولسىن!