پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ اوسشك-تىڭ VI سامميتىنە قاتىستى

قازاقستان پرەزيدەنتى ءوز سوزىندە سامميتكە قاتىسۋشى مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارىنا ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، بۇل كەڭەستى قۇرۋ تۋرالى باستامانىڭ كوتەرىلگەنىنە 30 جىل تولىپ وتىرعانىن اتاپ ءوتتى. وسى كەزەڭدە اوسشك كوپجاقتى ىنتىماقتاستىق پلاتفورماسىنا جانە حالىقارالىق زاماناۋي ديپلوماتيا ينستيتۋتىنا اينالدى. مەملەكەت باسشىسى ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا كىرگەن كۋۆەيتتى ارنايى قۇتتىقتادى.

سونىمەن قاتار الەمدەگى گەوساياسي جاعدايعا ەرەكشە نازار اۋداردى.

– بۇگىن ءبىز بۇرىن-سوڭدى بولماعان گەوساياسي شيەلەنىس پەن الەمدىك ەكونوميكاداعى كۇشەيە تۇسكەن داعدارىس جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. بۇل قۇبىلىس ءقازىردىڭ وزىندە «جاھاندىق ديسفۋنكسيا» دەپ اتالدى. اوسشك-تىڭ بۇعان دەيىنگى 2019 جىلى وتكەن سامميتىنەن بەرى الەمدىك قوعامداستىق اۋىر سىناقتاردى باستان وتكەردى. ونىڭ سالدارى جاھاندىق دامۋعا ءالى دە اسەر ەتىپ وتىر. مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان ەرەكشە ماڭىزدى مىندەت – تۋىنداعان زور قاۋىپ-قاتەرلەر جاعدايىندا حالىقارالىق قاتىناستارداعى تۇراقتىلىققا قول جەتكىزۋ. كوپجاقتى مەحانيزمدەرگە تىڭ سەرپىن بەرۋ جانە اشىق ديالوگقا ورالۋ اسا ماڭىزدى، – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.

ونىڭ ايتۋىنشا، ازيا ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوستى. مىڭداعان جىلدار بويى ءبىزدىڭ ماكرووڭىردەگى مەملەكەتتەر بۇكىل ادامزاتتىڭ قوعامدىق، مادەني، تەحنولوگيالىق دامۋىنىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى بولدى.

– ءححى عاسىر ازيا عاسىرى بولادى دەگەن بولجام بۇگىندە شىندىققا اينالدى. ازيا نومينالدى جالپى ىشكى ءونىم مەن ساتىپ الۋ مۇمكىندىگى بويىنشا الەمدىك ەكونوميكالىق كوشباسشى رەتىندە مويىندالدى. ايماق ايتارلىقتاي ادامي جانە تابيعي رەسۋرستارعا يە. الەمدەگى ەڭ ءىرى 30 قالانىڭ 21ء-ى ازيادا ورنالاسقان. 2030 جىلعا قاراي ورتا تاپتىڭ قاجەتىنە جۇمسالاتىن 30 تريلليون دوللاردىڭ تەك 1 تريلليون دوللارى باتىس ەكونوميكاسىنا تيەسىلى بولماق. دەگەنمەن ازيانىڭ بولاشاعى مادەنيەتتەر، داستۇرلەر مەن دۇنيەتانىمدار اراسىنداعى ديالوگتى نىعايتۋعا ۇجىمدىق دايىندىعىمىزعا بايلانىستى. اوسشك-تى دامىتۋ ءۇشىن قابىلدانعان قادامدار وسى ماقساتقا ساي كەلەتىنىنە سەنىمدىمىن، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.

پرەزيدەنتتىڭ پىكىرىنشە، قازاقستان وسى ۇيىمنىڭ ءتوراعاسى رەتىندە اوسشك اياسىنداعى ۇدەرىستى ودان ءارى ىلگەرىلەتۋگە باعىتتالعان كۇش-جىگەردى ارتتىرۋ مىندەتىن وزىنە الىپ وتىر. بىلتىر اوسشك-تىڭ سەنىم شارالارىنىڭ كاتالوگى قايتا قارالدى. وعان ەپيدەميولوگيالىق قاۋىپسىزدىك، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە فارماسيەۆتيكا، اقپاراتتىق جانە كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيالار قاۋىپسىزدىگى سياقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا باسىم باعىتتارى ەنگىزىلدى.

– اوسشك-تىڭ تالداۋ ورتالىقتارىنىڭ فورۋمى ازيانىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن كەلگەن ساراپشىلار مەن ماماندارعا تاجىريبە، يدەيا الماسۋ جانە بىرلەسكەن عىلىمي جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن امبەباپ پلاتفورما بولادى. بيىل استانادا اوسشك-تىڭ ىسكەرلىك كەڭەسى مەن بيزنەس فورۋمى، سونداي-اق اوسشك جاستار كەڭەسىنىڭ بەسىنشى وتىرىسى ءوتتى. بۇگىن اوسشك قورى قۇرىلادى. ونىڭ ماقساتى – اوسشك جوبالارىن ىرىكتەۋگە جانە ولاردى جۇزەگە اسىرۋعا ەرىكتى تۇردە قاراجات جيناۋدىڭ ارنايى تەتىكتەرىن قالىپتاستىرۋ. سونداي-اق باقىلاۋشىلار مەن سەرىكتەستەردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. تۇرىكمەنستان اوسشك-كە باقىلاۋشى ەل رەتىندە قوسىلدى. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقپەن جانە وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى قاۋىمداستىعىمەن (ACEAN) ىنتىماقتاستىق ورناتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.

قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان ءوزىنىڭ ءتوراعالىعى كەزىندە اوسشك-نى تولىققاندى حالىقارالىق ۇيىمعا اينالدىرۋعا نەگىزدەلگەن ءبىرقاتار ماڭىزدى باسىمدىقتى ىسكە اسىرۋدى كوزدەدى.

– ساياسي ديالوگتىڭ ايماقتىق پلاتفورماسى رەتىندە اوسشك-تىڭ كەمەلدىگى مەن تيىمدىلىگى ونى ودان ءارى ترانسفورماسيالاۋدىڭ باستاۋى بولماق. مۇشە مەملەكەتتەر ءقازىردىڭ وزىندە اوسشك-تىڭ ىس-جۇزىندە ۇيىم رەتىندە جۇمىس ىستەپ جاتقانىن بىرنەشە رەت تالقىلادى جانە سولاي ەكەنىنە كەلىسەدى. ءبىز جاڭا ۇيىم قۇرمايتىنىمىزدى، كەرىسىنشە ينستيتۋسيونالدى دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە ءوتىپ جاتقانىمىزدى اتاپ وتكىم كەلەدى. كەڭەستىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ازيانىڭ الەمدىك ىستەردەگى ارتىپ كەلە جاتقان ءرولىن نىعايتىپ، مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ءوزارا ىس-ارەكەتىن جاڭا دەڭگەيگە شىعارادى، – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.

سونىمەن قاتار قاسىم-جومارت توقايەۆ قازاقستاننىڭ 2022-2024 جىلدارى جاڭا مەرزىمگە ءتوراعالىق ەتۋ تۋرالى ءوتىنىشىن قولداعان اوسشك-گە مۇشە مەملەكەتتەردىڭ بارىنە العىس ايتتى. مەملەكەت باسشىسى ەلىمىزدىڭ الدىندا ماڭىزدى مىندەتتەر تۇرعانىنا توقتالىپ، كەڭەسكە مۇشە مەملەكەتتەردىڭ تىعىز ىنتىماقتاستىعى مەن قولداۋىنا سەنىم ارتاتىنىن ايتتى.

– ءبىرىنشى، ەكونوميكالىق ولشەم. ءوزارا تۇراقتى بايلانىس جونىندەگى اوسشك كەڭەسىن قۇرۋ دەر كەزىندە قابىلدانعان شەشىم دەپ سانايمىن. جاھاندىق لوگيستيكالىق تىزبەكتەردىڭ ءۇزىلۋى ءتيىمدى كولىك-ترانزيت دالىزدەرىن قالىپتاستىرۋعا جاڭا كوزقاراسپەن قاراۋدى تالاپ ەتەدى. جۇك تاسىمالىنىڭ وڭتايلى ءارى قولجەتىمدى جولدارى – ەكونوميكامىزدىڭ تۇراقتى ءوسىمىنىڭ ماڭىزدى فاكتورى. كوممۋنيكاسيا مەن جۇكتەردى جەتكىزۋدىڭ ءارتاراپتاندىرىلعان باعىتتارىن پىسىقتاۋ ارقىلى كولىك-ترانزيت الەۋەتىن جۇزەگە اسىرۋعا باسا ءمان بەرۋ ماڭىزدى، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.

سونىمەن قاتار پرەزيدەنت اوسشك-تىڭ قارجى ءسامميتىن تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن الاڭعا اينالدىرۋدى ۇسىندى. ونىڭ پىكىرىنشە، اوسشك-كە مۇشە مەملەكەتتەردىڭ قارجى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىعىن جانداندىرۋ  ءۇشىن قحر-دىڭ بۇل  باستاماسىنىڭ ماڭىزى زور. ترانسفورماسيا  ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋگە، ورنىقتى ءارى ينكليۋزيۆتى دامۋعا، كەڭەس اياسىنداعى ايماقتىق جانە سۋبايماقتىق قارجىلىق ىنتىماقتاستىق ءۇشىن قولايلى جاعداي جاساۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.

مەملەكەت باسشىسى ەكولوگيالىق ولشەم ماسەلەسىنە دە ەرەكشە نازار اۋداردى.

– كليماتتىڭ  وزگەرۋى ۋاقىت وتكەن سايىن بولجاپ ءبىلۋى قيىن، ءارى زاردابى اۋىر  تابيعات اپاتتارىنا الىپ كەلەدى. 2021 جىلى ازيادا مۇنداي جاعدايلاردان 57 ميلليون ادام زارداپ شەكتى. 2050 جىلعا قاراي ازيا ەكونوميكاسىنا وسىنداي تابيعي كاتاكليزمدەردەن كەلەتىن ىقتيمال زالال ءجىو-نىڭ 26 پايىزىنا دەيىن جەتۋى مۇمكىن. تاياۋدا پاكىستانداعى جويقىن سۋ تاسقىنى وراسان زور گۋمانيتارلىق اپاتقا ۇشىراتتى. وسىنداي قيىن كەزدە ءبىز پاكىستان حالقىمەن جانە ۇكىمەتىمەن بىرگە ەكەنىمىزدى تاعى دا دالەلدەدىك. كليماتتىق داعدارىس اسكەري قاقتىعىستارعا الىپ كەلىپ، الاپات ءارى باسقارۋعا كەلمەيتىن ميگراسيالىق ءنوپىردىڭ كاتاليزاتورىنا اينالۋى مۇمكىن. ازيا ءۇشىن ەكونوميكانى كومىرتەگىنەن ارىلتۋ – وتە وزەكتى ماسەلە. بۇل مىندەتتى شەشۋ ءۇشىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان كولەمدە ينۆەستيسيا كەرەك. ءبىر ايدان كەيىن مىسىردا كليمات جونىندەگى COP27 كونفەرەنسياسى وتەدى. سونىمەن قاتار اوسشك-كە مۇشە ەلدەردەگى ەكولوگيا پروبلەمالارى بويىنشا 2024 جىلى استانادا جوعارى دەڭگەيدە كونفەرەنسيا وتكىزۋدى ۇسىنامىن. اتالعان كونفەرەنسيانىڭ ناتيجەلەرى ەكولوگيا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرى جونىندەگى اوسشك كەڭەسىن قۇرۋعا نەگىز بولادى، – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى. 

قاسىم-جومارت توقايەۆ اوسشك كەڭىستىگىندە شىن مانىندە جۇمىس ىستەيتىن ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن مەحانيزم قاجەت ەكەنىنە نازار اۋداردى.

– ازيا الەمدەگى اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن وندىرگەنىمەن، بۇل سالاداعى ولقىلىقتاردان ءالى دە تولىق ارىلا قويعان جوق. ءبىز ماڭىزدى ونىمدەردىڭ ۇلتتىق ستاندارتتارعا سايكەستىگىن باعالاۋدىڭ ءبىرىڭعاي تاسىلدەرىن ازىرلەۋىمىز كەرەك. سونداي-اق تاۋارلاردىڭ بۇل ساناتى ءۇشىن اوسشك-گە مۇشە مەملەكەتتەر اراسىندا «جاسىل دالىزدەر» اشۋىمىز قاجەت. شتاب-پاتەرى استانادا ورنالاسقان ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى جونىندەگى يسلام ۇيىمىمەن اوسشك اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى جولعا قويۋ پەرسپەكتيۆتى بولماق. سونىمەن قاتار ەلدەرىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى الەۋەتىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز مۇقتاج ەلدەردى ازىق-تۇلىكپەن جانە تىڭايتقىشتارمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شارالار قابىلداي الار ەدىك، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.

بۇدان بولەك، قازاقستان پرەزيدەنتى ادامي ولشەم، ادامي رەسۋرستاردى قورعاۋ جانە دامىتۋ باستى نازاردا بولۋ كەرەك دەپ سانايدى.

– بيىل شىلدە ايىندا استانادا جاستار كەڭەسى وتىرىسىنىڭ ءساتتى وتكىزىلۋى وسى باعىتتاعى ءوزارا ىس-ارەكەتتەردىڭ كەلەشەگى زور بولاتىنىن دالەلدەيدى. وسىعان بايلانىستى 2024 جىلى استانادا جاستار كەڭەسىنىڭ قولداۋىمەن اوسشك-كە مۇشە ەلدەردىڭ ەرىكتىلەر قوزعالىسى كوشباسشىلارىنىڭ سلەتىن وتكىزۋدى ۇسىنامىن. اوسشك-گە مۇشە مەملەكەتتەردىڭ جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ سەرىكتەستىك جەلىسىن قۇرۋدىڭ دا پەرسپەكتيۆاسى زور. وسى جەلى ارقىلى IT، نانوتەحنولوگيا جانە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى سياقتى يننوۆاسيالىق سالالارداعى ازىرلەمەلەردى الماسۋعا بولادى، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.

قاسىم-جومارت توقايەۆ قازاقستاننىڭ اوسشك-نى ودان ءارى دامىتۋعا نيەتتى ەكەنىن تاعى دا ناقتىلادى. سونداي-اق كەڭەستىڭ بىرەگەي فورماتى مەن گەوگرافياسىن ەسكەرە وتىرىپ، ونىڭ پەرسپەكتيۆالارى مەن بولاشاعى زور ەكەنىنە سەنىم ءبىلدىردى.