الدىن الۋ جانە قۇقىققا قارسى وقيعالارعا بارابار دەن قويۋ اراسىندا ءتيىمدى تەڭگەرىمدى تابۋعا ەرەكشە ءمان بەرىلەدى. سونىمەن قاتار، بارلىق جاعدايلاردا وتباسىن ساقتاۋ، وتباسىلىق بايلانىستار مەن قۇندىلىقتاردى نىعايتۋ مۇمكىندىگى ەسكەرىلەدى. وڭتايلى تەپە-تەڭدىك ەشبىر ەلدە تابىلماعانىن اتاپ وتكەن ءجون.

قازاقستاندىق قوعامدا جاۋاپكەرشىلىكتى قاتاڭداتۋ ماسەلەلەرىنە قاتىستى عىلىمي پىكىرتالاس وسى كۇنگە دەيىن جالعاسۋدا.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنىڭ جانە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس باس پروكۋراتۋرا جانىنداعى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى اكادەمياسىنىڭ بازاسىندا وتباسىلىق-تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى ءىس-قيمىل سالاسىندا قابىلدانىپ جاتقان شارالاردىڭ تيىمدىلىگى تۋرالى عىلىمي-پراكتيكالىق زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى.

جۇمىسقا ءتيىستى ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن قازاقستاندىق بەلگىلى عالىمدار مەن پراكتيك-زاڭگەرلەر، مەملەكەت باسشىسىنىڭ اتىنا وتباسىلىق-تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋ قاجەتتىگى تۋرالى ءوتىنىش بەرگەن بەلسەدى ازاماتتار (ر.وشاقبايەۆ، س.اقىلباي، س.تۇرسىنبەكوۆا، ل. ارەنوۆا، ن. ەرعالييەۆا، ج. يليچيەۆا، د. ساتجان، ش. الي، ج. احمەتوۆا جانە باسقالارى)، سونداي-اق رەسەي، ۋكراينا، وزبەكستاننىڭ جەتەكشى ماماندارى قاتىستى.

زەرتتەۋ بارىسىندا حالىقارالىق تاجىريبە، ونىڭ ىشىندە ايەلدەرگە قاتىستى زورلىق-زومبىلىققا جول بەرمەۋ بولىگىندە بۇۇ بەكىتكەن ادام قۇقىقتارى سالاسىنداعى ينديكاتورلارعا قول جەتكىزۋ تاجىريبەسى زەردەلەندى.

اعىمداعى جىلعى 4 ماۋسىمدا اكادەميادا حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا، 17 قىركۇيەكتە – باس پروكۋراتۋرا جانىنداعى ق ر قك-ى جانە قپك-ىن قولدانۋ پراكتيكاسىن مونيتورينگىلەۋ جانە قورىتۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبىنىڭ وتىرىسى وتكىزىلدى. زەرتتەۋ قورىتىندىلارى قاۋىپسىزدىك كەڭەسى مەن پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ جەدەل جينالىستارىندا (ا.ج. 1 جانە 8 قازاندا) تالقىلانىپ، وڭ باعالاندى.

اۆتورلار قازىرگى كەزەڭدە دەنساۋلىققا جەڭىل زيان كەلتىرۋ جانە ۇرىپ-سوعۋمەن بايلانىستى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى قىلمىستاندىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق دەگەن نەگىزگى قورىتىندىعا كەلدى (ق ر اقبتك-نىڭ 73-1، 73-2-باپتارى).

ءبىرىنشى. قىلمىستىق قۇقىق جانە قىلمىستىق ساياسات تەورياسى ونىڭ نەگىزگى پرينسيپتەرى بولىپ تابىلاتىن بارلىق ارەكەتتەر ءۇشىن ورتاق ءبىرقاتار مىندەتتى كريتەرييلەر مەن ولاردى قىلمىستاندىرۋدىڭ نەگىزگى شارتتارىن انىقتايدى.[1]

ۇسىنىلعان يننوۆاسيالاردى باعالاۋدا، ەگەر قىلمىستىق-قۇقىقتىق قۇرالداردان تىس ءتيىمدى قارسى تۇرۋ مۇمكىن بولسا، وندا قىلمىستاندىرۋ جۇرگىزىلمەۋى كەرەك ەكەندىگىن اتاپ ءوتۋ ماڭىزدى.

سونىمەن قاتار، قىلمىستاندىرۋدان كۇتىلەتىن وڭ ناتيجەلەر ونىڭ تەرىس سالدارلارىنان اسىپ ءتۇسۋى شارت.

ۇرىپ-سوعۋ مەن دەنساۋلىققا قاساقانا جەڭىل زيان كەلتىرۋدى قك-تەن اقبتك-گە بىرنەشە رەت اۋىستىرۋ بويىنشا قازاقستاننىڭ تاريحي تاجىريبەسى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىك شەڭبەرىندە قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ وسى قۇرامىن انىقتاۋ مەن قۇقىق قولدانۋدىڭ جوعارى تيىمدىلىگىن كورسەتتى.

وسىلايشا، اتالعان اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى قىلمىستىق ساناتقا اۋىستىرۋ وزگەرىستەرى ەلدەگى تۇرمىستىق قىلمىستىڭ جاعدايىنا كەرى ىقپال ەتتى.

اكىمشىلىك شارامەن سالىستىرعاندا قۇقىق بۇزۋشىنى قىلمىستىق پروسەستىك جاۋاپقا تارتۋ قولايسىز جانە ءتيىمسىز بولدى.

مىسالى، ەگەر 2015 جىلعا دەيىن دەنساۋلىققا جەڭىل زيان كەلتىرگەنى ءۇشىن 3،5 – 4 مىڭعا جۋىق وتباسىلىق جانجال شىعارۋشى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلسا، وندا جاڭا قك-تىڭ قابىلدانۋىمەن بۇل كورسەتكىش 6 ەسە – 575 – 600-گە دەيىن قىسقاردى.

وسىلايشا، جىل سايىن 3 مىڭعا جۋىق قۇقىق بۇزۋشى جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارعان دەپ تۇجىرىمداۋعا بولادى.

بۇدان ءارى 2017 جىلدان باستاپ اتالعان قۇقىق بۇزۋشىلىقتار قك-تەن اقبتك-گە اۋىستىرىلعاننان كەيىن ولاردىڭ تىركەلۋى 10 ەسەدەن استام ءوستى.

انىقتاما: 2017 ج. – 7 578، 2018 ج. – 15 548، 2019 ج. – 23 356، 2020 ج. – 22 533، 2021 ج. 6 ايدا – 10 857 ارەكەت.

ەكىنشى. تالداۋ كورسەتكەندەي، وتباسىلىق-تۇرمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتار اكىمشىلىك زاڭنامانىڭ سالىستىرمالى جەڭىلدىگى سەبەبىنەن ەمەس، كوپتەگەن جاعدايلاردا باسقا فاكتورلار مەن جاعدايلاردىڭ اسەرىنەن جاسالادى (تاربيە، ءوزارا قارىم-قاتىناس، سىيلاستىق دەڭگەيى، ءوزارا رەنىشتىك جانجالدار، نەكە ادالدىعىن ورناتپاۋ جانە ت.ب.).

باسقا سەبەپتەرگە قولايسىز الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق فاكتورلار (جۇمىسسىزدىق، تومەن تابىس دەڭگەيى، تۇرعىن ءۇيدىڭ بولماۋى، كرەديتتەر جانە ت.ب.) جاتادى.

سوندىقتان، مىسالى، قۇقىقتىق مادەنيەت دەڭگەيىن كوتەرمەي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلاردى جاقسارتپاي، قاراستىرىلىپ وتىرعان سالاداعى ماسەلەلەردى شەشۋ مۇمكىن ەمەس. وعان قوسا، قىلمىستاندىرۋ وتباسىلىق-تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ ناقتى جاعدايىن بۇرمالاۋ قاتەرىمەن بايلانىستى جانە قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ جاسىرىلۋىنا اكەلەدى.

مىسالى، ادام قىلمىس جاسادى – ول سوتتالۋى مۇمكىن، ال بۇل جابىرلەنۋشىلەردىڭ مۇددەلەرى ءۇشىن ەمەس، اتا-انالاردىڭ سوتتىلىعى بالالاردىڭ بولاشاعىنىڭ كوكجيەگىن تارىلتادى جانە كوبىنە جابىرلەنۋشىلەر مۇنى جاقسى تۇسىنەدى.

ءۇشىنشى. قك-تە (108، 109 ب.ب.) بولعان كەزدە قاساقانا جەڭىل دەنە جاراقاتىن كەلتىرۋ جانە ۇرىپ – سوققانى ءۇشىن قاماۋعا الۋ (جەڭىل دەنە جاراقاتى ءۇشىن – 60، ۇرىپ-سوعۋ ءۇشىن – 45 كۇنگە دەيىن)، ايىپپۇل جانە تۇزەۋ جۇمىستارى كوزدەلگەن.

بۇل رەتتە قاماۋعا الۋ نەگىزگى جازا رەتىندە وسى ۋاقىتقا دەيىن قاماق ۇيلەرىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى قولدانىلماي كەلەدى، ايىپپۇل وتباسىنا اۋىرتپالىق تۇسىرەدى، ال تۇزەۋ جۇمىستارى كوبىنە كىنالى تۇلعالاردىڭ تۇراقتى جۇمىس ورنىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى قولدانىلمايدى.

اكىمشىلىك زاڭنامامەن كوزدەلگەن جازالار (اكىمشىلىك قاماۋ، ايىپپۇل) جانە جەكە پروفيلاكتيكالىق شارالار (پروفيلاكتيكالىق اڭگىمەلەسۋ، ەسكەرتۋ، قورعاۋ نۇسقاماسى، كىنالى تۇلعانىڭ مىنەز-قۇلقىنا ەرەكشە تالاپتار، اكىمشىلىك ۇستاۋ، اكىمشىلىك جازا، اتا-انا قۇقىعىنان ايىرۋ نە شەكتەۋ جانە ت.ب.) جيىنتىعىندا ۇلكەن پروفيلاكتيكالىق پوتەنسيالعا يە.

ءتورتىنشى. اكىمشىلىك پروسەستىڭ وڭتايلىعى، ونىڭ جەدەلدىگى جازانىڭ بۇلتارتپاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ جانە قۇقىق بۇزۋشىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ناقتى جاعدايلار جاسايدى.

قورىتىندىسىندا قاماۋعا الۋ تۇرىندەگى قولدانىستاعى اكىمشىلىك سانكسيالاردى قاتاڭداتۋ، قورعاۋ نۇسقاماسىنىڭ تالاپتارىن قايتالاپ بۇزعانى ءۇشىن اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىك ەنگىزۋ ۇسىنىلدى. مۇنداي قادام اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردان قىلمىستىق تەرىس قىلىقتار ساناتىنا كەزەكتى اۋىستىرۋعا قاراعاندا ءتيىمدى دەپ سانايمىز.

سونداي-اق، تاتۋلاستىرۋ راسىمدەرىنەن كەيىن قايتالانۋ كورىنىستەرىنىڭ جوعارى ءقاۋپىن ەسكەرە وتىرىپ، وتباسىلىق-تۇرمىستىق قاتىناستار سالاسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلارعا ەرەكشە جاعدايلار ەنگىزۋ نەگىزدەلەدى.

اتاپ ايتقاندا، تاتۋلاسۋ ءۇشىن ءىس جۇرگىزۋ توقتاتىلعاننان كەيىن سوت كىنالى ادامعا پسيحوكوررەكسيالىق كومەك كۋرسىنان ءوز ەركىمەن ءوتۋى، مەديسينالىق-ناركولوگيالىق كومەك الۋى جانە وعان جۇمىسقا ورنالاسۋ ءۇشىن شارالار قولدانۋىنا مىندەتتەمەلەر بەلگىلەۋى مۇمكىن.

زەرتتەۋ الدىن الۋ-الدىن الۋ ينستيتۋتتارىن دامىتۋدىڭ، ءتۇرلى الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق كومەك كورسەتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا بەيىندى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ مۇمكىندىكتەرىن، سوتقا دەيىنگى پروباسيا قۇرالدارىنىڭ اسەر ەتۋ تەتىكتەرىن كەڭىنەن پايدالانۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتتى.

وتباسىلىق-تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋ كەزىندە ۋاكىلەتتى ورگانداردىڭ پراكتيكالىق ءوزارا ءىس-قيمىلىن جولعا قويۋدىڭ ماڭىزى زور.

وسى ماقساتتا پسيحوكوررەكسيالىق مىنەز-قۇلىق باعدارلامالارىن ءتيىمدى ەنگىزۋ ءۇشىن ق ر اقبتك-نىڭ جەكەلەگەن نورمالارىن جاڭعىرتۋ قاجەت.

ت. ءتۇسىپ، باس پروكۋراتۋرا جانىنداعى
قۇقىق قورعاۋ اكادەمياسىنىڭ
ۆعزي جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى

ءا. قۋاتوۆا، باس پروكۋراتۋرا جانىنداعى
قۇقىق قورعاۋ اكادەمياسىنىڭ
جوعارعى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتىنىڭ
جالپى زاڭ پاندەر كافەدراسىنىڭ دوسەنتى