ق ر پرەزيدەنتى قاسىم- جومارت توقايەۆ ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا: «ەلىمىزدە وڭدەۋ ونەركاسىبىن جانە بيزنەس سالاسىن دامىتۋ قاجەت. قاشانعا دەيىن يمپورتقا تاۋەلدى بولامىز؟ قازاقستاندا تاۋارلاردىڭ كوپتەگەن ءتۇرىن ءوندىرۋدى جولعا قوياتىن كەز دە كەلدى. سونداي-اق، تەرەڭ وڭدەلگەن دايىن ءونىم شىعاراتىن ءوندىرىس ورىندارىن اشۋ قاجەت. مەن بۇل تۋرالى ۇكىمەت جيىندارىندا، وڭىرلەرگە بارعان كەزدە ۇنەمى ايتىپ ءجۇرمىن. بارلىق اكىمدەر وسى ماسەلەگە باسا نازار اۋدارۋعا ءتيىس. بۇل – ۇكىمەت پەن اكىمدەردىڭ الدىندا تۇرعان ماڭىزدى مىندەت»، – دەدى.
شىنىندا دا، ءبىز نەگە ءوزىمىزدە وندىرمەيمىز؟ ءبارىن سىرتتان ساتىپ الا بەرۋ سونشالىقتى ءتيىمدى مە؟
بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەردى جويۋ كەرەك
كەيبىر كاسىپكەرلەر قازاقستاندا ءوندىرىس اشقاننان گورى شەتەلدەن تاۋار اكەپ ساتقان الدەقايدا ءتيىمدى ەكەنىن ايتادى. ويتكەنى، بىزدە ونەركاسىپ ورنىنىڭ سەحى، ءوندىرىس ورىندارىن اشۋ ءۇشىن كوپتەگەن بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەر بار. ماسەلەن، كىشكەنە سەح اشۋ ءۇشىن الدىمەن جەر ساتىپ الۋىڭ كەرەك. قالادان جەر ساتىپ الۋ ءۇشىن كوپتەگەن قاراجات كەرەك. ول سەحتى تۇرعىزۋ ءۇشىن دە 30–40 مىڭ دوللار تاعى شىعىندالاسىڭ. ونىڭ عيماراتىن سالىپ، ەندى جۇمىسىڭدى باستايىن دەسەڭ، سەس، ءورت سوندىرۋشىلەر، ساۋلەت جانە قالا قۇرىلىسى سەكىلدى، ت.ب. ءتيىستى ورگانداردان رۇقسات الۋىڭ كەرەك. ال ولاردىڭ بارىنەن رۇقسات الىپ، جۇمىس باستاعانشا قىرۋار قارجى كەتەدى. سوسىن مۇنشا كەتىرگەن شىعىنىڭدى قاشان قايتارىپ الاسىڭ؟
شاعىن ءوندىرىس ورنىنىڭ وزىنە شامامەن وسىنشا قاراجات كەتەدى. ال ۇلكەن ءوندىرىس ورنىن اشساڭىز، وندا تىپتەن ءتۇرلى قيىندىقتارعا تاپ بولاسىز. ونىڭ ۇستىنە بانكتەن نەسيە الۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. كەپىلدىككە قوياتىن مۇلىك سۇرايدى، پايىزدىق ۇستەماقىسى تىم قىمبات. مۇنىڭ بارلىعىنا توتەپ بەرۋ - كەز كەلگەن كاسىپكەردىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن تىم كۇردەلى ءىس.
شەكارا جابىلسا، تاپشىلىق تۋىندايدى...
ونىمەن قوسا، بىزدە جاقسى مامان جوق، بولعان كۇننىڭ وزىندە جۇمىس كۇشى وتە قىمبات. ءتيىستى ورگاندار دا قايتا-قايتا تەكسەرىپ مازاڭدى الادى. ءتىپتى، كەيبىر تەكسەرۋشى ورگاندار تانىستارىنىڭ اتىنان شاعىم جازدىرىپ الىپ، تەكسەرۋدى جيىلەتىپ جىبەرەدى. ال ءاربىر تەكسەرۋگە قالتاڭنان شىعىندالاسىڭ. سوندىقتان ءبىزدىڭ شاعىن بيزنەسپەن اينالىساتىن كاسىپكەرلەر ءوندىرىس ورنىن اشقاننان گورى، قىتايدان، رەسەيدەن، تۇركيادان تاۋار الىپ كەلىپ، وسىندا ساتقاندى ءتيىمدى كورەدى.
بىزدەگى جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ دا كوپشىلىگىنىڭ تۇسىنىگى وسىنداي. «ءوندىرىس ورىندارىندا وتاندىق تاۋار ءوندىرۋدىڭ شىعىنى وتە جوعارى، ءوزىن اقتامايدى. شەت ەلدەن دايىن تاۋار ساتىپ العان الدەقايدا ارزانعا تۇسەدى. شەتەلدىك تاۋار شىعىنى ارزانعا ءتۇسكەندە، قىمباتقا ءوندىرۋدىڭ قاجەتى نە؟ – دەپ تۇسىنەدى كەي باسشىلار.
ءبىراق كوروناۆيرۋس پاندەمياسى الەمدى شارلاعان ۋاقىتتا كوپتەگەن ەلدەر شەكاراسىن تارس جاۋىپ تاستادى. قىتايدىڭ ءوزى قازاقستانمەن شەكارانى ۋاقىتشا جاۋىپ قويدى. وسىدان كەيىن ەلىمىزدە دارى-دارمەك تاپشىلىعى باستالىپ، اتى جامان ىندەتپەن اۋىرعان ناۋقاستارعا دارىلىك پرەپاراتتار جەتىسپەي، قايتىس بولىپ كەتىپ جاتتى. ءدارى- دارمەكتىڭ باعاسى اسپانداپ كەتتى. ءتىپتى، مەديسينا قىزمەتكەرلەرىندە كوروناۆيرۋستان قورعايتىن قۇرالدار مەن كيىمدەر جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان، قانشاما بىلىكتى دارىگەرلەردەن ايىرىلىپ قالدىق. ق ر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى الەم ەلدەرىنەن گۋمانيتارلىق كومەك سۇرادى. نە ءدارى شىعارا الماي، نە بەتپەردە تىگە الماي، وسىنداي قيىن جاعدايعا تاپ بولدىق. ەلىمىزدە ءوندىرىس ورىندارىن كوپتەپ اشۋدىڭ ماڭىزدىلىعى، مىنە، وسىندا جاتىر.
كاسىپكەرلەرگە جەڭىلدىك قاراستىرىلۋ كەرەك
سوندىقتان قانداي جاعداي بولماسىن، بىزگە ءوندىرىس ورىندارىن كوپتەپ اشۋ كەرەك. سىرتتان ساتىپ الىپ، ونى ەلگە قىمبات باعادا ساتۋ دۇرىس ەمەس. ءبىز بۇل ارقىلى مەملەكەتىمىزدى ەشقاشان دامىتا المايمىز.
جاسىراتىنى جوق، ءقازىردىڭ وزىندە ءبىز شيكىزات جەتكىزەتىن ەلگە اينالىپ وتىرمىز. ياعني ءبىز تەك جەراستى بايلىقتارىمىزبەن عانا كۇن كورىپ وتىرمىز. كۇنى ەرتەڭ ول دا ازايادى، تاۋسىلادى. سوندىقتان جەراستى بايلىعىمىز سارقىلماي تۇرعاندا، 50–60 جىلدىڭ ىشىندە ءبىز ءوندىرىس پەن ونەركاسىبىمىزدى دامىتىپ الۋىمىز قاجەت. ونسىز جاعدايىمىز قيىن بولادى. ارينە، ول ءبىر كۇندە دامىپ كەتپەيدى، استە-استە مەملەكەتتىك قولداۋ ارقىلى ءىستى دوڭگەلەتىپ الۋىمىز كەرەك. مەملەكەتتىك قولداۋ دەگەن نە؟ ول ەڭ ءبىرىنشى – كاسىپكەرلىك سالاسىن شەنەۋنىكتەردىڭ بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەرىنەن امان ساقتاۋ. ءىرى وندىرىسكە مەملەكەت دەمەۋ بولسا، ال شاعىن سەحتارعا جەرگىلىكتى بيلىك سۇيەنىش بولۋى كەرەك. بانكتەر دە كاسىپكەرلەرگە ورىنسىز تالاپتار قويىپ، جىلجىمايتىن مۇلىكتى كەپىلزاتقا الىپ، بانكتىك نەسيەلەردىڭ پايىزدىق اقىسىن جوعارىلاتۋىنا جول بەرمەۋىمىز قاجەت. قيىن كەزدەردە مەملەكەت بانكتەردىڭ تىعىرىقتان شىعۋىنا قولعابىس جاسادى. بانكتەر تاراپىنان دا سونىڭ قايتىمى بولۋى ءتيىس. سالىق، كەدەن، تەحنيكالىق رەتتەۋگە قاتىستى ماسەلەلەردە دە ءوندىرىس ورىندارىن اشاتىن كاسىپكەرلەرگە جەڭىلدىك قاراستىرىلۋ كەرەك. 3–5 جىلدا اياققا تۇرىپ العان سوڭ، وندىرىستەن تۇسەتىن پايدا الىپ-ساتۋدان ءتۇسەتىن پايدادان 10 ەسە ارتىق بولۋى مۇمكىن.
«پايدا شىعىننىڭ ارعى جاعىندا»...
وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر بۇگىن اقشا سالىپ، از بولسا دا، ەرتەڭ پايدا ءتۇسىرگەندى قول كورەدى. ۇزاق جوسپارلاۋ جوق. «پايدا زياننىڭ ارعى جاعىندا» دەگەندى ەسكەرمەيدى. ارعى جاعىنداعى پايدانى كورمەي، بەرگى جاقتاعى زياندى ەسەپتەپ، باستاماي جاتىپ شوشيدى. مۇنداي قۇبىلىستىڭ بولۋىنا ءبىر جاعىنان اكىمشىلىك كەدەرگىلەر مەن بيۋروكراتيا ىقپال ەتىپ وتىر. سىبايلاس جەمقورلىق دەگەن دەرت تە كاسىپكەرلىكتىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولىپ كەلەدى. ءقازىر مەملەكەت ءوندىرىستى دامىتۋعا قىرۋار قارجى ءبولىپ، كاسىپكەرلەرگە قولداۋ جاساپ جاتىر. ءبىراق ناتيجە شامالى.
ويتكەنى، ءوندىرىس وشاقتارىن اشۋعا ءبولىنىپ جاتقان قىرۋار قارجى تالان-تاراجعا ءتۇسىپ جاتىر. ءوندىرىس وشاعىن اشىپ، ءونىمىن ساتىپ، پايدا تابۋدى ەمەس، ءوندىرىس ورنىن اشۋعا بولىنگەن اقشانى قالتاعا باسىپ الىپ، تابانىن جالتىراتاتىن قارا نيەت كاسىپكەرسىماقتار دا كوپ. سوندىقتان ۇكىمەت قارجىنى كىم كورىنگەننىڭ قولىنا بەرمەۋى ءتيىس.
تاقىرىپقا وراي
جولىمبەت ماكىش، فەيسبۋكتەگى پاراقشاسىنان:
– جاپوندار - كۇرىشسىز تۇرا المايتىن حالىق. كۇرىش ولاردا ناننىڭ ورنىنا جۇرەدى. جاپوندار سونى شەتتەن ساتىپ الماي وزدەرى ءوسىرىپ، ىشكى نارىقتى تۇگەل قامتىپ وتىر. سولاردىڭ مەملەكەتتىك جيىنىندا شەندىلەردىڭ بىرەۋى بىلاي دەپ ۇسىنىس تاستاپتى: «ءبىز كۇرىشتى شەتەلدەن ساتىپ الماي، نەگە ءوزىمىز ءوسىرىپ جاتىرمىز؟ ءبىز وسىرگەن كۇرىشتىڭ وزىندىك قۇنى مەن باعاسى 7-8 يەننەن اينالادى. ال ەگەر سول كۇرىشتى شەتەلدەن، ۆەتنامنان نە قىتايدان ساتىپ الساق، ءار كەلىسىنە 2-3 يەن عانا كەتەدى ەكەن. ءبىز ءوزىمىزگە-وزىمىز زيان كەلتىرىپ وتىرمىز!»... سول كەزدە مينيسترلەرىنىڭ بىرەۋى نە دەپ جاۋاپ بەرگەن دەيسىز عوي؟ بىلاي دەپتى: «ەگەر ءبىز كۇرىشتى شەتەلدەن الدىرساق، جۇمىسسىزدىق پايدا بولادى دا، جۇمىسسىزدىقتان قىلمىس تۋادى. سوسىن ونىڭ شىعىنى الگى ءبىز ۇنەمدەمەكشى بولعان اقشادان ءجۇز ەسە اسىپ كەتەدى!». بايقادىڭىزدار ما، ەل باسقارۋ ءۇشىن اسىپ بارا جاتقان ءبىلىمنىڭ قاجەتى جوق، ۇلتىم دەيتىن مىنەز بەن تابانىنىڭ ءبۇرى بولسا بولعانى ەكەن!
ءتۇيىن
«قازاقستاندا ءوندىرىس ورنىن اشقان ءتيىمسىز» دەگەن بوس ءسوز. كەزىندە ەلىمىزدە جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىندا جان-جاقتى جۇمىس ىستەگەن «جەتىسۋ»، «احبك» سىندى كاسىپورىندار بولدى. ءار جىل قىرۋار پايدامەن شىعاتىن. ەگەر ءوندىرىس سالاسىن دامىتپايتىن بولساق، ەرتەڭ ءبارىبىر بىرەۋگە كۇنىمىز قاراپ قالادى. جۇڭگو، رەسەي تاۋارلارىنىڭ باعاسىن قىمباتتاتىپ جىبەرسە، ول بىزگە مىندەتتى تۇردە كەرى اسەر ەتەتىن بولادى. سوندىقتان بۇرىنعى توقىراپ قالعان ءوندىرىس ورىندارىن قايتا جاڭعىرتىپ، جولعا قويۋىمىز ءتيىس. ءوندىرىستى دامىتۋىمىز قاجەت.