كورمە
ءا.قاستەيەۆ اتىنداعى ق ر مەملەكەتتىك ونەر مۋزەيىندە «زاماناۋي ساندىك-قولدانبالى ونەر» اتتى كورمە ۇيىمداستىرىلدى. كورمەگە گوبەلەندەر، كيىز جانە كەستەلەنگەن پاننولار، تەرىدەن جاسالعان كارتينالار، سونداي-اق ءار جىلدارى قازاقستاننىڭ قولدانبالى ونەرىنىڭ بەلگىلى كاسىبي شەبەرلەرىنىڭ قولىنان شىققان كۇمىس جانە مەلحيوردان جاسالعان اۆتورلىق زەرگەرلىك بۇيىمدار قويىلعان.
گوبەلەندەر سيقىرى
كورمە قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىن، ءسالت-داستۇرى مەن ءومىرىن كوز الدىڭىزعا اكەلەدى. ەكسپوزيسيانىڭ توبەسىندە ءىلۋلى تۇرعان شاڭىراق بەرەكە-بىرلىكتىڭ ۇيىتقىسى بولسا، اينالاسىنداعى ويۋ-ورنەكتەر، ال قىزىل گۇلدەرمەن بەينەلەنگەن گوبەلەندەر قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن حاباردار ەتەدى. ءتىپتى، ىرىمعا نەگىزدەلگەن تۋىندىلاردى دا بايقاۋعا بولادى. بالبال تاستار، كۇمىستەن جاسالعان زەرگەرلىك بۇيىمدار، سايىن ساحارانىڭ تاربيەسىنەن كورىنىس بەرەدى.
«ەكسپوزيسياعا شولۋ قۇراسبەك تىنىبەكوۆتىڭ «تاۋ مەن دالا اڭىزى»، «بايقوڭىر» اتتى مونۋمەنتالدىق تۋىندىلارىنان باستالادى. اۆتور قازاق حالقىنىڭ گوبەلەن ونەرىن دامىتۋدا سۇبەلى ۇلەس قوسقان. ول شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىسۋ كەزىندە سيمۆوليزم، مەتافوريزم، تاڭبالاردى زەرتتەۋگە تالپىندى. وسىلايشا كوركەم تۋىندىسىن مادەني مۇراعا اينالدىرۋدا ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق جاۋھار تۋىندىلاردى جاساپ شىعاردى. مۇنداي تاڭعاجايىپ تۋىندىلار تەك حاس شەبەردىڭ قولىنان كەلەتىن تالانت دەسەم ارتىق ايتپاعانىم بولار»، – دەيدى ەكسكۋرسوۆود نۇرجامال اجاروۆا.
راسىمەن اق، «تاۋ مەن دالا اڭىزى» شىعارماسىن تاماشالاپ وتىرىپ، دارحان دالانىڭ تۇمسا تابيعاتىنا، سامال جەلىنە، كەرۋەن كوشىنە كەز بولاسىز. اسپاندا قالىقتاپ جۇرگەن قۇستار قوشقار مۇيىزبەن بەينەلەنگەن. اقساقال ەلگە باتاسىن بەرىپ، ەل اماندىعىن تىلەگەندەي كەيىپتە. قىزارا باتقان كۇننىڭ ساۋلەسى اينالاعا شۋاعىن توگىپ تۇر. باسىندا كيمەشەگى بار ارداقتى انانىڭ قولىندا ساداق ۇستاعان بوزبالا. اينالادا اقبوز اتى، قۇماي تازىسى، قىران بۇركىتى بار كوشپەلى قازاق ءومىرىن اسەم بەينەلەگەن. سونداي-اق، «بايقوڭىر» اتتى تۋىندىسى قازاق دالاسىنداعى وزىندىك عارىشتى بەينەلەيدى. تومەن جاعىنداعى ورنەكتەلگەن تاۋ بايىپتىلىقتى، مامىراجاي ۋاقىتتى كوز الىڭىزعا اكەلەدى. جۇلدىزدارعا كومكەرىلگەن كىشىگىرىم تاس، بەينەبىر گالاكتيكا دەرسىز. سىرلى ورنەكپەن بەزەندىرىلگەن گوبەلەن ءسىزدىڭ دە كوڭىلىڭىزدەن شىعارى ءسوزسىز.
قازاق گوبەلەن ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاعان مارقۇم سۋرەتشى قۇراسبەك تىنىبەكوۆ بولسا، قازاق قىزدارىنىڭ ىشىنەن وسى سالاعا تۇڭعىش سارا جول سالعان ءباتيما زاۋىربەكوۆا اپايىمىز. ول كىسىنىڭ دە تۋىندىلارى كورەرمەننىڭ نازارىنا ۇسىنىلدى.
«ارمەن قاراي، ق ر سىڭىرگەن قايراتكەرى شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى قازاق كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ءباتيما زاۋىربەكوۆانىڭ «كەڭىستىك» گوبەلەنى قويىلدى. ول كوبىنەسە ۇيلەسىمدىلىك، تازالىق جانە رۋحانياتتىڭ سيمۆولى رەتىندە ايەل بەينەلەرىن جاسايدى. قاراپ وتىرساڭىز، تۋىندىنىڭ اتى زاتىنا ساي. ەركىندىكتى، شابىتتى، باقىتتى سەزۋگە بولادى. بۇعان دەيىن بۇل تۋىندى كوپ جەردە قويىلماعان. سول سەبەپتەن انىقتاپ قاراساڭىزدار، ەرەكشە تۇستارىن بايقاۋعا بولادى»، – دەيدى نۇرجامال اجاروۆا.
ورتا عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن اعايىندى گوبەلەندەر نەگىزىن سالعان ونەر سايىن ساحارانى ارتقا تاستاپ، قازاق دالاسىندا دا كەڭىنەن تانىلعان. گوبەلەنگە قاراپ، قازاقتىڭ توقىما، تاقىر كىلەمىن سالىستىرار بولساق ەشقانداي دا ايىرماشىلىق بايقالمايدى. تۋرا ءبىر ەگىز ونەر دەرسىز. بۇگىندە كوپشىلىگى گوبەلەندى «الاشانىڭ زاماناۋي ءتۇرى» دەپ اتاپ كەتكەن. قالاي دەسەك تە، گوبەلەن ونەرىنىڭ قالىپتاسۋى قازاق حالقىنىڭ قولونەرىندە باسىمدىلىققا يە بولدى.
«بارلىعىن تاماشالاپ ءجۇرىپ ەرەكشە اسەر الدىم. ماعان مۇراجايداعى تۋىندىلار كوڭىلىمنەن شىقتى. بارلىعىن دەرلىك ەرەكشە ىقىلاسپەن جاساعاندىعى كورىنىپ تۇر. تۇستەردىڭ ۇيلەسىمدىلىگىن، شاڭىراقتىڭ ورنالاسۋى مەنى تاڭقالدىردى. سونداي-اق، ءا.باپانوۆتىڭ «زىمىراعان ۋاقىت» گوبەلەنى مەنى قاتتى ويلاندىردى، قاراپ وتىرىپ كوزىم دە، كوڭىلىم دە تويدى. الداعى ۋاقىتتا وسىنداي ءىس-شارالاردىڭ كوپ ۇيىمداستىرىلعانىن قالار ەدىم»، – دەيدى كورەرمەن سىمبات ەرجان قىزى.
پاننولار دا سىر شەرتەدى
كورمەگە گوبەلەندەردەن بولەك، پاننومەن جازىلعان ۇمبەتوۆ جاڭگىر مەن يحانوۆا الماگۇلدىڭ «بالبالدار»، «قۇشكون»، «تەمىرقازىق»، «دالا اۋەنى»، «قورقىت» اتتى پاننولارى قويىلعان. مونۋمەنتتىك بەنەلەۋ ونەرىنىڭ شىعارماسىنا جاتاتىن پاننونى شەبەرلەر ءوز كوزقاراسىمەن جەتكىزگەن. ماسەلەن، «بالبالدار» تۋىندىسىنا قاراپ بابانىڭ كوزى، تالاي تاريحتىڭ كۋاسى بولعان تاستاردى بايقايمىز. تۇركىلەر مادەنيەتى مەن ونەرىنەن، ءومىرى مەن ءدىني-نانىمىنان حابار بەرەدى. ەجەلگى تۇركى داۋىرىنەن باستاپ، ورتا عاسىرعا دەيىن ساقتالىپ كەلگەن بالبال ەسكەرتكىشتەرى قازاق دالاسىنىڭ ءار جەرىندە كەزدەسەدى.
سونداي-اق، ەرلى-زايىپتى ءالىباي باپانوۆ پەن ساۋلە باپانوۆنىڭ شىعارمالارى ءتۇرلى-تۇستى جاعىمدى تۇستەرگە باي. زاماناۋي شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىمەن ەرەكشەلەنەتىن وتباسىنىڭ «جەر-انا»، «گالاكتيكا» پاننولارى، «ءۇش الەم»، «زىمىراعان ۋاقىت» گوبەلەندەرى ۇسىنىلدى.
«باپانوۆتار اۋلەتىنىڭ گوبەلەندەرى مەن كيىز پاننولارىندا كەسكىندەمەلىك جانە گرافيكالىق كومپوزيسيالاردىڭ پرينسيپتەرى، تۇستىك قاتىناستاردىڭ ساندىلىگى مەن قايشىلىعى ۇيلەسىم تاپقان. جانە تابيعي تاستاردى وڭدەي وتىرىپ، جاڭا تەحنيكا مەن ماتەريالدارعا تاجىريبە جاسايدى. بۇل شەبەرلەردىڭ شىعارماشىلىعىن زامانعا ساي بەينەلى ەتە تۇسەدى»، – دەيدى «قازاق حالقىنىڭ ساندىك-قولدانبالى ونەرى» ءبولىمىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ن.اجاروۆا.
ەكسپوزيسياعا پوپوۆ ءيۋرييدىڭ «كەرۋەن» اتتى قىش، گلازۋردەن جاسالعان ءمۇسىنى قويىلعان. قازاق وركەنيەتىنەن حابار بەرەتىن تۋىندىدا قاراپايىم كوشپەلى قازاق ونەرى بەينەلەنەدى. تۇيەگە مىنگەن ەرلى-زايىپتىلار رياسىز كوڭىل كۇيدە ورنەكتەلگەن. ايەل ادامنىڭ باسىندا تاقياسى، ءساندى مونشاعى بولسا، ەر جىگىتتە جيناقى شاپانى بار. قاسىنان باقىتتى ءسابيدى دە كورۋگە بولادى. كىشىگىرىم تۋىندى كوڭىلدى تاۋداي ەتەرى ءسوزسىز.
اشەكەيلەر الەمى
سونىمەن قاتار، كورمەدە ايەلدەرگە ارنالعان كورسە كوزدىڭ جاۋىن الارلىق زەرگەرلىك بۇيىمدار دا ورىن العان. اق ءتۇستى مەتالدان جاسالعان تويعا ارنالعان جۇزىكتى بىلەزىك، القا، ادەمى سىرعالار دا قويىلعان. سونداي-اق، ءتۇرلى-تۇستى تاستاردان ورنەكتەلگەن ايەلدەردىڭ بەلدىگى، اق ءتۇستى مەتالدان جاسالعان كامزولدىڭ تۇيمەلەرى، كونەنىڭ كوزى بولارلىق كەۋدەگە تاعاتىن بويتۇمارى دا بار. ەرجان ءباشىروۆتىڭ قولىنان شىققان «ءۇش بەلگى» القاسى كونە تۇركىلەردىڭ ادەت-عۇرپىنا نەگىزدەلگەن. ال «كونە سارىندار» بىلەزىگى قىز-كەلىنشەكتىڭ قولىنا ادەمىلىك پەن نازىك بەرەرى ءسوزسىز.
«ءيا، كورمەدە گوبەلەن مەن پاننولاردان بولەك اشەكەيلەر دە قويىلدى. كۇمىس كىر جينامايدى. زەرگەرلەردىڭ سۇيىكتى ماتەريالى. قازاق ءۇشىن قانداي بۇيىمنىڭ بولسىن اسەمدىگىمەن قاتار قاسيەتى مەن كيەسى دە ايرىقشا مانگە يە بولعان. جامان نارسەلەردەن قورعاۋ قاسيەتىنە، مانىنە قاراي قالىبى مەن ويۋ-ورنەگى، جاسالاتىن ماتەريالى دا تۇرلىشە بولادى. كۇمىستىڭ جىلتىلى مەن ءتۇسى ەجەلدەن ايدىڭ جارىعىنا بالاندى. بوز عالامشار مەن كۇمىس بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. بۇل مەتالدى تۇنگى جارىقتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قابىلداعان حالقىمىز وعان تۇرلىشە قۇدىرەتتى قاسيەت بەرگەن. بالانى شومىلدىرعاندا سۋعا كۇمىس تەڭگە مەن ساقينا تاستاپ، «بالانىڭ كۇنى كۇمىستەي جارىق بولسىن» دەۋى تەگىننەن-تەگىن ەمەس»، – دەيدى مۋزەي قىزمەتكەرى.
زاماناۋي ساندىك-قولدانبالى ونەر ەكسپوزيسياسى سۋرەتشىلەردىڭ ءتۇرلى ۇرپاعىنا جاتاتىن قازاقستاندىق كەراميكا جانە زاماناۋي زەرگەرلىك ونەر شەبەرلەرىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرادى. 1970 جىلدان 2000 جىلدىڭ باسىنا دەيىنگى كەزەڭىندە جاسالعان اۆتورلىق ءتۇپنۇسقا تۋىندىلارى جاڭا فورمالاردى، بەينەلەردى جانە كوركەم-پلاستيكالىق شەشىمدەردى ىزدەۋمەن سيپاتتالادى.
تالانتتى جانداردىڭ ءسىز بەن ءبىز بىلە بەرمەيتىن شىعارمالارى ءالى كۇنگە وزەكتىلىگىن جويماعان. تاريحى تەرەڭ، وتكەننەن ونەگە بەرەتىن ونەر تۋىندىلارىن تاماشالاۋعا اسىعىڭىز!