ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا ق ر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ: «قاشانعا دەيىن يمپورتقا تاۋەلدى بولا بەرەمىز. نامىس قايدا؟ قازاقستاندا ءتۇرلى ءونىم ءوندىرۋدى جولعا قوياتىن كەز كەلدى»، – دەدى. شىنىندا دا، ءبىز نەگە وزىمىزدە وندىرمەيمىز؟ ءبارىن سىرتتان ساتىپ الا بەرۋ سونشالىقتى ءتيىمدى مە؟
قءازىر ەلدەگى دارى-دارمەكتىڭ 10 پايىزى عانا وزىمىزدە وندىرىلەدى. قالعان 90 پايىزى سىرتتان اكەلىنەدى. بۇل ستارتەگيالىق تاۋار، وعان باسقاشا كوزقاراسپەن قاراۋ كەرەك. بىزدە يندۋستريالىق باسىم باعىتتار بويىنشا 10 سالا بار. ولار سالىقتىق جەڭىلدىكتەر الادى. ءبىراق سونىڭ ىشىندە فارماسيەۆتيكا جوق! ال كوروناۆيرۋس پاندەمياسى الەمدى شارلاعان ۋاقىتتا كوپتەگەن ەلدەر شەكاراسىن تارس جاۋىپ تاستادى. قىتايدىڭ ءوزى قازاقستانمەن شەكارانى ۋاقىتشا جاۋىپ قويدى. وسىدان كەيىن ەلىمىزدە دارى-دارمەك تاپشىلىعى باستالىپ، اتى جامان ىندەتپەن اۋىرعان ناۋقاستارعا دارىلىك پرەپاراتتار جەتىسپەي، قايتىس بولىپ كەتىپ جاتتى. دارى-دارمەكتىڭ باعاسى اسپانداپ كەتتى. ءتىپتى، مەديسينا قىزمەتكەرلەرىندە كوروناۆيرۋستان قورعايتىن قۇرالدار مەن كيىمدەر جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان، قانشاما بىلىكتى دارىگەرلەردەن ايىرىلىپ قالدىق. ق ر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى الەم ەلدەرىنەن گۋمانيتارلىق كومەك سۇرادى. نە ءدارى شىعارا الماي، نە بەتپەردە تىگە الماي، وسىنداي قيىن جاعدايعا تاپ بولدىق. ەلىمىزدە ءوندىرىس ورىندارىن كوپتەپ اشۋدىڭ ماڭىزدىلىعى، مىنە، وسىندا جاتىر.
دەگەنمەن، كەيبىر كاسىپكەرلەر قازاقستاندا ءوندىرىس اشقاننان گورى شەتەلدەن تاۋار اكەپ ساتقان الدەقايدا ءتيىمدى ەكەنىن ايتادى. ويتكەنى، بىزدە ونەركاسىپ ورنىنىڭ سەحى، ءوندىرىس ورىندارىن اشۋ ءۇشىن كوپتەگەن بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەر بار. ماسەلەن، كىشكەنە سەح اشۋ ءۇشىن الدىمەن جەر ساتىپ الۋىڭ كەرەك. قالادان جەر ساتىپ الۋ ءۇشىن كوپ قارجىڭ بولۋى ءتيىس. ول سەحتى تۇرعىزۋ ءۇشىن دە 30–40 مىڭ دوللار تاعى شىعىندالاسىڭ. ونىڭ عيماراتىن سالىپ، ەندى جۇمىسىڭدى باستايىن دەسەڭ، سەس، ءورت سوندىرۋشىلەر، ساۋلەت جانە قالا قۇرىلىسى سەكىلدى، ت.ب. ءتيىستى ورگانداردان رۇقسات الۋىڭ قاجەت. ال ولاردىڭ بارىنەن رۇقسات الىپ، جۇمىس باستاعانشا 100 مىڭ دوللار قارجى ءجاي كەتىپ قالادى. سوسىن مۇنشا كەتىرگەن شىعىنىڭدى قاشان قايتارىپ الاسىڭ؟
شاعىن ءوندىرىس ورنىنىڭ وزىنە شامامەن وسىنشا قاراجات كەتەدى. ال ۇلكەن ءوندىرىس ورنىن اشساڭىز، وندا تىپتەن ءتۇرلى قيىندىقتارعا تاپ بولاسىز. ونىڭ ۇستىنە، بانكتەن نەسيە الۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. كەپىلدىككە قوياتىن مۇلىك سۇرايدى، پايىزدىق ۇستەماقىسى تىم قىمبات. مۇنىڭ بارلىعىنا توتەپ بەرۋ كەز كەلگەن كاسىپكەردىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن تىم كۇردەلى ءىس. ونىمەن قوسا، بىزدە جاقسى مامان جوق، بولعان كۇننىڭ وزىندە جۇمىس كۇشى وتە قىمبات. ءتيىستى ورگاندار دا قايتا-قايتا تەكسەرىپ مازاڭدى الادى. ءتىپتى، كەيبىر تەكسەرۋشى ورگاندار تانىستارىنىڭ اتىنان شاعىم جازدىرىپ الىپ، تەكسەرۋدى جيىلەتىپ جىبەرەدى. ال ءاربىر تەكسەرۋگە قالتاڭنان شىعىندالاسىڭ. سوندىقتان ءبىزدىڭ شاعىن بيزنەسپەن اينالىساتىن كاسىپكەرلەر ءوندىرىس ورنىن اشقاننان گورى، قىتايدان، رەسەيدەن، تۇركيادان تاۋار الىپ كەلىپ، وسىندا ساتقاندى ءتيىمدى كورەدى.
بىزدەگى اكىمدەردىڭ دە كوپشىلىگىنىڭ تۇسىنىگى وسىنداي. «ءوندىرىس ورىندارىندا وتاندىق تاۋار ءوندىرۋدىڭ شىعىنى وتە جوعارى، ءوزىن اقتامايدى. شەتەلدەن دايىن تاۋار ساتىپ العان الدەقايدا ارزانعا تۇسەدى. شەتەلدىك تاۋار شىعىنى ارزانعا تۇسكەندە، قىمباتقا ءوندىرۋدىڭ قاجەتى نە؟» دەپ تۇسىنەدى كەي اكىمدەر.
ءبىراق كوروناۆيرۋس پاندەمياسى بىزگە اششى ساباق بولدى ەمەس پە؟ سوندىقتان قانداي جاعداي بولماسىن، بىزگە ءوندىرىس ورىندارىن كوپتەپ اشۋ كەرەك. سىرتتان ساتىپ الىپ، ونى ەلگە قىمبات باعادا ساتۋ دۇرىس ەمەس. ءبىز بۇل ارقىلى مەملەكەتىمىزدى ەشقاشان دامىتا المايمىز.
جاسىراتىنى جوق، ءقازىردىڭ وزىندە ءبىز شيكىزات جەتكىزەتىن ەلگە اينالىپ وتىرمىز. ياعني ءبىز تەك جەراستى بايلىقتارىمىزبەن عانا كۇن كورىپ ءجۇرمىز. كۇنى ەرتەڭ ول دا ازايادى، تاۋسىلادى. سوندىقتان جەراستى بايلىعىمىز سارقىلماي تۇرعاندا، 50–60 جىلدىڭ ىشىندە ءبىز ءوندىرىس پەن ونەركاسىبىمىزدى دامىتىپ الۋىمىز قاجەت. ونسىز جاعدايىمىز قيىن بولادى. ارينە، ول ءبىر كۇندە دامىپ كەتپەيدى، استە-استە مەملەكەتتىك قولداۋ ارقىلى ءىستى دوڭگەلەتىپ الۋىمىز كەرەك.
مەملەكەتتىك قولداۋ دەگەن نە؟ ول ەڭ ءبىرىنشى – كاسىپكەرلىك سالاسىن شەنەۋنىكتەردىڭ بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەرىنەن امان ساقتاۋ. ءىرى وندىرىسكە مەملەكەت دەمەۋ بولسا، ال شاعىن سەحتارعا جەرگىلىكتى بيلىك سۇيەنىش بولۋى كەرەك. بانكتەر دە كاسىپكەرلەرگە ورىنسىز تالاپتار قويىپ، جىلجىمايتىن مۇلىكتى كەپىلزاتقا الىپ، بانكتىك نەسيەلەردىڭ پايىزدىق اقىسىن جوعارىلاتۋىنا جول بەرمەۋىمىز قاجەت. قيىن كەزدەردە مەملەكەت بانكتەردىڭ تىعىرىقتان شىعۋىنا قولعابىس جاسادى. بانكتەر تاراپىنان دا سونىڭ قايتارىمى بولۋى ءتيىس. سالىق، كەدەن، تەحنيكالىق رەتتەۋگە قاتىستى ماسەلەلەردە دە ءوندىرىس ورىندارىن اشاتىن كاسىپكەرلەرگە جەڭىلدىك قاراستىرىلۋ كەرەك. 3–5 جىلدا اياققا تۇرىپ العان سوڭ، وندىرىستەن تۇسەتىن پايدا الىپ- ساتۋدان تۇسەتىن پايدادان 10 ەسە ارتىق بولۋى مۇمكىن.
وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر بۇگىن اقشا سالىپ، از بولسا دا، ەرتەڭ پايدا تۇسىرگەندى قول كورەدى. ۇزاق جوسپارلاۋ جوق. «پايدا زياننىڭ ارعى جاعىندا» دەگەندى ەسكەرمەيدى. ارعى جاعىنداعى پايدانى كورمەي، بەرگى جاقتاعى زياندى ەسەپتەپ، باستاماي جاتىپ شوشيدى. مۇنداي قۇبىلىستىڭ بولۋىنا، ءبىر جاعىنان اكىمشىلىك كەدەرگىلەر مەن بيۋروكراتيا ىقپال ەتىپ وتىر.
سىبايلاس جەمقورلىق دەگەن دەرت تە كاسىپكەرلىكتىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولىپ كەلەدى. ءقازىر مەملەكەت ءوندىرىستى دامىتۋعا قىرۋار قارجى ءبولىپ، كاسىپكەرلەرگە قولداۋ جاساپ جاتىر. ءبىراق ناتيجە شامالى. ويتكەنى، ءوندىرىس وشاقتارىن اشۋعا ءبولىنىپ جاتقان قىرۋار قارجى تالان-تاراجعا ءتۇسىپ جاتىر. ءوندىرىس وشاعىن اشىپ، ءونىمىن ساتىپ، پايدا تابۋدى ەمەس، ءوندىرىس ورنىن اشۋعا بولىنگەن اقشانى قالتاعا باسىپ الىپ، تابانىن جالتىراتاتىن قارا نيەت كاسىپكەرسىماقتار دا كوپ. سوندىقتانۇكىمەت قارجىنى كىم كورىنگەننىڭ قولىنا بەرمەۋى ءتيىس.
ءتۇيىن:
«قازاقستاندا ءوندىرىس ورنىن اشقان ءتيىمسىز» دەگەن بوس ءسوز. كەزىندە ەلىمىزدە جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىندا جان-جاقتى جۇمىس ىستەگەن «جەتىسۋ»، «احبك» سىندى كاسىپورىندار بولدى. ءار جىل قىرۋار پايدامەن شىعاتىن. ەگەر ءوندىرىس سالاسىن دامىتپايتىن بولساق، ەرتەڭ ءبارىبىر بىرەۋگە كۇنىمىز قاراپ قالادى. جۇڭگو، رەسەي تاۋارلارىنىڭ باعاسىن قىمباتتاتىپ جىبەرسە، ول بىزگە مىندەتتى تۇردە كەرى اسەر ەتەتىن بولادى. سوندىقتان بۇرىنعى توقىراپ قالعان ءوندىرىس ورىندارىن قايتا جاڭعىرتىپ، جولعا قويۋىمىز ءتيىس. ءوندىرىستى دامىتۋىمىز قاجەت.
تاقىرىپقا وراي
ەربول يساحانوۆ، الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى:
ەرتەڭگى ءومىر جاقسى بولسىن
ەگەر ءبىز وزىمىزدە ءوندىرىس ورنىن اشپاي، شەتەلدەن تاۋار كىرگىزۋدى قويمايتىن بولساق، مۇنىڭ ارتى جاقسىلىققا اكەلمەيدى. بوتەن ەلدەن تاۋار تاسۋدىڭ سالدارىنان جۇمىسسىزدىق پايدا بولادى. جۇمىسسىزدىقتان قىلمىس، جەزوكشەلىك، ۇرلىق-قارلىق كوبەيەدى. حالىقتىڭ، اسىرەسە، جاستاردىڭ رۋحى سولعىن تارتىپ، ىشكىلىككە بەيىم بولادى. اجىراسۋ، بالاسىن كوشەگە تاستاۋ سەكىلدى ادام شوشىرلىق الەۋمەتتىك ماسەلەلەر ارتادى. ءقازىردىڭ وزىندە ايتىڭىزشى، بازاردا اربا سۇيرەپ، ۆوكزالدا جۇك تاسيتىن، سەيفۋللين كوشەسىندە جۇمىس سۇراپ وتىرعان، جەتىم بۇرىشتان پاتەر ىزدەپ تەنتىرەپ جۇرگەن قازاق جاستارىندا قانداي رۋح بار دەيسىز؟ ولاردىڭ رۋحىن قارا جۇمىس ەزىپ تاستاعان. ەرتەڭگى ارماندار، اڭساۋلار، قازاق ەلىن ەرلىككە، ەلدىككە، باستايتىن سارا جولدار تۋرالى رومانتيكالىق، پافوستىق قيالدار ولاردىڭ ويىنا كىرىپ-شىقپايدى. ويتكەنى، بارلىعىنىڭ ويى قالاي كۇن كورەمىن، تابىس قالاي تابامىن دەپ جۇرەدى. ەرتەڭگى ءومىرىنىڭ جاقسى بولاتىنىنا ولار سەنبەيدى.
ونىڭ ۇستىنە، ادامدار دا كۇننەن-كۇنگە قاتقىلدانىپ، مەيىرىمسىزدەنىپ بارا جاتىر. اربىردەن سوڭ، قازاق حالقىنىڭ بولاشاعىن ويلاۋعا جاعداي جاساپ وتىرمىز با؟ اينالىپ كەلگەندە، جۇمىسسىزدىق نامىسسىزدىقتى تۋدىراتىنىن دا ەرىكسىز مويىندايدى ەكەنسىڭ. سوندىقتان قانداي جاعداي بولماسىن، ەلىمىزدە ءوندىرىس ورىندارىن كوپتەپ اشىپ، حالىقتىڭ جۇمىس ىستەپ، تابىس تابۋىنا بارىنشا جاعداي جاساۋىمىز ءتيىس.
نازگۇل ارىنوۆا، ەكونوميست، قارجىگەر مامان:
حالىق جۇمىسسىز قالماۋعا ءتيىس
شىنىندا دا، ءقازىر قاراپ تۇرساق، الەمدى جۇمىسسىزدىق جايلاپ بارادى. حالىقارالىق ەڭبەك ۇيىمىنىڭ (حەۇ) مالىمەتىنە سەنسەك، الەمدەگى جۇمىسشىلاردىڭ جارتىسى كۇندەلىكتى تابىسىنان ايىرىلۋى مۇمكىن. ەڭ ءبىرىنشى جانە اۋىر سوققىنى بەيرەسمي نەمەسە ءوز-وزىن جۇمىسپەن قامتىپ جۇرگەن ازاماتتار الۋدا. حەۇ-نىڭ باعالاۋىنشا، ولاردىڭ سانى – 1،6 ملرد ادام، الەمدىك ەڭبەك كۇشىنىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعىن قۇرايدى.
سونىمەن قاتار، الەمدەگى 436 ميلليوننان استام كاسىپورىن بانكروتتىق جاعدايدىڭ الدىندا تۇر. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ بولجامى بويىنشا، بيىل قازاقستاندا ەكونوميكا 2،5 پايىزعا تومەندەپ، جۇمىسسىزدىق 4،8 پايىزدان 7،8 پايىزعا ارتادى. ەكونوميكالىق بەلسەندىلىك تومەندەيدى، ءتىپتى جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ادامداردىڭ اراسىندا كەدەيلىك وسەدى. ساۋدا-ساتتىق، ءوندىرىس، كولىك جوندەۋ، ءقوناقۇي، ازىق-تۇلىك دايىنداۋ جانە جىلجىمايتىن مۇلىك سەكتورلارى بارىنەن كوپ زارداپ شەگەدى.
ونىڭ ۇستىنە، ءبىرقاتار الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر بويىنشا اۋىل تۇرعىندارىنىڭ 60 پايىزى وزدەرىن كەدەي ءومىر سۇرەتىندەر قاتارىنا جاتقىزاتىنى انىقتالدى. مۇنداي جاعدايدا ەلىمىزگە كوپتەپ ءوندىرىس ورىندارىن اشۋ وتە ماڭىزدى. حالىق جۇمىسسىز قالماۋى ءتيىس. بۇل – وتە الاڭداتارلىق جاعداي. اينالىپ كەلگەندە، مۇنىڭ بارلىعى مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
باقىتبەك بيداۋلەت ۇلى، كاسىپكەر:
جاستارعا ناقتى ءىس جۇزىندە قولداۋ ءبىلدىرۋ قاجەت
تاياۋدا مەن اۋىلعا بارىپ قايتتىم. ونداعى حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايى وتە قيىن. بارلىعى قالاي كۇن كورەمىن دەگەن ويدىڭ ەزگىسىندە دىڭكەلەپ ءجۇر. شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ قولاستىندا بولماشى ايلىققا نەمەسە سولاردىڭ تەپكىسىنىڭ استىندا ۇندەمەي، جۇمىسىمنان ايىرىلىپ قالمايىن دەپ جۇرگەن جاستار قانشاما. ارينە، مىناداي داعدارىس كەزىندە ولار قالاي كوتەرىلەدى، قالاي قۇقىن قورعايدى؟ جۇمىسسىز قالسا، دالادا قالاتىنىن جاستار بىلەدى. سوندىقتان مەملەكەت باسىندا وتىرعان ازاماتتار جاستارعا قاعاز جۇزىندە ەمەس، ناقتى ءىس جۇزىندە قولداۋ ءبىلدىرۋى قاجەت.
سونىمەن بىرگە، بىزگە قاتىسسىز الەمدىك پروبلەمالاردى تالقىلاعان جيىندار، جۇزدەگەن ادامدار شاقىرىلعان حالىقارالىق كونفەرەنسيالاردى وتكىزۋدى دوعارۋ كەرەك. ايتەۋىر بيىك مىنبەرلەردەن قىزىل سوزدەر بۇرقاقشا اتقىلاۋدا. اپىر-اي، وسىنشا سوزگە بولا قانشاما قارجى جەلگە ۇشىرىلادى. بالكىم، تىم قۇرىعاندا سول قارجىعا شاعىن ءوندىرىس ورىندارىن اشىپ، قاراشا حالىقتىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋىنا كومەكتەسۋ كەرەك شىعار...