ۇلتتىق ويىنشىقتارعا بيزنەس، اقشا كوزى رەتىندە ەمەس، ۇلتتىق يدەولوگيا تۇرعىسىندا قاراۋ كەرەك
ايالدامانى بەتكە الىپ كەلە جاتسام، الدىمنان كورشىنىڭ بەس جاسار قىزى شىقتى. كوزىم بالاعا ەمەس، قولىنداعى ءبىرتۇرلى، قىزىق ويىنشىعىنا تۇسە بەردى. الگى ويىنشىقتىڭ اياق-قولى سالاقتاپ تۇر، كوزىنىڭ قاراشىعى شاراسىنان شىعىپ باقىرايىپ، قىپ-قىزىل ەرنى قۇلاعىنا دەيىن جەتكەن، تىستەرى دە ءبىرتۇرلى، ءجيى-جيى ورنالاسقان، سوسىن ۇشكىرلەۋ مە، قالاي ءوزى، ايتەۋىر تارتىمسىز، ءتىپتى قورقىنىشتى. كورشى قىز الگىنى موينىنان قىلعىندارى ۇستاپ الىپتى، جۇگىرىپ بارادى.
حاگي ۆاگي مەن كيسي ميسي
ۇيدەن سول شىققاننان كوكبازاردان ءتۇستىم. سايكەستىك پە، الدە كەزدەيسوقتىق پا، الدىمنان تاعى ءبىر ءبۇلدىرشىن شىقتى، قولىندا تۋرا باعاناعى كورشىنىكىندەي ءتىسى اقسيعان كوكپەڭبەك ويىنشىق. «مەنى تاعى كوردىڭ بە» دەگەندەي مەنى كەلەكە ەتىپ قارايتىنداي سول كوك قۇبىجىق. نە بولسا دا بالا ەرەكشە قۋانىشتى. ەرىكسىز اناسىن توقتاتتىم.
– ءيا، ءقازىر وسىنداي ويىنشىق ترەندتە دەيدى عوي. «اپەر، اپەرىڭدەرشى، بالالاردىڭ بارىندە بار، مەن دە عانا جوق» دەپ جۇرگەنىنە ءبىراز بولعان-دى. جالاقى تۇسكەندە الىپ بەرەمىن دەگەن ۋادەم بار ەدى، سونى ورىنداپ الىپ بەردىم بۇگىن. 2000 تەڭگە تۇرادى وسى قول-اياعى سالاڭداعان بالە، اتى دا بار ءوزىنىڭ – حاگي ۆاگي، – دەپ كۇلدى جاس ايەل.
سەنەسىز بە، كوكبازاردىڭ سول جاق بەتىن تۇگەل وسى ويىنشىقتار جايلاپ الىپتى. ءتۇسىنىڭ تىم اشىقتىعى سونشالىق، شاقىرايعان كۇنمەن بىرگە كوزدى قارىپ جىبەرەدى. سۇرانىس كوپ بولعان سوڭ تاۋار دا كوپ بولىپ تۇرعانى عوي سوندا.
الگى حاگي ۆاگي كومپيۋتەرلىك ويىننىڭ پەرسوناجى ەكەن. سوسىن ونىڭ كۇلگىن ءتۇستى قالىڭدىعى – كيسي ميسي، اپەلسين تۇستەس – ۆان پانك، جاسىل ءتۇستى – سيلي بيلي، قىزىل ءتۇستى – سكاري لاري، سۇر ءتۇستى – گريسس ۆيسس جانە ءتۇرلى-تۇستى ليلي ميللي دەگەن كەيىپكەرلەرى بار. و، توبا، ءبىر ويىنشىقتىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار، بالالاپ العان!
«پوپ-يت» جانە «سيمپل-ديمپل»
بالالى ۇيدە ويىنشىقتاردىڭ بولاتىنى اقيقات. بىلتىر، ەسىڭىزدە مە، دۇكەن، بازار بىتكەندى وسى «حاگي ۆاگي» سياقتى «پوپ-يت» جانە «سيمپل-ديمپل» دەگەن ويىنشىقتار جاۋلاپ الىپ ەدى عوي. بۇل ويىنشىقتارداعى ءتۇرلى-تۇستى دوڭگەلەكتەردىڭ ءۇستىن ساۋساقپەن باسقاندا، دىبىس شىعادى. سوسىن ەكىنشى بەتىن اۋدارىپ، دوڭگەلەكتەردى تاعى باسىپ شىعاسىز. بولدى، باسقا قىزىعى جوق. ءبىراق بالاسى بار ءۇيدىڭ ءبارى جاپپاي ساتىپ الىپ جاتتى. سەبەبى، تيك-توكتاعى جارناماسى جەر جارىپ تۇرعان بولاتىن. ال پسيحولوگتار بولسا، بۇل ويىنشىقتارمەن بالا ءوز بەتىنشە جالعىز ءارى ەشقانداي ەرەجەسىز ويناسا، بالا ماقساتسىز ءبىر قيمىلدى قايتالاي بەرۋدى ادەتكە اينالدىرادى دەپ دابىل قاعا باستادى. دوڭگەلەك ۇياشىقتارى بار بۇل ويىنشىعىڭىزدىڭ تەك ەكى جاسقا دەيىنگى بۇلدىرشىندەرگە پايداسى بولۋى مۇمكىن ەكەن. وندا دا جانىندا ۇلكەن ادام بولۋى شارت. ال انتيسترەسس رەتىندە ارەكەت ەتەدى دەگەن دە بوس اڭگىمە بولىپ شىقتى. نەگىزى، بۇل ويىنشىقتاردىڭ انىقتامالىعىندا اۋتيزممەن اۋىراتىن بالالارعا ارنالعان سەنسورلىق ويىنشىق دەپ جازىلعان ەكەن. ءبىراق وعان ءمان بەرىپ جاتقان اتا-انا بولعان جوق. «مەنىڭ دە بالام ەلدەن قالماسىن» دەپ جاپپاي ساتىپ الىپ بەرە باستادىق. ءسويتىپ، بالامىز سول ويىنشىقتارمەن ۇيىقتاپ، سونىمەن وياناتىن ەدى.
كەيىن الەۋمەتتىك جەلىدە ءبىراز اتا-انا «پوپ-يت» پەن «سيمپل-ديمپل» دەگەن ويىنشىقتاردىڭ ءتۇسىن بايقادىڭىزدار ما، لگبت-نىڭ تۋى تۇستەس، بۇل نە سۇمدىق! «باتىستىڭ سيۆيليزاسياسىن الامىن دەپ، كاناليزاسياسىنا ءتۇسىپ كەتپەيىك!» دەپ دابىل قاعا باستادى. سول كاناليزاسيانىڭ ءيىسى بالالارىمىزدىڭ بويىنان شىقپاسا ەكەن دەيمىز.
قارا بازاردا قۇن بار ما؟
بايقاساڭىز، بالا ويىنشىقتارىنىڭ ءتۇسى تىم اشىق، قانىق بولىپ كەلەدى. الىستان-اق «مەنمۇندالاپ» تۇرعان ويىنشىقتاردان ساقتانعان ءجون. سەبەبى، بوياۋدىڭ قۇرامىندا فەنول، فورمالدەگيد، قورعاسىن ەلەمەنتتەرى بار. بۇل زاتتار ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسىنە، كوز بەن تىنىس الۋ مۇشەلەرىنە ايتارلىقتاي اسەر ەتەدى ەكەن. بالا كەز كەلگەن نارسەنى الدىمەن اۋزىنا سالادى، سوندىقتان ويىنشىق ساتىپ الاردا اسا ۇقىپتىلىقپەن قاراعانىڭىز ابزال.
ەلىمىزگە كەلەتىن ويىنشىقتاردىڭ 70 پايىزىن جۇڭگو ونىمدەرى قۇرايدى ەكەن. كوپشىلىگىندە، دالىرەك ايتقاندا، 90 پايىزىندا ەشبىر قۇجات جوق. سوندىقتان مۇنداي ويىنشىقتار كوبىنە كىسى اياعى قالىڭ جۇرەتىن بازارلاردا ساتىلادى. شىنى كەرەك، بالامىزعا ءبىر ساتتىك قۋانىش سىيلاۋ ءۇشىن ونىڭ ساپاسىنىڭ سىن كوتەرمەيتىنىن بىلە تۇرا، ءمان بەرمەي جاتامىز. ارينە، دۇكەندەردەگى ساپالى دەگەن قىمبات ويىنشىقتاردى ساتىپ اپەرۋگە ءبارىنىڭ قالتاسى كوتەرە بەرمەيدى. دەگەنمەن دە، بالانىڭ قاۋىپسىزدىگىن دە ۇمىتپاعان ابزال.
تەز جالىقپاسىن دەسەڭىز...
دەمالىس كۇندەرى ۇيگە ءسىڭلىمنىڭ بالالارى كەلەدى. سوندا ساندىق تۇبىنەن ءوسىپ كەتكەن ۇل-قىزىمىزدىڭ بۇرىنعى ويىنشىقتارىن شىعارامىن. ءۇش بالاقاي قىزىعىپ تۇرىپ وينايدى كەپ. بالا بولعاسىن كەتەرلەرىندە وزىمەن بىرگە الىپ كەتكىسى كەلەدى سول ويىنشىقتاردى. مەن بولسام «ۇيلەرىڭە بارعاسىن بۇل ويىنشىقتىڭ قىزىعى باسىلىپ، ءبارى اياقتارىڭنىڭ استىندا ءوز ويىنشىقتارىمەن بىرگە بوسقا شاشىلىپ قالادى عوي. ودان دا ۇيدە قالسىن، مەن قايتا جيناپ قويايىن. سوسىن كەلەسى كەلگەندە قايتادان قىزىعىپ وينايتىن بولاسىڭدار» دەپ كوندىرەمىن. راسىمەن دە، كەلەسى كەلگەندەرىندە الگى ويىنشىقتارمەن جاڭا كورگەندەي قىزىعىپ، بەرىلىپ ويناي باستايدى.
ءيا، ماماندار دا ويىنشىقتى بالاعا اۋىستىرىپ بەرىپ وتىرۋ كەرەكتىگىن ايتادى. سەبەبى، ءبىر ويىنشىقتان بالا جالىعىپ كەتۋى مۇمكىن. ەسكى ويىنشىقتى تىعىپ تاستاپ، ۋاقىت وتكەننەن كەيىن كوز الدارىنا قايتا شىعارساڭىز، بالانىڭ قىزىعۋشىلىعى قايتا ويانادى.
جاسى ەسكەرىلگەنى ابزال
بالا ويىنشىقپەن وسەدى. سوندىقتان بالالارىمىزدىڭ قانداي ويىنشىقپەن، نەندەي ويىن ويناپ جۇرگەنىنە ءمان بەرگەنىمىز ءجون.
بۇرىن، جاس كۇنىمىزدە بالاعا تۋا سالىپ ويىنشىقتار ساتىپ اكەلە بەرەتىنبىز. قىزىعىپ. ويىنشىقتاردىڭ بالانىڭ جاسىنا لايىقتاپ الۋ كەرەكتىگىنە اسا ءمان بەرىپ جاتپايتىنبىز. ءتىپتى، جورگەكتە جاتقان سابيگە باتارەيكامەن ۇشاتىن ۇشاقتار دا، توكپەن جۇرەتىن كولىكتەر دە الىپ بەرىپ جاتامىز. «وسكەندە وينايدى» دەپ قوياتىنىمىز بار اۋەلى. ال ول ويىنشىق سوسىن بالاڭ وسكەنشە سىنىپ، قيراپ بىتەتىن.
ەگەر بالاڭىز 3–5 جاس ارالىعىندا بولسا، تىم ۇساق ەمەس قۇراستىرمالى ويىنشىقتار اپەرگەن دۇرىس ەكەن. بىرىنشىدەن، بالاڭىز ونى اۋزىنا سالىپ، جۇتىپ قويۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، وتە كىشكەنتاي بولشەكتەردى قۇراستىرۋعا بالانىڭ قابىلەتى جەتە قويمايدى. قۇراستىرماقتار بالانىڭ اقىل-ويىن دامىتۋعا اۋاداي قاجەت.
الگى ايتقان قۇرامىندا پروپەللەرى بار تىكۇشاقتار، سونداي-اق، باسقا دا ويىنشىقتار جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان. كىشكەنتايلار مۇنداي ويىنشىقتاردى قالاي قولدانۋ كەرەكتىگىن بىلە بىلمەيدى. سوندىقتان جۇمىس ىستەپ تۇرعان پروپەللەردىڭ اراسىنا ساۋساعىن سۇعىپ الۋى مۇمكىن. ويىنشىق قارۋلار دا جاس بالاعا زيان. ونى قولدانعان كەزدە بالالار اتۋعا بولاتىن قاشىقتىقتى ساقتاي بەرمەيدى. اقىرىندا بالا ءوزىنىڭ نە وزگەنىڭ بەتىن نەمەسە كوزىن زاقىمداپ الىپ جاتادى. سوندىقتان ويىنشىقتاردىڭ بالا جاسىنا لايىقتى تاڭدالعانى ابزال.
ۇلىم جانە ۇلتىم ءۇشىن!
ءبىر وكىنىشتىسى، قازاق بالالارىنا ەرمەك بولار ۇلتتىق ويىنشىقتارىمىز كوپ بولماي تۇر. بولعان كۇندە دە قولجەتىمسىز. بالاقايلارىمىز ءالى كۇنگە ءتۇر-سيپاتى تۇسىنىكسىز قۇبىجىق مۋلتكەيىپكەرلەرمەن، ۆامپير-قانىشەرلەرمەن، ءتۇرلى روبوتتارمەن ويناپ ءجۇر. قازاق بالاسى قاشان قازاقى ويىنشىقتارمەن وينايدى؟ جاۋاپ جوق.
ايتپاقشى، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن شىمكەنتتە تۇڭعىش رەت ويىنشىق شىعاراتىن سەح ىسكە قوسىلعان بولاتىن. جاقسى جۇمىس ىستەپ جاتىر دەسەدى. بۇگىندە وندا بالالارعا ارنالعان جۇك كولىكتەرىنىڭ مودەلدىك ويىنشىقتارى، بالانىڭ ءوزى دە وتىرىپ ايداي الاتىن «تالاكار» ويىنشىق كولىگى، قۇراستىرمالى ويىنشىقتار شىعارىلادى. ەڭ ماڭىزدىسى – ويىنشىقتاردىڭ ەلىمىزدىڭ سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق نورمالارىنىڭ بارلىق تالابىنا ساي. ويىنشىقتاردى جاساۋدا پايدالاناتىن شيكىزىتتار توكسيكولوگيالىق جاعىنان ءقاۋىپسىز، بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنا ەشقانداي زيانى جوق دەيدى ماماندار. باعاسى دا قولجەتىمدى.
دەگەنمەن، ۇلتتىق ويىنشىقتارعا بيزنەس، اقشا كوزى رەتىندە ەمەس، ۇلتتىق يدەولوگيا تۇرعىسىندا قاراۋ كەرەك شىعار، بالكىم. سوندا «ۇلىم ءۇشىن» دەگەن بىزگە سول بالا «ۇلتىم ءۇشىن» دەپ قارايتىن بولادى.