باتىل ءارى باتىر تۇلعا!
قازاق جۇرتى قاي ۋاقىتتا دا ەلى مەن جەرىن سۇيگەن اردا ۇلدارعا كەندە بولماعان. ەل باسىنا كۇن تۋعاندا، قاسىق قانى قالعانشا، جان اياماي كۇرەسكەن باتىرلارى بولعان. جاۋدىڭ بەتىن قايىرىپ، ىرگەنى كوز الارتۋشىلاردان قورىعان. سونىمەن قاتار، اقىن-جىرشى، ءباتۋالى ءسوزىن جۇرقا ارناپ، داۋ-جانجالدى ءبىر اۋىز سوزبەن توقتاتقان ابىز دانالارىمىز دا بولعان. سونداي داناگوي، تۋعان ولكەسىنە جاناشىر جاندار ءوز حالقىنىڭ جادىندا ماڭگى ساقتالىپ وتىرعان. سونداي ارداقتى تۇلعانىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ اعامىز ەدى. داڭقتى ۇلتجاندى ازامات جايىندا ءبىرشاما تالداۋلى ويلار جاساعان ەدىك.
تاريحتى تەرەڭنەن شەرتسەك
كوشپەندىلەردىڭ بايتاق دالاسى - تۇنىپ تۇرعان تاريح. شەتىن تارتساڭ، شەجىرەلەر قويناۋى اعىتىلىپ شىعادى. قانشاما جورىقتار مەن ناۋبەتتى كەزدەردى باستان وتكەردى؟ تاعدىردىڭ بۇرالاڭ جولدارى، سوقپاعى مەن باتپاعى تالاي ازاپ شەكتىردى. دەسە دە، حالقىمىزدىڭ جاۋىنگەرلىك مىنەزى مەن ءور رۋحى بولاشاققا جەتەلەدى. سىنبادى، رۋحىن جاسىتا المادى. وزگەلەر قانشا تىرىسقانىمەن، جويىلمادى. قايتا ادىلدىك، ەل بولۋ جولىندا ەشكىمگە دەس بەرمەدى. ءاردايىم اتتىڭ ۇستىندە، ءارۋاقىتتا تۇزدە جۇرگەن بابالارىمىز، ەل ەرتەڭى ءۇشىن ايانبادى. الەمدى شارلاپ، ءىلىم مەن ءبىلىم ىزدەدى. ات تۇياعى جەتكەن جەردىڭ ءبارىن كەزدى. قادام جەتپەگەن جەرگە جيعان تەرگەن، عۇمىردان ۇيرەنگەن مول بايلىق تاجىربيەسى جەتتى. ۇلى دالا تالاي ۇرپاققا پانا بولدى. جولدان اداسقاندارعا باعدار كورسەتتى. تۇبىندە عىلىم ىزدەگەندەر ىزدەگەنىن تاپتى. ماسەلەن، دۇنيەنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بار عۇمىرىن ىزدەنىمپازدىققا، كىتابي ىلىمگە ارناعان جان. ءتۇبى وڭتۇستىك قازاقستانداعى وتىراردان. ارىسى اراب تۇبەگى. بەرىسى باعدات پەن شام، يسفاحان شاھارلار، قالا بەردى كۇللى عالامعا اتاعى تانىمال بولدى. بۇگىنگىلەر ونى 70 ءتۇرلى ءىلىمنىڭ باسىندا تۇر دەپ جوامالداۋدا. ودان كەيىنگى ءابۋ ءالي يبن سينا دەيتىن دالانىڭ شيپاگەرى دۇنيەدەن ءوتىپتى. قاراشانى ەمدەپ قانا قويماي، توم توم تراكتات جازعان ەكەن. ءومىرىن مەدەسيناعا ارناپ ءھام شيپاگەرلىك سالانىڭ اتاسى ءوز زامانىنىڭ ءبىلىمدارى بولىپتى. ونىڭ دا تۋعان مەكەنى ارال تەڭىزىنىڭ ماڭى. قاراپايىم قاراقۇمدا تۋىپ – ول دا ايداي الەمگە اتى شىققان ەمشى بولدى. ءبىر جاعىنان ۇستاز دەگەن اتتى يەلەنىپتى. سوپىلىقتىڭ سارا جولىن قالىپتاستىرعان احمەت ياساۋي دەيتىن عۇلاما عۇمىر كەشىپتى. مۇسىلمانشىلىقتى كونە تۇركىلىك سارىندا ءتۇسىندىرىپتى. سونىڭ ناتيجەسىندە قاراپايىم بۇقارا اراسىندا، تۇسىنۋشىلىك پەن تولەرانتتىلىق ورناپتى. ورتا عاسىردا قازاق دالاسىندا شايىرلار مەن اقىندار، جىراۋلارمەن جىرشىلار كوپتەپ ءومىر كەشىپتى. احمەت يگىنۇكي، سۇلەيمەن باقىرعاني، قازاق حاندىعى تۇسىندا، اسان قايعى، بۇقار جىراۋلار الدىڭعى دانىشپانداردىڭ ءىزىن جالعاپتى. باتىر بابالاردان ايتار بولساق، قابانباي مەن بوگەنبايدى اينالىپ وتە المايمىز. ءتىپتى ەراسىل باتىر 70 جاسىندا اتقا قونىپ، جاۋعا شاپقان كورىنەدى. بالكىم، سودان بولار «باتىردى نامىس، قوياندى قامىس ولتىرەدى» دەگەنى. وتارلاۋ مەن باسقىنشىلىق كەزىندە، كەنەسارى حان بارشا جۇرتتى سوڭىنا ەرتىپ، باس-اياعى ون جىل ەل مەن جەر شەتىن وزگەگە تاپتاتپادى. كەڭەستەر تۇسىندا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا فاشيستەردەن قورعاعان باۋىرجان اتامىزدىڭ ەرلىگى شەكسىز. الەكساندر بەكتىڭ «ۆولوكولام تاس جولى» اتتى اسكەري-تاريحي شىعارماسىندا ماسكەۋدى قورعاعان ەرلىگى ايتىلعان. جالپى، وزدەرىڭىز كورىپ-بىلىپ وتىرعانداي، ۇلتىمىزدا اردا ۇلدار از بولماعان.
جاقسىلىق – ەلى سۇيگەن تۇلعا...
داڭقتى قولباسشى، ەلىنىڭ قاھارمانى سىرىم دات ۇلى اتامىزدىڭ ءبىر ناقىل ءسوزى ويعا ورالۋدا. ول «ازامات جەتىم بولمايدى - حالىقتان بولسا پاناسى، حالىق جەتىم بولمايدى - باسشى بولسا داناسى» دەپتى. نە دەگەن عاجايىپ ءارى ورىندى تاۋىپ ايتىلعان دانا ءسوز! ناق وسىنى قازاقتان شىققان تۇڭعىش وليمپيادا چەمپيونى جاقسىلىق اعا ۇشكەمپىروۆكە ارناپ ايتقانداي كورىنەدى. جاقسىلىق پەن جاسامپازدىق جولىندا جان اياماي قىزمەت ىستەگەن، ونىڭ ەرلىگى ۇشان-تەڭىز.
اعا بۋىننىڭ سوزىنە قاراعاندا، كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى تۇسىندا الەم بىرىنشىلىگىنە، ازيا چەمپيوناتىنا شىعۋ ارمان بولعان كورىنەدى. ول ءۇشىن اۋەلى وداققا تانىلىپ، ءوزىڭدى دالەلدەۋ قاجەت. ودان جارىپ شىعۋ قيامەت- قايىم ەكەن. نە ءسىزدى جىبەرمەيدى نەمەسە اياقتان شالادى. ايتەۋىر، ءبىر امالىن تابادى. بيۋروكراتيا كۇشتى، سەنزۋرانىڭ قۇرساۋى قاتتى، لاقتىرار قۇرىقتارى ۇزىن. قايدا بارساڭ دا، ءوزىڭدى تانىتۋ كەرەك بولادى. تانىتقان كۇننىڭ وزىندە مويىنداپ، جول اشۋى ەكى تالاي. مىنە، وسىنشاما بۇرالاڭ سوقپاقتان ءوتىپ بارىپ، وليمپياداعا جولداما الادى. ال بۇل جولداردان جاس ورەن جاقسىلىق ءوتتى. قاراپايىم اۋىل بالاسى 29 جاسىندا، 1980 جىلى ماسكەۋ وليمپياداسىنىڭ جۇلدەسىن جەڭىپ الدى. بىلايشا ايتقاندا، ءوز تابان ەت، ماڭداي تەرىمەن، اۋىسپالى ماعىنادا ايتقاندا، بەرمەگەنىن جۇلىپ الا ءبىلدى. ەشكىم ويلاماعان، ەشكىم كۇتپەگەن جەردەن ايدى اسپانعا شىعارۋ وڭايعا تۇسپەدى. الەمنىڭ الدىندا قازاقتىڭ كىم ەكەندىگىن مويىنداتتى. اتا-بابا اماناتىن ارداقتاپ، ەل ءۇمىتىن جاقتى.
اتىمتاي جومارت
ءوزى 90-شى جىلدارى ءبىراز ناۋقاسقا شالدىعىپ، جۇرەگى سىر بەرگەنىن ايتقان بولاتىن. سول شاقتاردا جاقىندارىنىڭ ايتۋىمەن قىمىز ءىشىپ، وڭالىپتى. ناق سول شاقتاردان باستاپ اتا-بابامىزدىڭ جولىنىڭ دۇرىستىعىن تۇسىنەدى. ول اتا كاسىپ - مال شارۋاشىلىعى ەدى. بۇرىنعىلار «اسىق ويناعان ازار، دوپ ويناعان توزار، بارىنەندە قوي باعىپ، قۇيرىق جەگەن وزار» دەپتى. ەستە جوق ەسكى زامانداردا ايتىلسا دا، وزەكتىلىگى بۇگىنگە دەيىن جەتۋدە.
ءسويتىپ، كوپ وتپەي قوي مەن جىلقى، سيىر سىندى تۇلىكتەردى وسىرۋگە كىرىسەدى. جاساپ جاتقان كاسىبىن كەڭەيتە تۇسەدى. كۇندىز-تۇنى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا اتاقتى كاسىپكەرگە اينالادى. مىنە، بايقاپ، باعامداعان شىعارسىزدار، ول بارلىعىن ءوزى ءۇشىن جيمادى. ءدال سولاي ىستەسە، شەتكە كەتىپ قالۋىنا بولۋشى ەدى. دەگەنمەن، ولاي جاسامادى. ارتىنان ەرگەن قاراپايىم قاراكوزدەرىمىزدى قولدادى. جەر-جەردەن سپورت كەشەندەرىنىڭ اشىلۋىنا مۇرىندىق بولدى. كىشكەنە بالاقانداردى سپورتقا باۋلىدى. وليمپيادا جۇلدەگەرى شىعۋىن قاتتى قالادى. جاستارعا ارناپ 80 پاتەر بەردى. ونىڭ سىرتىندا بالاباقشا، ايتىپ-ايتپاي ىستەگەن ىستەرى ءوز الدىنا تاۋ توبە. بىلايشا ايتقاندا، قۇر سوزدەن گورى، ىسكە كوپ ءمان بەردى. ۇساق-تۇيەككە نازار اۋدارماي، ءىرى ىستەرگە اتسالىستى. قازاقتىڭ شىناشاقتاي ۇلى سوڭعى كۇنىنە دەيىن جاس ۇرپاقتى قولدادى. ءىس پەن ءسوزدىڭ جاقىندىعىن، ءبىر ەكەندىگىن دالەلدەدى. ول - ناعىز قازاقتىڭ ەتالونى. ۇندەمەي-تۇندەمەي جۇرە بەرۋىنە بولار ەدى. «ەر جىگىت قىرىققا شەيىن ابىرويعا قىزمەت ەتەدى، قىرىقتان كەيىن ابىروي وعان قىزمەت قىلادى» دەيدى حالقىمىز. جاقسىلىق اعامىز ابىروي مەن اتاقتى جيىپ قويىپ، ۇلتقا قىزمەت جاسادى. ونىڭ كورىنىسىن الماتى ىرگەسىندەگى مىڭباي اۋلىنان كورەمىز. جايناعان جاسامپاز، باۋ-باقشاسى جايقالعان، ماۋەلى بايتەرەكتەي ءوسىپ وركەندەپ كەلەدى. بۇل دەگەنىمىز – ناعىز قازاققا ءتان تىرلىك. ول ءوز ەلىنىڭ پاتريوتى بولاتىن. اۋىلدى كوتەرۋدى ويلادى. تەك ويلاپ قانا قويمادى. ونى ءوزى جۇزەگە اسىردى. وسىلايشا ىلكىمدى ىستەردىڭ باسى مەن قاسىندا ءوزى بولدى. ءوزى ماڭگى ساپارعا اتتانسا دا، ارتىندا ۇلى ىستەرى سايراپ جاتىر. قازاق «جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى» دەپ جاي ايتپاعانىنا وسى مىسالدار ارقىلى كۋا بولۋدامىز. دۇنيەنى جەكە باسىنا جيمادى. حالقىنىڭ ءتاۋىر تۇرمىس كەشۋى جولىندا، تابان ەت، ماڭداي تەرىن توكتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا «اتىمتاي جومارت» اتاندى.
جاقسىنىڭ ەسىمى ماڭگى ەل جادىندا قالادى
وسىدان تۋرا 8 جىل بۇرىن ءوزى ءومىر سۇرگەن مىڭباي اۋلىندا سپورت كەشەنى اشىلعان بولاتىن. وتكەن جىلى عانا جامبىل وبلىسىندا «تاراز-ارەنا» سپورت كەشەنىنە جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى. قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرىنىڭ ءوزى دە وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى. دالىرەك، تەگىستىك اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن.
جاقىندا بالۋاننىڭ ءومىر مەن سپورتتىق مانسابىنا دەيىن ءجۇرىپ وتكەن تاعدىرىن باياندايتىن كوركەم فيلم جارىق كوردى. وندا تۇلعالىق دەڭگەيگە شەيىنگى كەزەڭدەرى قالىپتاسقان. بوز بالا شاعىنان سپورتقا جاقىندىعى باياندالعان. اناسى مەن ەكەۋى ءومىردىڭ تالايلى قيىنشىلىق جولدارىن ءجۇرىپ وتكەندىگى بەينەلەنگەن. «جاسىمدا بەينەت بەر، قارتايعاندا زەينەت بەر» دەپ قازاق حالقى تەككە تامسىلدەمەگەن. وعان كەلتىرىلگەن، تاريحي تۇلعانىڭ عۇمىربايانى ارقىلى كۋا بولۋدامىز.
كوشپەندىلەر «ەر جىگىت سەگىز قىرلى بولسىن» دەپ ماقال-ماتەل قالدىرىپتى. جوعارىداعى ويلاردى توپتاي كەلگەندە وسىعان سايادى. ەلىن سۇيگەن، ەلى سۇيگەن دارابوز ەر، قازاقتىڭ قايسار ۇلى جاقسىلىق اعامىز بىزدەردىڭ ماڭگى ەسىمىزدە قالا بەرەدى. مىڭ راقمەت!