الماتىدا ورتالىق ازيا ايماقتىق گلياسيولوگيا (مۇزدىقتاردى زەرتتەۋ) ورتالىعى اشىلۋى ءتيىس بولاتىن. استانادا وتكەن قازاقستاننىڭ يۋنەسكو جانە يسەسكو ىستەرى جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ وتىرىسى اياسىندا وسى ورتالىقتى قۇرۋ تۋرالى سوڭعى قۇجاتقا قول قويىلدى. ءبىراق ونىڭ جۇمىستارى تۋرالى تولىق اقپاراتقا قولىمىز جەتپەدى.
كەزىندە اتالعان كەلىسىمدى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مەن يۋنەسكو-نىڭ باس ديرەكتورى يرينا بوكوۆا راسىمدەگەن بولاتىن. يۋنەسكو اياسىنداعى تۇڭعىش مۇزتانۋ ورتالىعىن تولىعىمەن ىسكە قوسۋ جوسپارلانعان ەدى. سول تۇستا ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى گەوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى مەدەۋ احمەتقالدىڭ ايتۋىنشا، ورتالىق ازيا ايماقارالىق گلياسيولوگيا ورتالىعى گەوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ جانىنان اشىلدى. قازىرگى كەزدە ونىڭ قۇرامىندا گلياسيولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ كەشەنى جۇمىس ىستەيدى. ورتالىق سونىڭ نەگىزىندە قۇرىلۋى ءتيىس. «وسى ورتالىق ءۇشىن ازيانىڭ تالاي مەملەكەتتەرى كۇرەستى. ءبىراق ءبىزدىڭ عالىمدار تىڭعىلىقتى ءجۇمىس ىستەپ، قازاقستاننىڭ مۇددەسىن قورعاي ءبىلدى. ءبىزدىڭ جەرىمىزدە قىسى-جازى جۇمىس ىستەيتىن ارنايى ستاسيونار بار. ونىڭ دا اسەرى بولدى دەپ ويلايمىن»، - دەگەن بولاتىن سوندا م.احمەتقال مىرزا.
جالپى، مۇزدىقتار – بۇل كليماتتىڭ وزگەرۋىن كورسەتەتىن نەگىزگى ينديكاتور. ول – عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنگەن قاعيدا. ماسەلەن، شەتەلدىك عالىمدار انتاركتيدا مۇزدىقتارىن زەرتتەۋدىڭ نەگىزىندە جەر تەمپەراتۋراسىنىڭ وزگەرۋ بارىسىن باقىلاي الادى. ونداي جۇمىستار ورتالىق ازيا ايماعىندا دا جۇرگىزىلەدى. وسىعان ساي، ارنايى ەكسپەديسيا اياسىندا فەدچەنكو مۇزدىعىن بۇرعىلاۋ جوسپارلاندى. ونىڭ ارقاسىندا جەر تەمپەراتۋراسى مەن اتموسفەراداعى گاز كولەمىنىڭ، سونداي-اق بۇگىنگى كليماتتىڭ قانشالىقتى وزگەرگەنى انىقتالادى. پروفەسسور ي.سيەۆەرسكييدىڭ ايتۋىنشا، ورتالىق ازيا ءۇشىن مۇزدىقتاردىڭ ورنى ايرىقشا زور. سەبەبى ايماقتاعى وزەندەرگە قۇيىلاتىن سۋلاردىڭ 85 پايىزى وسى مۇزدىقتاردان كەلەدى. «دەمەك، ورتالىق ازياداعى سۋدىڭ باسىم بولىگى – ەرىگەن قاردىڭ ۇلەسىندە. ال بولاشاقتا قالاي بولادى؟ ول سۋلاردىڭ قورى ءالى قانشا ۋاقىتقا جەتەدى؟ ورتالىق ازياداعى مۇزدىقتاردىڭ جاعدايى نە بولماق؟ مىنە، وسى ماسەلەلەرمەن يۋنەسكو-نىڭ قولداۋىمەن قازاقستاندا اشىلاتىن ورتالىق ازيا ايماقتىق گلياسيولوگيا ورتالىعى اينالىسۋى ءتيىس»، - دەيدى ول.
ال يۋنەسكو-نىڭ باس ديرەكتورى يرينا بوكوۆا بىلايشا وي وربىتەدى:
–ورتالىق ازيانىڭ ايماقتىق گلياسيولوگيا ورتالىعى – بۇل امبەباپ ورتالىق. ءبىزدىڭ ەسەبىمىزگە سايكەس، ول ايماقتىق دارەجەدە قالماي، بولاشاقتا الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلەدى. سەبەبى كليماتتىڭ وزگەرۋى، تۇراقتى دامۋ، سۋلاردى باسقارۋ جانە بيوالۋاندىلىقتى ساقتاۋ ماسەلەلەرى بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى، ول پروبلەمالار بۇگىندە بارشا ادامزاتتى الاڭداتىپ وتىر.
ادامزاتتىڭ قورشاعان ورتاعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋى دۇرىس شەشىم قابىلداۋعا جول اشاتىنى انىق. ول – ءبىزدىڭ ءومىرىمىز، بولاشاق تاعدىرىمىز. تاياۋدا ەۋروپالىق كوميسسيا كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى تۇرۋ ماقساتىندا قابىلداناتىن شارالاردىڭ جاڭا جوباسىن جاريالادى. قازىرگى تاڭدا بۇل باستاما ەۋروپادا قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر.
ەۋروپالىق وداق ەلدەرى 2050 جىلعا قاراي پارنيكتى گازدار شىعارۋ كولەمىنىڭ دەڭگەيىن نولگە تۇسىرۋگە ۋادە ەتكەن بولاتىن. سوعان سايكەس، 2030 جىلعا دەيىن كومىرتەگى گازدارىنىڭ شىعارىلىمىن 55 پايىزعا ازايتۋ كەرەك بولىپ وتىر.
وسى ماقساتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ەۋروپالىق وداق تاراپى اۋانى لاستايتىن جانارماي قۇنىن كوتەرىپ، مۇشە مەملەكەتتەردەن ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋدى تالاپ ەتۋدە. بۇل – دۇرىس ۇيعارىم. ماسەلەن، كولىك جۇرگىزۋ، ءۇيدى جىلىتۋ، بولات جانە سەمەنت سياقتى زاتتاردى ءوندىرۋ، ورماندار مەن جەرلەردى ساقتاۋ سياقتى كۇردەلى ماسەلەلەر قايتا قارالۋدى قاجەت ەتەدى.
ەۋروپالىق وداق ەنەرگيانى ءتيىمدى پايدالانۋعا، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنە باسىمدىق بەرىپ وتىر. كومىرتەگى نارىعىن باقىلاۋعا تەڭىز تاسىمالىن دا قوسپاق. سۋ ءۇستى كەمەلەردىڭ قانشالىقتى پارنيكتى گازدار شىعاراتىنى دا ءجىتى نازاردا بولماق. بۇلاردىڭ ءبارى نەگىزگى تالاپتار بولماق.
ءححى عاسىر وتىن-سۋ، ەنەرگەتيكا عاسىرى دەسەك تە، ونى ۇنەمدەۋگە بولاتىنىن بۇگىنگى كۇنى ادامزات بالاسىنان قاتاڭ تالاپ ەتۋدە. دەمەك، ءبارى قاداعالاۋدا بولۋى شارت. اسىرەسە، ەنەرگەتيكا مەن ونەركاسىپ سەكتورىنا قويىلاتىن تالاپتار قاتاڭ بولۋى كەرەك. اۆتوموبيل كولىگى مەن قۇرىلىس سالاسىنا پارنيكتى گازدار شىعارۋ بويىنشا جەكە ساۋدا جۇيەسىن قۇرۋدى قولعا الۋ كەرەك. وعان الەمدە العىشارتتار بار. شەتەلدەن كەلەتىن، ءبىراق وندىرۋگە كومىرتەگى گازى جۇمسالعان تاۋارلارعا ارنايى سالىق سالۋدى قولعا الۋدى ۇيىمداستىرىپ، ونىڭ ءجۇرۋ مەحانيزمىن ويلاستىرۋ دا بۇگىنگى كۇن تارتىبىندەگى جۇمىس. مۇنداي حالىقتىق شارا الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىندە قولعا الىنعان.
كەيىنگى كەزدە ەۋروپا ەلدەرى كولىكتەن بولىنەتىن پارنيكتى گازداردى ازايتۋعا بەلسەنە كىرىسە باستادى. ماسەلەن، ەۋروپانىڭ قورشاعان ورتا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنە ساي، 2017 جىلى ەۋروپا وداعى ەلدەرى شىعارعان پارنيكتىك گازداردىڭ 27 پايىزى كولىكتەرگە تيەسىلى. سونىڭ ىشىندە 72 پايىزى اۆتوكولىكتەردەن كەلەدى ەكەن. بۇل – قورشاعان ورتاعا كەرى ىقپال ەتەتىن جويقىن كۇش.
وسىعان بايلانىستى قۇرلىقتا حالىقتى جانارمايمەن جۇرەتىن «تەمىر تۇلپارلارعا» ەمەس، ەلەكتر قولداناتىن كولىكتەرگە بەيىمدەۋ باستاماسى قولعا الىنىپ وتىر. مىسالى، پورتۋگاليا قوعامدىق كولىكتەرگە، سونىڭ ىشىندە ترامۆاي قىزمەتىنە باسىمدىق بەرمەك. ءبىر ليسسابون قالاسىنىڭ ءوزى شاھارداعى وسى كولىك ءتۇرىن جاڭارتۋعا 43 ميلليون ەۋرو بولگەن. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە، ماسەلەن، الماتى قالاسىندا ترامۆاي قاتىناسى جاقسى دامىعان-دى. ءبىز وسى جاقسى ءداستۇردى جوعالتىپ الدىق. ترامۆاي جەلىسىن دامىتۋدى قولعا الۋدىڭ ورنىنا ونىڭ تابانىنا توسەلگەن شويىن جولىن سىرتقا ساتۋدى جەدەلدەتىپ جىبەردىك. ال الەمنىڭ باسقا ەلدەرى ونى دامىتىپ، قايتا قۇرىلىمداۋدا.
ماسەلەن، گەرمانيا ترامۆاي جەلىسىن قايتا جاڭعىرتۋدى جوسپارلاۋدى قولعا الىپ وتىر. بەرلين قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى قالاداعى قوعامدىق كولىككە بولىنەتىن قاراجاتتىڭ ءبىرازى ترامۆاي قىزمەتىنە جۇمسالاتىنىن مالىمدەپ وتىر. وسى ماقساتتا الداعى 15 جىلدا 70 شاقىرىم جەلى سالىنىپ، وعان 28 ملن ەۋرو جۇمساماقشى ەكەن. مىنە، بولاشاعىن ويلاعان ەلدەر دەپ وسىنى ايت. بۇل دا - قورشاعان ورتانى ساۋىقتىرۋدىڭ كەشەندى شاراسى.
ال ستراسبۋرگ قالاسىنىڭ بيلىگى 2017 جىلى رەين ارقىلى وتەتىن ترامۆاي جەلىسىن قايتا ىسكە قوسقان. اتالعان جۇيە 1945 جىلى جابىلىپ قالعان بولاتىن. ۇلىبريتانيانىڭ نوتتينگەم قالاسىندا دا 70 جىل بويى توقتاپ تۇرعان ترامۆاي جەلىسى قايتا جۇرە باستادى. ەگەر ترامۆاي جەلىسىنىڭ پايداسى بولماسا، ءار قادامىن ۇلكەن بولاشاقپەن قولعا الاتىن ەۋروپا ەلدەرى وعان كوك تيىن شىعارماسى انىق ەدى. جالپى، بۇل باستاما يتاليانىڭ ميلان جانە ريم قالالارىندا دا جالعاسىن تاۋىپ وتىر. ال يسپانيا بيلىگى تاياۋدا سيەۆيليا قالاسىنداعى ترامۆاي قىزمەتىن قايتا جاڭعىرتۋعا 20 ملن ەۋرو بولىنەتىنىن حابارلادى.
الاڭداتاتىن تاعى ءبىر ماسەلە مىنادا. ەۋروپالىق كوميسسيا تەمىر، بولات، سەمەنت، اليۋمينيي، تىڭايتقىشتار مەن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ يمپورتىنا سالىق سالماق. ونىڭ كولەمى ەۋروپالىق وداق وندىرۋشىلەرى تولەيتىن كومىرتەگى ءتاريفىنىڭ قۇنىنا ساي كەلەدى. الدىن الا قولعا الىنعان جوسپار بويىنشا، سالىق 2026 جىلدان باستاپ كەزەڭ-كەزەڭمەن جۇزەگە اسپاق.
كومىرتەگىمەن كۇرەسۋدىڭ ءبىر باعىتى – ونىڭ باعاسىنا دا قاتىستى. ەۋروپالىق وداق «قارا وتىننىڭ» باعاسىن ارتتىرۋ ارقىلى پارنيكتى گازدار شىعارىلىمىن ازايتۋدى قولعا الىپ وتىر. بۇل باستاما الەمنىڭ وزگە ەلدەرىنە ءۇنقاتۋ بولسا يگى. ول تۋرالى كوپتەگەن پىكىرلەر بار.
«كومىرتەگى شىعارىلىمىنىڭ باعاسىن باقىلاۋ جاسىل ەنەرگياعا ينۆەستيسيا سالۋدا ماڭىزعا يە. ءبىز كومىرتەگىن بيزنەس جوسپارىمىزدان سىزىپ تاستاۋىمىز قاجەت»، -دەيدى وسىعان وراي ەۋروپالىق كەڭەستىڭ پرەزيدەنتى چارلز ميچەل.
ەۋروپانىڭ بۇل ماسەلەگە ەكپىن بەرىپ، سىرتتان كەلەتىن تاۋارلارعا كومىرتەگى ءتاريفىن ەنگىزۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى بار. گەرمانيا، ۇلىبريتانيا جانە فرانسيا سەكىلدى ەۋروپا ەلدەرى پارنيكتىك گازدى شىعارۋ كولەمىن ايتارلىقتاي ازايتتى. وسىعان وراي، ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ەلدەرى ءقازىردىڭ وزىندە تازا اۋامەن تىنىستاي باستاعان.
الەمدەگى اۋاعا تارالاتىن پارنيكتى گازداردىڭ باسىم بولىگى كومىر جاعۋدان شىعادى. ونىڭ ۇستىنە، ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋگە قاجەتتى زات تا وسى – «قارا وتىنعا» يەك ارتىپ وتىر. بۇگىندە ازيا مەن ەۋروپانىڭ دامۋشى ەلدەرى، ءتىپتى اقش -تا ءالى كۇنگە دەيىن ءوندىرىس وشاقتارىنا كومىر قولدانىپ وتىر. جىل وتكەن سايىن اتالعان مەملەكەتتەر ودان باس تارتىپ، تۇتىنۋ كولەمىن ازايتىپ كەلەدى. مىسالى، 2007 جىلى اقش-تىڭ قاتتى وتىن تۇتىنۋ كولەمى 1 ميلليارد توننانى قۇراسا، 2018 جىلى 700 ميلليون تونناعا دەيىن ازايعان.
قازىرگى تاڭدا كومىردى ەڭ كوپ تۇتىناتىن ەل – جۇڭگو. ول جىل سايىن 4،3 ميلليارد توننا «قاتتى وتىن» جاعادى. بۇل الەمدىك كومىر تۇتىنۋ مولشەرىنىڭ شامامەن جارتىسىنا جۋىعىن قۇرايدى. ونىڭ ۇستىنە، قىتايدىڭ كومىرگە دەگەن قۇمارلىعى باسەڭدەر ەمەس. ءبىزدىڭ كورشىمىز رەسەي مەن قىرعىزستان دا سۋ تاپشىلىعىن ايتىپ، بىزگە اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋدى ءوتىنىپ وتىر. ەگەر ول قولعا الىناتىن بولسا، قىسى-جازى قاتتى وتىنعا كومىلەتىنەمىز انىق.
بۇگىندە تازا وتتەگىن جۇتۋ بۇكىلادامزاتتىق پروبلەماعا اينالىپ وتىر. ەلىمىز بۇل ماسەلە بويىنشا عىلىمي تۇرعىدا جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتىر. ەلىمىز عالىمدارى قىتايدىڭ شانحاي قالاسىندا وتكەن VI حالىقارالىق سيمپوزيۋمدا كومىرقىشقىل گازىن جويۋدىڭ جاڭادان اشىلعان جولدارىن كورسەتىپ بەردى. قازاقستاندىق عالىم زۇلحايىر مانسۇروۆ س02-نى جويۋ ءۇشىن تابيعي گازدى پايدالانۋدى عىلىمي تۇردە دالەلدەپ بەرگەن. عالىمنىڭ ءوزى جۇرگىزگەن تاجىريبەسىنىڭ ناتيجەسىندە قۇرامىندا سۋتەگى مەن ءارتۇرلى مولشەردە سو بار سينتەز-گاز تۇزىلگەن. عالىم ودان بولاشاقتىڭ جانارمايى بولىپ سانالاتىن الدەگيدتەر، سپيرت، ديمەتيل ەفيرىن الىپ شىققان.
–وتتىڭ جانۋى تابيعي قۇبىلىس بولعانىمەن، ول – تىرشىلىكتىڭ سيمۆولى. «وت - ادامزات ءۇشىن نەگىزگى زات» دەپ جالىنعا بايلانىستى العاش رەت گرەك ويشىلى گەراكليت فيلوسوفيالىق ءتۇيىن جاساعان ەكەن. شىن مانىندە، وتسىز ءومىر جوق، ەرتەرەكتە ادامزات وتقا تابىندى. وسى ۋاقىتقا دەيىن وتتىڭ قىزۋىن اس پىسىرۋگە، وندىرىسكە، ەلەكتر قۋاتىن الۋعا، تەمىر بالقىتۋعا پايدالانعان، - دەيدى زۇلحايىر ايمۇحامەت ۇلى ءوز سۇحباتىندا.
– قازىرگى زاماندا ادامزات پايدالاناتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ 90 پايىزى جانۋ پروسەسىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. سوڭعى جىلدارعا دەيىن جانۋ پروسەسى تەك قانا جىلۋ كوزى رەتىندە قاراستىرىلىپ كەلدى. سوندىقتان جانۋ تەورياسى جالىننىڭ بەرەتىن ەنەرگەتيكاسىنا سايكەس قانا زەرتتەلدى. كەيىنگى ۋاقىتتا قاتتى دامىعان عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسكە بايلانىستى عالىمدارعا قىزدىرۋ ارقىلى تابيعي ونىمدەر الۋ، جالىننان بولىنەتىن ۋلى زاتتاردان قورشاعان ورتانى قورعاۋ، كونسترۋكسيالىق ماتەريالداردى وتقا ءتوزىمدى ەتۋ سياقتى ماسەلەلەردى شەشۋ كەرەك بولدى. بۇل جانۋ پروسەسى تەورياسىنىڭ ءالى دە تولىق زەرتتەلمەگەنىن كورسەتتى. سوندىقتان دۇنيەدەگى كيەلى ۇعىم – وتتىڭ ءبىز بىلمەيتىن قاسيەتتەرىن زەرتتەۋلەر جۇمىسى مەنى تۇڭعيىققا تارتىپ اكەتتى، - دەيدى بەلگىلى عالىم. ونىڭ بۇل ماقسات جولىنداعى كوزقاراسى ايقىن.
–بىزدە ەلەكتر قۋاتىنىڭ تاعى ءبىر كوزى – حيميالىق باتارەيالاردىڭ جاڭا ءتۇرى جاسالدى. بۇرىن باتارەيالارعا گرافيتتى قولدانۋشى ەدىك، ەندى كومىرتەكتەلگەن تابيعي ماتەريال – سارى ورىكتىڭ سۇيەگىنەن جاسالادى. بۇل عىلىمداعى ناعىز سەنساسيا بولدى. كادىمگى سارى ورىكتىڭ سۇيەگى كومىرتەكتەلگەننەن كەيىن ەلەكتروحيميالىق قاسيەتتەرى جاعىنان بىرنەشە ەسە اسىپ تۇسەدى. وسى جاڭالىعىمىزبەن توكيونىڭ تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىن تانىستىرعاندا، ماماندار تاجىريبەنىڭ ناتيجەسىن كورىپ قايران قالدى. جاپوندىق عالىمدارمەن وسى ماسەلە بويىنشا جۇمىستاردى جالعاستىرۋعا كەلىسىمگە وتىردىق. سونداي-اق، وندىرىستە قولدانىلاتىي ەلەكترود تاپشىلىعىن جويۋ ءۇشىن مەتالدى ەلەكترمەن دانەكەرلەۋ ەلەكترودتارىنىڭ جۇمىس مەرزىمىن ۇزارتاتىن ە-46 جاعىلاتىن شيحتانىڭ قۇرامىن جاسادىق. بۇل تەحنولوگيا ەلەكتر دوعاسىنىڭ تەز تۇتانۋىن جانە ونىڭ ۇزاق جانۋىن، تەمىردى ءپىسىرۋ كەزىندە تىگىستىڭ تەگىس بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
بۇل عىلىمي زەرتتەۋلەر ارقىلى اشىلعان جاڭالىق – ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنداعى جانۋ پروبلەمالارى ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ سوڭعى جيىرما بەس جىل ىشىندەگى تاباندى ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسى. بۇل تۋرالى ەرتەرەكتە يدەيالار بولعانىمەن، ەشقانداي عىلىمي جۇمىستار جاسالماعان. اتالمىش ينستيتۋت بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋدى الەم عالىمدارى اراسىنان العاشقى بولىپ باستاعان. كوپتەگەن زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە قاراپايىم جولمەن، ياعني جوعارى تەمپەراتۋرادا كومىرسۋتەكتەر جانعاندا تۇزىلەتىن كۇيەمەن سالىستىرعاندا تومەنگى تەمپەراتۋرادا 50 پايىزعا دەيىن پوليسيكلدى اروماتگى كومىرسۋتەكتەر بولاتىنى انىقتالعان. بۇل – عىلىمداعى توسىن، سونى جاڭالىق بولىپ وتىر.
پروفەسسوردىڭ زەرتتەۋلەرى بارىسىندا الىنعان عىلىمي ناتيجەلەر نانوتەحنولوگيانى دامىتۋدا شەشۋشى ءرول اتقارادى.
ز.مانسۇروۆ يۋنەسكو-نىڭ جەتەكشى عالىمدارعا، قوعام قايراتكەرلەرى مەن ۇيىمدارعا تاپسىرىلاتىن «نانوعىلىم مەن نانوتەحنولوگيالاردى دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعان.
عالىم – 1000-نان استام عىلىمي ماقالالار مەن باياندامالار تەزيستەرىنىڭ، 39 مونوگرافيا مەن وقۋلىقتاردىڭ اۆتورى، 50-دەن استام كسرو جانە ق ر اۆتورلىق كۋالىگى مەن پاتەنت يەگەرى. ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، يتاليا، پولشا، تۇركيا، جۇڭگو، بەلگيا، اقش، تايۆان، فرانسيا، جاپونيا ەلدەرىنىڭ جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە عىلىمي باياندامالار جاساپ، دارىستەر وقىعان.
عالىمنىڭ جاڭاشىل ەڭبەكتەرىنە ءقازىردىڭ وزىندە الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. ونىڭ بارلىق ەڭبەكتەرى قورشاعان ورتانى ساۋىقتىرۋعا كوپ ىقپال ەتۋدە. ۋلى كومىرسۋتەگى قوسپالارىمەن لاستايتىن مۇناي قالدىقتارى ەكولوگيالىق ءقاۋىپ توندىرۋدە. عالىم ءوز ەڭبەكتەرى تۋرالى:
–ءبىز سول لاس قالدىقتاردى ادامعا قىزمەت ەتۋگە باعىتتاپ وتىرمىز. مۇناي قالدىقتارىنىڭ ورگانيكالىق بولىگىن توتىقتىرۋ ارقىلى، ءبىرىنشى- دەن، بيتۋم الىنادى؛ ەكىنشىدەن، مۇناي وندىرەتىن ءوڭىردىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەلەرىن ءتيىمدى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. وسىعان بايلانىستى جپي زەرتحاناسىندا مۇنايلى قالدىقتاردى قايتا وڭدەيتىن جاڭا تەحنولوگيا جاسالدى. جاڭا تەحنولوگيا بويىنشا مۇنايمەن لاستانعان توپىراق پەن مۇناي شلامدارىنان جولعا توسەيتىن اسفالتتى بەتون قوسپالارى الىندى. تاعى ءبىر جاڭالىعىمىز – كۆارس نەگىزىندە جاسالعان مۇنايمەن لاستانعان سۋدى تازالايتىن ماگنيتتىك سوربەنتتەر. بۇل دا ءبىزدىڭ قازاقستانعا ءتان پروبلەما. لاستانعان سۋدىڭ بەتىنە سەبىلگەن، مەحانو- حيميالىق جولمەن الىنعان سوربەنت ۇنتاق مۇناي قالدىقتارىن بويىنا جيناپ الادى. بۇل سوربەنتتەردىڭ بويىنداعى مۇنايدى تازارتىپ الىپ، ونى تاعى دا قولدانۋعا بولادى. ءقازىر جىلۋ بەرەتىن ەلەكتر ستانسالارىندا باعاسى جىلدان-جىلعا قىمباتتاپ بارا جاتقان مازۋتتى جاعادى. ءبىزدىڭ عالىمدار كومىردى مازۋتسىز، پلازموحيميالىق تاسىلمەن جاندىراتىن تەحنولوگيانى ويلاپ تاپتى. بۇل ءتاسىل جىلىتۋ پروسەسىن ارزانداتىپ قانا قويماي، اۋانى لاستايتىن ءتۇتىننىڭ قۇرامىنداعى ۋلى زاتتاردىڭ شىعۋىن دا ازايتادى، - دەپ تۇجىرامدايدى.
بۇل – قازاق عالىمىنىڭ الەمدىك اۋقىمداعى سەنساسيالىق جاڭالىعى!
ەلىمىزدە قورشاعان ورتانى ساۋىقتىرۋعا باعىتتالعان ءبىرقاتار شارالار قولعا الىنۋدا. مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارى «جاسىل» قارجىلاندىرۋ شەڭبەرىندەگى جوبالاردى ىسكە اسىرۋعا كىرىسۋدە. ينۆەستيسيالاردى تارتۋعا ارنالعان قۇرالداردىڭ ءبىرى «جاسىل» وبليگاسيالار بولىپ وتىر. جۋىق ارادا نارىقتا «جاسىل وبليگاسيالار» تەرمينى ەنۋى مۇمكىن.
ازاماتتىق باستامالاردى قولداۋ ورتالىعىنىڭ قاتىسۋىمەن ۇەۇ الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك يدەيالارىن قولداۋعا اتسالىسۋدا. ولار وسى ماقساتتا ەكولوگيالىق ۆولەنتەرلىك قوزعالىسقا سەرپىن بەرۋدە. وسىعان وراي «انگەل» قوعامدىق بىرلەستىگى ەكولوگيالىق تازا سومكەلەر شىعارۋدى قولعا الىپ وتىر. بىرلەستىك تابيعي تازا سومكەلەر تىگىپ، پوليەتيلەن پاكەتتەردى قولدانىستان شىعارۋ ارقىلى قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىن ازايتۋعا ۇلەس قوسپاق. سونداي-اق، قايتا وڭدەۋ ارقىلى دا تابيعاتتى تازا كۇيىندە ساقتاۋعا بولادى. بۇل ماقساتتا ادامداردىڭ ساناسىن تازارتۋعا باعىتتالعان اقپاراتتىق جۇمىستار قولعا الىنۋدا.
بۇگىندە تابيعات كۇردەلى وزگەرىسكە ۇشىراعان. جەر-جەرلەردە قۋاڭشىلىق پەن سۋ باسۋ ءقاۋپى ارتىپ وتىر. قازاقستاننىڭ باتىس ايماقتارىندا الا جازداي جەرگە ىلعال تۇسپەگەن. اقتوبە وبلىسىنىڭ بايعانين، ىرعىز، شالقار اۋداندارى، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ بارلىق وڭىرلەرى بيىلعى جازدا اپتاپ ىستىق پەن قۋاڭشىلىقتىن زاردابىن ابدەن سەزىندى. بۇل ايماقتارداعى ەلدى مەكەندەر مەن شارۋا قوجالىقتارىنا مال سۋارۋ قيىنعا ءتۇستى. قىستا ىلعال مولشەرى از، كوكتەمدە جاۋىن-شاشىن بولمادى. سونىڭ كەسىرىنەن شاعىن وزەن ارنالارى ءبولىنىپ، كولشىكتەر قۇرعاپ، اعىنسىز سۋلار جاپ-جاسىل تۇسكە بويالدى.
بورسىعان سۋدى جايىلىمداعى مال ىشپەدى. سونىڭ اسەرىنەن، ۇساق مالدار مەن جىلقى مالى قىرىلدى. اۋىل جۇرتى ورىستەن قايتقان مالىن سۋارۋعا سۋات تاپپادى.
قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ارال اۋدانىن قۋاڭشىلىق جايلاپ، ءبىرقاتار اۋىلدا مال ءولىمى تىركەلدى. وسىعان وراي شىلدە ايىندا اۋداندا توتەنشە جاعداي جاريالاندى. قۋاڭشىلىق كەسىرىنەن 559 مال ولگەنى انىقتالعان.
وسى ايتىلعان تۇيتكىلدى ماسەلەلەر ەلىمىزدىڭ جەر بەتىندەگى جانە جەراستى سۋ رەسۋرستارىن قورعاۋدى كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىر. سۋ شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىن قايتا قۇرىپ، ستراتەگيالىق تۇششى سۋ قورلارىن تالان-تاراجعا سالۋدى توقتاتىپ، عالىمدار مەن سۋ ماماندارىنىڭ كەڭەسىنە زارۋلىك بار. وسىلاردىڭ ءبارىن ءبىر جوبادا قارستىرعان ابزال.
"جۇت – جەتى اعايىندى" دەمەكشى، بۇگىندە ەل اۋماعىندا زياندى ورگانيزمدەردىڭ 5 ءتۇرى تىركەلىپ وتىر. جالپى، اسا ءقاۋىپتى زياندى ورگانيزمدەر جاپپاي كوبەيۋگە جانە تارالۋعا بەيىم. ماسەلەن، نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ اۋماعىندا ەكونوميكاعا، ەكولوگياعا زالال كەلتىرەتىن مۇنداي اسا ءقاۋىپتى، زياندى ورگانيزمدەردىڭ ەكى ءتۇرى – ساياق شەگىرتكەلەر مەن شالعىن كوبەلەگى تىركەلگەن. بۇل ورگانيزمدەر جاپپاي تاراعان كەزدە اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىنا وراسان زور زيان كەلتىرەدى. سوندىقتان زياندى ورگانيزمدەرگە قارسى كۇرەس ءىس-شارالارىن دەر كەزىندە ءارى ساپالى جۇرگىزۋ ولاردىڭ جاپپاي تارالۋىنىڭ الدىن الادى جانە تارالۋ وشاقتارىن جويادى.
بۇل رەتتە زياندى جانە ەرەكشە ءقاۋىپتى ورگانيزمدەردىڭ سانى مەن ولاردان كەلەتىن شىعىندى ازايتۋ ماقساتىندا ءبىرقاتار ءىس-شارا قولعا الىنعان.
بىرىنشىدەن، زياندى ورگانيزمدەر مەكەندەيتىن ورىنداردى انىقتاۋ جونىندە فيتوسانيتارلىق مونيتورينگ جۇرگىزىلەدى. ەكىنشىدەن، زياندى ورگانيزمدەرگە قارسى حيميالىق وڭدەۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن پەستيسيدتەر (ۋلى حيميكاتتار) ساتىپ الىنادى. ۇشىنشىدەن، پەستيسيدتەردى ساقتاۋ مەن ونى سەبەتىن جەرگە دەيىن جەتكىزۋ جۇمىسى اتقارىلادى.
كارانتيندىك سەرتيفيكاتتار مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋ ستاندارتىنا ەنگىزىلگەن وزگەرىسكە سايكەس، تەك ەلەكتروندى تۇردە جۇرگىزىلەدى. بۇل قادام جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ ۋاقىتىن ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ينسپەكسيادا قىزمەت الۋشىلارعا قولايلى جاعداي جاسالۋدا. ينتەرنەتكە قوسىلعان، كومپيۋتەرمەن جابدىقتالعان وزىنە ءوزى قىزمەت كورسەتۋ بۇرىشى (جەكە كۋالىكتەن ەلەكتروندى قولتاڭبانى وقيتىن) كارتريجدەر قۇرىلعىسى بار.
ەندى كول-تەڭىز اۋماعىنا توقتالا كەتسەك. ەرتەرەكتە كاسپييدىڭ ەكى جاعالاۋىن جايلاعان تۇركى تەكتەس ەكى حالىقتىڭ اراسىندا ۇرەي تۋعىزعان قارابۇعاز كولى وتە ءقاۋىپتى بولعان. ون مىڭ شارشى شاقىرىمعا جۋىق اۋماقتى الىپ جاتقان كول اۋماعىنىڭ اينالاسى قاراقۇم شولىمەن قورشالعان. ول پاراللەل ەندىكتە جاتقان كاسپيي كولىنە اقپايدى. سوندىقتان كول سۋ بۋعا اينالىپ، قالدىعى تۇزعا اينالىپ كەلگەن.
قازىرگى كەزدە ەكولوگيالىق پورتالدار دىڭ جازۋىنشا، قارابۇعازدىڭ تۇزدىلىعى الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كول – كاسپيي تەڭىزىنەن وتىز ەسە كوپ. بۇل – وتە ءقاۋىپتى سيندروم. ونىڭ الدىن الۋ كەرەك. كول ماڭىندا تىرشىلىك اتاۋلى مۇلدە كەزدەسپەيدى. دەگەنمەن، ادامدار تۇزدى كاسىپ قىلىپ، ساۋدا-ساتتىق جولعا قويىلعان.
قارابۇعاز كولىنىڭ ەڭ العاشقى كارتاسى 1715 جىلى I پەتر پاتشانىڭ تۇسىندا ءتۇزىلىپ، ارنايى كاسپيي ەكسپەديسياسى وسى كولدى زەرتتەۋگە ارنالعانمەن، ودان كەيىنگى ءجۇز جىلدا زەرتتەۋشىلەر ءقاۋىپتى كولدەن اينالىپ وتۋگە تىرىسقان. سودان بەرى قانشاما ۋاقىت ءوتتى؟ ءقازىر ونىڭ تابيعات فاۋناسى دا، مىنەزى دە ۇلكەن وزگەرىسكە تۇسكەن. ونى باقىلاۋسىز قالدىرۋعا بولمايدى. كولگە 1836 جىلى ەكسپەديسيا شىققانىمەن، ول جەرگە كەمەمەن بارۋعا بولمايدى دەگەن جوسىقسىز جەلەۋمەن زەرتتەۋدەن تىس قالعان.
وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى كول مەن تەڭىز اراسىن دامبامەن جاپپاق بولعان كەڭەستىك بيلىكتىڭ ساۋاتسىز ەكونوميكالىق جوسپارلاۋىنىڭ سالدارى ەكولوگيالىق داعدارىسقا الىپ بارعان. سول تۇستا قازاقستانداعى ارال تەڭىزى دە تارتىلىپ، ءسىبىردىڭ وزەندەرىن الىپ كەلمەك بولعان كسرو-نىڭ «عاسىر جوسپارى» قاعاز بەتىندە قالعان.
قۇمدى داۋىل مەن تۇزدى جەلدىڭ سالدارىنان جۇزدەگەن شاقىرىم اينالاداعى دالا قۋراپ، مال قىرىلا باستاعان.