جادىگەر
ءمۇسىن – ەڭ ەجەلگى ونەرلەردىڭ ءبىرى. ءمۇسىن (سكۋلپتۋرا) لاتىننىڭ «sculpere» – «قاشاۋ» دەگەن سوزىنەن شىققان. ءار ونەر اينالامىزداعى قۇبىلىستاردى توڭىرەگىمىزدەگى دۇنيەنى وزىنشە بەينەلەپ، وزىنشە تۇسىندىرەدى. ماسەلەن، سۋرەتشى ويىن مىڭ سان بوياۋمەن جەتكىزەدى. ال ءمۇسىن شەبەرى ويىنا العان تۋىندىسىن تاستان، ءمارماردان قاشايدى، اعاشتان ويادى نەمەسە قولادان قۇيىپ، گيپستەن دە جاساپ شىعارادى.
ءبىزدىڭ مەگاپوليستە ورنالاسقان ءا.قاستەيەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ونەر مۋزەيىندە ءتۇرلى وي، كوزقاراستى، ادامنىڭ جاندۇنيەسىن، ءومىرىن، تىرشىلىگىن بەينەلەيتىن مۇسىندەر جيناقتالعان. تاسقا دا، تەمىرگە دە، اعاشقا دا جان بىتىرگەن تۋىندىلار ەرەكشەلىگىمەن ءسىزدى ەرىكسىز باۋراپ الادى. ولار سىزگە ءار كەزەڭدى «اڭگىمەلەپ» بەرەدى.
ءسال شەگىنىس. اتالمىش ىرگەلى مۋزەيدەگى مۇسىندەر كوللەكسياسى سوناۋ 50-جىلداردا جاتىر. قازاقستانداعى العاشقى مۇسىندەر كورمەسى 1957 جىلى ماۋسىم ايىندا سۋرەتشىلەر ۇيىندە وتكەن ەكەن. وندا سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ تاريحىندا العاش رەت رەسپۋبليكاداعى مۇسىنشىلەردىڭ ەسكيزدەرى مەن اياقتالعان جۇمىستارى قويىلىپتى. بىرەگەي كورمەگە 12 ءمۇسىنشى قاتىسىپ، باس-اياعى 60-تان اسا تۋىندى قويىلعان. «كورمەگە اعا بۋىن مۇسىنشىلەردەن يا.ك.كۋچيس، ي.نيكوليشين، 3.بەرەگوۆايا قاتىستى، قالعاندارى كورمەگە تۇڭعىش رەت قاتىسىپ تۇرعان تىم جاس، تاياۋدا عانا جوعارى وقۋ ورىندارى مەن ۋچيليششە بىتىرگەن جاستار بولاتىن، ولار – ح.ناۋرىزبايەۆ، يۋ.دوروشيەۆ، ن.جۋراۆليەۆ، ب.پەنكين، پ.ۋساچيەۆ، گ.فۋرمان ەدى. مۇسىنشىلەر ۇجىمى كورمەگە بىرلەسىپ قاتىسۋعا گرافيكا سۋرەتشىسى ر.ۆەليكانوۆانى شاقىردى. ول ءوزىنىڭ 16 سۋرەتى مەن اكۆارەلدىك جۇمىستارىن قويدى. بۇل كورمە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە الدا بولاتىن اسا زور وقيعا – ماسكەۋدە 1958 جىلى جەلتوقسان ايىندا وتەتىن ادەبيەت پەن ونەر ونكۇندىگىنىڭ قارساڭىنداعى قازاقستانداعى جاس ءمۇسىن ونەرىنىڭ بايقاۋى ىسپەتتەس بولدى»، – دەيدى گالينا سىرلىبايەۆا مۇسىندەر كوللەكسياسى تۋرالى جازباسىندا. سول جىلى ماسكەۋدە وتكەن كورمەنى قازاقستانداعى ءمۇسىن ونەرىنىڭ تۇساۋكەسەرى دەپ تە باعالايدى ماماندار.
***
ال 1986 جىلى قازان ايىندا بولعان كورمە «ءى رەسپۋبليكالىق مۇسىنشىلەر كورمەسى» دەگەن رەسمي اتاۋ الادى. ول ەلىمىزدىڭ 1970-1980-جىلدارداعى مۇسىنشىلەرىنىڭ تۋىندىلارىن ونەردى سۇيەتىن كورەرمەندەر الدىنا الىپ شىقتى. وسى كەزدە رەسپۋبليكامىزدىڭ كەيبىر وڭىرىندە (الماتى، جامبىل) جانە ءبىرقاتار سوسياليستىك ەلدەردە تاستان ءمۇسىن قاشاۋدان رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق سيمپوزيۋمدار وتكەن. ال 1991 جىلى ءا.قاستەيەۆ اتىنداعى ونەر مۋزەيى شىنى پيراميدانىڭ استىندا رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ءمۇسىنشىسىنىڭ باسىن قوسقان زاماناۋي پلاستيكانىڭ ۇلكەن ەكسپوزيسياسىن ۇيىمداستىردى. ونىڭ قۇندى بولعانى سونشالىق، كورەرمەندەر ون جىلدان اسا ۋاقىت بويى تاماشالاعان.
«2003 جىلى «الما-اتا-ارت» گالەرەياسى ۇيىمداستىرعان كەڭ كولەمدەگى ءمۇسىن كورمەسىن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاڭا داۋىرىندەگى قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. ول ءوز زالدارىندا بەلسەندى شىعارماشىل شەبەرلەردىڭ تۋىندىلارىن كورسەتتى. قاستەيەۆ مۋزەيى ءمۇسىن تۋىندىلارىن ۇدايى جيناقتاي وتىرىپ، رەسپۋبليكا مۇسىنشىلەرىنىڭ ۇزدىك تۋىندىلارىن ءبىر جەرگە توپتاستىردى. ءسويتىپ ەلىمىزدەگى ءمۇسىن ونەرى مەن نەعۇرلىم كورنەكتى مۇسىنشىلەردىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ بۇكىل قالىپتاسۋ كەزەڭىن كورسەتەتىن قازاقستان ءمۇسىنىنىڭ قورى قالىپتاستى. بۇل بۇگىندە ەلىمىزدەگى قازاقستاننىڭ زاماناۋي ءمۇسىن ونەرىنىڭ تولىق جيناعى بولىپ ەسەپتەلەدى»، – دەيدى گالينا سىرلىبايەۆا.
1950 جىلدارى ۇلتتىق ءمۇسىن ونەرىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار حاكىمجان ناۋرىزبايەۆ پەن بەك تولەكوۆ ءوز جۇمىستارىن باستايدى. ولاردىڭ العاشقى جۇمىستارىنان باستاپ ۇزدىك تۋىندىلارى مۇراجاي قورىندا ءالى كۇنگە ساقتاۋلى. ولار ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ اسا كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ پورترەتتەر گالەرەياسىن جاساپ، حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ءار سالاسىنداعى ەڭبەك ەرلەرىنىڭ بەينەسىن سومداعان.
حاكىمجان ناۋرىزبايەۆتىڭ «قۇرمانعازىنىڭ پورترەتى» (1957) تۇراقتى ەكسپوزيسيادا اتالمىش ءمۇسىنشىنىڭ شىعارماشىلىعىن اسقاقتاتىن، كومپوزيتورعا ارناپ جاسالىنعان ەڭ وزىق تۋىندىلاردىڭ بىرىنەن سانالادى. بەك تولەكوۆتىڭ «ەكى مارتە سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، شوپان قۋانىشبايەۆتىڭ پورترەتى» دە قازاقستاندىق ءمۇسىن ونەرىنىڭ كلاسسيكاسىنان ويىپ تۇرىپ ورنىن العان.
***
ماماندار 1960 جىلدارى ءمۇسىن ونەرى قاناتىن كەڭگە جايا تۇسكەنىن ايتادى. ەندى جاستار دا تىڭنان تۇرەن سالا باستايدى. ءمۇسىن ونەرىنىڭ بيىگىنە ب.ابىشيەۆ، م.اينەكوۆ، A.اندرۋششەنكو، ر.احمەتوۆ، س.بالدانو، ت.دوسماعامبەتوۆ، ۆ.كولوتيلينا، E.مەرگەنوۆ، و.پروكوپيەۆا، م.راپوپورت، ۆ.راحمانوۆ، ە.سەرگەبايەۆ، ا.تاتارينوۆ، A.يادرينسيەۆ سىندى سۋرەتشىلەر كوتەرىلە باستايدى. ولار قولا، ءمارمار، گرانيتتەرگە جان ءبىتىرىپ، شاموت، اليۋمينيي سەكىلدى جاڭا ماتەريالداردى قولدانىسقا ەنگىزە باستايدى. ەگەر سودان ون جىلداي بۇرىن ءمۇسىن ونەرىندەگى جەتەكشى جانر پورترەت، ياعني بيۋست، جارتىلاي تۇلعالار بولسا، ەندى جانرلىق قۇرىلىمى كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، وزگەشە كەڭىستىكتەگى شەشىمدەرگە بارا باستايدى.
تولەگەن دوسماعامبەتوۆتىڭ – «ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ پورترەتى»، «حابارشى»، «شوقان ءۋاليحانوۆ»، «اقىن سارا»، ەسكەن سەرگەبايەۆتىڭ – «1941»، ميحايل راپوپورتتىڭ «قايىقتا»، ولگا پروكوپيەۆانىڭ «فيگارو رولىندەگى ە.سەركەبايەۆتىڭ پورترەتى»، ر.احمەتوۆتىڭ «قالىڭدىق» پەن «ءتالتۇسى» جالپى سىمبات ونەرىنىڭ دامۋىنا دا ۇلكەن ىقپال جاسادى.
بەرتىن كەلە، مۋزەي ەكسپوزيسيالارى 1980-1990 جىلداردان جۇمىس ىستەي باستاعان ا.ەسەنبايەۆ، ن.دالباي، ە.مەلدەبەكوۆ، ش.تولەش، ءو.شانوۆ، ە.كازاريان سىندى دارىندى مۇسىنشىلەردىڭ تۋىندىلارىمەن تولىعا ءتۇستى.
ال ءدال ءقازىر مۇسىندەر كوللەكسياسىمەن تانىسقىسى كەلەتىن كورەرەمەندەر مۋزەيگە بارا قالسا، جاس مۇسىنشىلەر قازىبەك دۋلاتوۆتىڭ «دالا اۋەنى» مەن جاننا نوگەربەكتىڭ «جايلاۋىنىڭ» جانىندا ۇزاق ايالداۋى ءسوزسىز. سەبەبى بۇل تۋىندىلاردىڭ ايتار ويى، مازمۇنى، كومپوزيسيالىق شەشىمى دە وزەكتى، ءارى قۇندى، ومىرشەڭ.
***
قاستەيەۆ مۋزەيىنىڭ تورىنەن ورىن العان «قاقپاشى»، «وتىرعان ايەل»، «قوي قىرقىپ جاتقان ايەل»، «ازامات سوعىسىنا شىعارىپ سالۋ»، «پىسىقاي»، «ماي سىعۋ»، «قىمىز قۇيۋ»، «كارىلىك»، «مونشاداعى بالا» دەپ اتالاتىن مۇسىندەرگە دە ۇڭىلە قاراساڭىز، ءارقايسىسىندا وي، سەزىم، مىنەز، كوركەمدىك شەشىم بار. ەڭ باستىسى، قولانى، مەتالدى، شاموتتى، گيپستى قالاي شەبەر «سويلەتكەن» دەپ تاڭقالاسىز. ءتىپتى قولادان مۇسىندەلگەن ادامداردىڭ ۇستىندەگى كيىمىنىڭ ءار قىرتىسىنا دەيىن شەبەر بەرىلگەنىن كورگەندە، وسىناۋ جانكەشتى ونەردىڭ شىڭىنا شىققان شىن دارىنعا باس يەسىز.
ءبىز مۋزەيدەن يسااك يتكيند اتتى الەمدىك دەڭگەيدەگى ءمۇسىنشىنىڭ تۋىندىلارىنىڭ جيىنتىعىن دا كوردىك. ءبىر كەزدەرى تاعدىر ايداپ سىرتتان كەلىپ، ءبىراز جىل بىزدە ءومىر ءسۇرىپ، قازاقستاننىڭ ءمۇسىن ونەرىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ، 97 جاسىندا الماتىدا كوز جۇمعان شەبەردىڭ شەبەرلىگى سول – اعاشتىڭ دىڭگەگىن، تامىرلارىنان بەينەلەر ويىپ جاساعان. «دانا»، «كۇلىپ وتىرعان قاريا»، «ۇيقىداعى قاريانىڭ باسى»، «پاگانيني»، «اقىن بەرتا فون زۋتنەردىڭ پورترەتى» اتتى ايگىلى تۋىندىلارىنان ادامنىڭ جانى، ءتىپتى سول ساتتەگى ەموسياسى سەزىلەتىندەي. بۇگىندە مۇراجايدا ءمۇسىن ونەرى كوللەكسياسىنان 350-دەن اسا تۋىندى بار.
لاۋرا ابىلدايەۆا، ءا.قاستەيەۆ اتىنداعى ونەر مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى:
– جاننا نوگەربەكتىڭ قولا، پلاستيك جانە شىنىدان جاسالعان «جايلاۋ» دەپ اتالاتىن شىعارماسىنا كورەرمەندەر ءبىراز ايالداپ تۇراتىنى بار. بۇل مۇسىندىك كومپوزيسيا كەڭىستىكتە جازىقتىق شىنى بەتىندە اتقا مىنگەن شوپان مەن بىر-بىرىنە تىعىز سومدالعان ءبىر وتار قويدىڭ بەينەلەرىنەن تۇرادى. تۋىندىنىڭ جالپى فورماسى تاۋ بەينەسىنە ۇقسايدى. اۆتور وسى ارقىلى كوشپەندىلەردىڭ تابيعاتپەن تىعىز بايلانىسىن كورسەتكەن. قولا شىعارمادا شوپان قاريانىڭ ارتىندا ەكپىندەي قاراعان نەمەرەسى وتىر. اۆتور ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن، ۇلكەندى قۇرمەتتەپ، جاستارعا قامقورلىق كورسەتۋدىڭ ماڭىزدىلىعى جايلى وي قوزعايدى. كومپوزيسيا قوزعالىسى ءبىر اعىمدا ورنالاسقان. قازاق حالقى تۇرمىسىندا ءتورت تۇلىك مال ۇلكەن ورىن الادى. مال ىشسە – سۋسىن، جەسە – تاماق، كيسە – كيىم. تاۋ باۋرايىندا، كەڭ جازىق دالادا عاسىرلار بويى جايىلىمدا جۇرگەن جايلاۋداعى وتار قويلار قازىرگى كۇنگە دەيىن بار. جاننا نوگەربەك بۇل تۋىندىدا قازاق ءومىرىنىڭ ءبىر ۇزىگىن كورسەتۋ ارقىلى جالپى كوشپەندىلەردىڭ ءسالت-داستۇرى مەن تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن كۇردەلى كومپوزيسيالىق شەشىمدە، تەرەڭ مازمۇندا باياندايدى. سۋرەتكەر وسى كومپوزيسيانىڭ باستى كەيىپكەرى «شوپان» بەينەسىن قازاق حالقىنىڭ ءومىرى مەن مادەنيەتىندە ەرەكشە ورنى بار ەكەنىن جەتكىزەدى.