تەحنولوگيا باسەكەسى قىزا ءتۇستى
ادامزات بۇدان مىڭداعان جىلدار بۇرىن تاسقا جازۋ جازاتىن، سۋرەت سالاتىن. بەلگىلى ماندە ءقازىر دە سويتەدى، تەك ونىڭ تەحنولوگياسى جاڭارعان. بىتىك تاستار، قىش كىتاپتار ءوز داۋىرىندەگى ينفورماسيا الماسۋدى جۇزەگە اسىردى. ءبىر كەزەڭدە بۇل ءۇردىستى تەرى، ماتا جانە قاعاز ماتەريالدارىمەن اۋىستىردىق. ال تەحنولوگيا دامىعان بۇگىنگى تاڭدا ءبىز «تاسقا جازۋ جازۋعا» قايتا ورالدىق. ءقازىر مۇنى ميكروچيپتەر ارقىلى جۇزەگە اسىرامىز. گاليي مەن گەرمانيي سەكىلدى «تاستاردان» جاسالاتىن ميكروچيپتەرگە مىڭداعان تەرابايت ينفورماسيا ساقتالادى. سۋرەت پەن كەسكىندەر، باعدارلامالاردىڭ الگوريتمى مىڭداعان ەسە كىشىرەيتىلگەن «بىتىك تاستارعا» جازىلىپ، ساقتالادى، جونەلتىلەدى. ءومىر مەن تۇرمىستاعى تەحنولوگيالىق قۇرىلعىلاردىڭ ءبارى دەرلىك ميكروچيپتەردەن قول ۇزە المايدى. ەسەسىنە، تەحنولوگيا باسەكەسىندە ميكروچيپتەر ءۇشىن سوعىس قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر.
اقش-تىڭ سوققىسى
ميكروچيپ سوعىسىنىڭ بەلسەندى قارسى تاراپتاستارى – اقش پەن جۇڭگو. ولار وسى اپتادا جاۋاپتاسقان سوققى جاسادى. اقش جۇڭگو ءۇشىن اسا ماڭىزدى تەحنولوگيانىڭ ءۇش تۇرىنە ينۆەستيسيا سالۋعا تىيىم سالدى. بۇل بەيجىڭنىڭ شىمبايىنا باتتى. جۇڭگو سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى 10 تامىز كۇنى بۇعان قارسى جاۋاپ بەردى. «اقش-تىڭ كوزقاراسى – قىتايدى دامۋ قۇقىعىنان ايىرۋ جانە ءوزىنىڭ گەگەمونياسى مەن جەكە مۇددەسىن قورعاۋ. بۇل جالاڭ ەكونوميكالىق ماجبۇرلەۋ جانە تەحنولوگيالىق قورلاۋ»، دەلىنگەن جۇڭگو تارابىنىڭ جاۋابىندا. بۇعان قوسا، بەيجىڭ ۆاشينگتوننىڭ شەشىمىن «قاتاڭ ايىپتايتىنىن، ءارى جاۋاپسىز قالمايتىنىن» جەتكىزگەن. تەحنولوگيا سوعىسىندا اقش بۇدان بۇرىن دا ءپارمەندى سوققىلار جاساپ كەلگەن. ايتالىق، قىتايدىڭ چيپ ونىمدەرىن يمپورتتاۋعا شەكتەۋ قويعان. بۇعان جاپونيا سەكىلدى ونىڭ كەيبىر وداقتاستارى دا قوسىلدى. سوڭىندا ASML چيپ ءوندىرىسىنىڭ نەگىزگى ورتالىعى بولعان نيدەرلاند جۇڭگو چيپ ونىمدەرىنەن باس تارتتى. بۇل دەگەنىمىز، قىتايدىڭ تەحنولوگيالىق ونىمدەرىنىڭ نارىعى تارىلا تۇسەدى دەگەندى بىلدىرەدى. ەگەر ۇلكەن نارىق سۇرانىسى بولماسا ەلدەگى سالانىڭ دامۋى توقىراۋعا ۇشىرايدى. سەبەبى، قازىرگى قىتايدىڭ تەحنولوگيا ونىمدەرى ىشكى نارىقتىڭ سۇرانىسىنان اسىپ كەتكەن.
قىتايدىڭ ايىپتاۋى
اقش-تىڭ سوڭعى شاراسى جۇڭگو ءۇشىن اۋىر سوققى بولارى انىق. سەبەبى، اق ءۇي شىعارعان بۇيرىق امەريكالىق فيرمالارىنا جارتىلاي وتكىزگىشتەر مەن ميكروەلەكترونيكا، كۆانتتىق اقپاراتتىق تەحنولوگيالار جانە كەيبىر جاساندى ينتەللەكت جۇيەلەرىنىڭ ءۇش سالاسىنداعى قىتايلىق جوعارى تەحنولوگيالىق كومپانيالارعا ينۆەستيسيا سالۋعا تىيىم سالادى. الەمدە تەحنولوگيا سالاسىنداعى كوشباسشى كومپانيالار قۇراما شتاتتاردا كوبىرەك. ۆاشينگتوننىڭ شەكتەۋى قىتايدىڭ تەحنولوگيا ءوندىرىسى، جاڭا تەحنولوگيالاردى قابىلداۋ مۇمكىندىگىنە ۇلكەن توسقاۋىل قويادى. بۇل شەشىم بىردەن قابىلدانعان جوق. 2020 جىلدان بەرى جۇڭگو تاراپى ۇدايى نارازىلىق ءبىلدىرىپ، قاتاڭ شەكتەۋدىڭ قوس تاراپقا تيگىزەتىن تەرىس اسەرلەرىن دە العا تارتىپ كەلگەن.
ال قىتايدىڭ ساۋدا مينيسترلىگى ۆاشينگتون شەشىمىن ەركىن نارىق پرينسيپتەرىنە قارسى دەگەن سىڭايدا ايىپتادى. بىلايشا ايتقاندا، اقش ءوز كومپانيالارىنىڭ شەتەلگە ينۆەستيسيا سالۋىنا شەكتەۋ قويىپ وتىر دەپ سىنايدى. شىنتۋايتىندا، قىتايدىڭ ءوزى دە بۇل جاعىندا قاتاڭ شەكتەۋلەر قوياتىنى بەلگىلى. ۆاشينگتون امەريكالىق كومپانيالاردىڭ شەتەلگە ينۆەستيسيا سالۋىن «تاۋەكەلدەردى باعالاۋ» كورسەتكىشتەرى ارقىلى تەجەيدى. ياعني تىكەلەي تىيىم سالمايدى، ءبىراق ينۆەستيسيا سالۋدىڭ قاۋىپ-قاتەرىن باعالايتىن اگەنتتىكتەر ارقىلى، سولاردىڭ باعالاۋ كورسەتكىشتەرى ارقىلى اسەر ەتەدى.
قولىندا «قارۋ» بار...
اقش شەشىمى قىتايدىڭ تەحنولوگيا وندىرىسىنە كەرى اسەر ەتەدى. ءبىراق قىتايدىڭ قولىندا دا اقش-قا قارسى قولداناتىن «قارۋ» بار. بۇل – جارتىلاي وتكىزگىشتەردى جاساۋدا پايدالاناتىن ەڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەردى شەكتەۋ. ياعني جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، چيپتەرگە جانە اسكەري تەحنيكالارعا كوبىرەك پايدالانىلاتىن گاليي مەن گەرمانيي سىندى ەلەمەنتتەردى ەكسپورتتاۋدى قىسقارتۋ. جۇڭگودىڭ بۇل جاعىندا وزىندىك ارتىقشىلىقتارى دا بار. جۇڭگو گاليي مەن گەرمانييدى جەتكىزۋ تىزبەگىندەگى ەڭ ءىرى ەل بولىپ تابىلادى. الەمدەگى گاللييدىڭ 80% جانە گەرمانييدىڭ 60% وندىرەدى. تابيعاتتا ءوز الدىنا كەزدەسپەيتىن، كوبىنشە تابيعي نەمەسە جاساندى پروسەستەر ارقىلى عانا ايىرىلىپ الىناتىن بۇل سيرەك مەتالدار قازىرگى تەحنولوگيا سوعىسىنىڭ باستى كوزىرىنە اينالىپ بارادى. دەگەنمەن، بۇل تەك گاليي مەن گەرمانييدەگى باسىمدىعى. جالپى سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدار قورىنداعى باسىمدىعى تومەندەپ كەلەدى. باتىس ەلدەرىندە سيرەك مەتالداردىڭ گاليي مەن گەرمانييگە بالاما كوزدەرىن تاۋىپ شىعۋعا دەگەن تالپىنىس جوعارى دەڭگەيدە. بۇل ارينە، ءبىر عانا قىتايدىڭ الدىن وراپ كەتۋ ءۇشىن ەمەس. تەحنولوگيا سالاسىنداعى سۇرانىستىڭ جوعارىلاۋى وسىعان يتەرمەلەپ جاتىر. سوندىقتان دا قىتاي ءوز باسىمدىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ەكسپورتقا بەلگىلى شەكتەۋ قويدى. بىلايشا ايتقاندا، قىتايدان سىرتقا ەكسپورتتالاتىن چيپتەر ءۇشىن ليسەنزيا تالاپ ەتەتىن بولدى.
تەحنولوگيا سوعىسىنىڭ اسەرى
تەحنولوگيا سوعىسى بىزدەن تىسقارى ءجۇرىپ جاتىر. ءبىراق بۇل ماقتاناتىن نارسە ەمەس. ەگەر تايۆان سەكىلدى شاعىن ارالدا بولساڭ دا، چيپ وندىرىسىندە الەم ءۇشىن ماڭىزدى بولساڭ، الەم سەنى ەسكەرەدى، قورعايدى. تايۆان باتىس تەحنولوگياسى دامىعان ەلدەرمەن وسى باعىتتاعى قارىم-قاتىناسىن ءوزىنىڭ ساياسي ماقساتتارىنا دا قولدانا الادى. بىزدەن سىرتقارى ءجۇرىپ جاتقان وسى سوعىستىڭ بىزگە اسەرى بولماي قالمايدى. كەيدە وڭ اسەرلەرىن دە كوردىك. ايتالىق، تايۆان جاق ءوزىنىڭ جارتىلاي وتكىزگىشتەرىن قىتايعا ساتۋعا شەكتەۋ قويعان تۇستاردا قازاقستاندىق بيزنەسمەندەر بۇدان پايدا تاپتى. تايۆان ونىمدەرىن قازاقستانعا اكەلىپ، ونى قىتايعا جوعارى باعامەن ەكسپورتتادى. الايدا، بۇل قىزۋ باسەكەنىڭ تابيعاتى ۇدايى وزگەرىپ وتىراتىندىقتان، ءبارى بىردەي تەرىس اسەرلەرىن دە الا كەلەدى. ايتالىق، كوشباسشى ەلدەر اراسىنداعى «قىزعانىش» بىلايعى ەلدەردىڭ جاڭا تەحنولوگياعا قول جەتكىزۋ مۇمكىندىگىن بارعان سايىن قيىنداتا تۇسەدى.
«اlmaty-akshamۋ»، №96، 12 تامىز، 2023 جىل