«جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، وركەنى ءوسسىن» دەمەكشى، ەلىم دەپ، ەرەن ەڭبەك ەتىپ، بار ءومىرىن ساراپقا سالىپ، سوڭعى دەمى بىتكەنشە ايانباي ادال بولعان، ماڭگى-باقي ەرەكشە ورىن العان تۇلعالار، شۇكىرشىلىك، ەلىمىزدىڭ تاريحىندا بارشىلىق. سونداي ارداقتى ازاماتتىڭ ءبىرى - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، اياۋلى ازامات، قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۋار ۇلى دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ ەدى...
وتكەن كۇندە بەلگى بار!
سوناۋ 1993 جىلعى تامىز ايىندا، جوڭعار الاتاۋىنىڭ باۋرايىندا، جەتىسۋدىڭ جەتى ءىنجۋ-مارجانىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن لەپسى وزەنىنىڭ باسىندا، اقباستى تاۋدىڭ ءوڭىن جارىپ، جارتاستان قۇلاپ، اتاقتى تىنىشباي ءبيدىڭ جايلاۋىندا، اعايىن تۇگەل باس قوسىپ، قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ءبىرىنشى تەمىرجول ينجەنەرى – مۇحامەدجان تىنىشبايەۆتىڭ 115 جىلدىق مەرەيتويىن وتكىزۋگە دايىندالىپ جاتتى.
وسىناۋ ءپىشىنى بۇزىلا قويماعان تاۋلى ولكەنىڭ تابيعاتى تاماشا. تامىز ايىنىڭ اياعى بولسا دا، كورىنىسى عاجاپ. اتاقتى شۆەيساريانىڭ تابيعاتىنان كەم ەمەس. 2000 مەتر تاۋ بيىكتىگىندە 180 مەتر تاستان قۇلاي اعىپ جاتقان بۇرحان سارقىراماسى الەمدەگى اتىشۋلى اتاۋلاردان كەم ەمەس. كوك مايسا كىلەمى، المالى باعى، قاراعايلى ورماندارى كوز ءۇيىرىپ، كوڭىل سۇيسىنتەدى....
ارينە، وسىناۋ قايتالانباس تاماشا تابيعاتتىڭ ىشىندە وسكەن اعامىزدىڭ ورنى تاريحتا ەرەكشە بولۋى دا، بالكىم، وسىدان شىعار...
سارقان اۋدانىنىڭ قازىرگى قويلى اۋىلىندا اتامىزدىڭ جانە اعامىزدىڭ ءارۋاعى دەپ جينالعان ازاماتتاردىڭ سانىندا ەسەپ جوق...
الدى سوناۋ ماسكەۋدەن، لەنينگرادتان، الماتىدان، سەمەيدەن، وسكەمەننەن، ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلدى دەسەك، ارتىق بولماس.
اتى اڭىزعا اينالعان اتاقتى تۇركىستان–ءسىبىر تەمىرجولى - اسىل ازاماتتىڭ ەرەن ەڭبەگى، ەلگە قالدىرعان تابارىگى...
كوپپەن بىرگە ديمەكەڭ اعامىز دا وسى جيىننىڭ ەرەكشە قوناعى قاتارىندا بولدى.
الماتىدان ءبىر كۇن بۇرىن ءبىر قاۋىم ەل بوپ شىققان ءبىزدەر ات باسىن اعامىزدىڭ اتا-باباسىنىڭ مەكەنى – باقاناس اۋىلىنا بۇردىق.
كوشباسشىمىز ديمەكەڭ، ءبىز بولساق، ءارۋاقىتتا جانىنان تابىلاتىن اتقوسشىسىمىز – ارىپتەسىم، كينووپەراتور-رەجيسسەر، وسى تالدىقورعان قالاسىنىڭ تۋماسى ليتۆياكوۆ يۋريي پاۆلوۆيچ جانە مەن كينورەجيسسەر مولداعالي وماروۆ.
قاپشاعاي–باقاناس تاسجولىنىڭ بويى تولعان مال، جايلاۋدان ءتۇسىپ كەلە جاتقان مالشىلار. قورا-قورا مەرينوس اق قويلار ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى ءتىزىلىپ، وتار-وتار بولىپ جايداققا ءتۇسىپ كەلە جاتىر. تىزبەكتەرى تاۋسىلار ەمەس، باس-اياعى ءبىرنەشە شاقىرىمعا سوزىلعان، جول ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس.
سول ءبىر كورىنىس ءالى ەسىمدە، كوشىمىزدى جولدا توقتاتىپ، جالعىز ءوزى بيىك شوقىعا شىعىپ، جان-جاعىن باعدارلاپ، ءبىراز تۇردى. ءوزى عانا. ەشقايسىمىزعا ءتىس جارمادى. كىم ءبىلسىن، نە ويلاعانىن...
ەكى اۋداننىڭ شەكاراسىنان وتكەنىمىز دە سول ەدى، جەرگىلىكتى باسشىلار، اعايىن-تۋىستار ديمەكەڭدى قول جايا قارسى الىپ، سەگىز قاناتتى اق كيىز ۇيگە جايعاستىردى.
ءبىراز دەمىن العان سوڭ «باقباقتى» كۇرىش سوۆحوزىنا باس بۇردىق. ايگىلى كۇرىش ەگۋمەن اينالىساتىن شارۋاشىلىق. ناۋقاننىڭ ەندى عانا باستالىپ، ەگىندى ورۋعا كىرىسكەن كەزى. ءاربىر القاپ الاڭعا تىزىلگەن اسكەردەي، بارلىعىنىڭ ءپىشىنى بىركەلكى. ەگىن بىتىك شىققان، كوز سۇيسىنتەدى، كوڭىلدى تولتىرادى.
اركىم بىلە بەرمەس وسى ءساتتى، ءدال وسى جاعدايدى ايتىپ كەتكەنىمىز ءجون بولار.
باقاناس ءوڭىرىنىڭ كۇرىشتى القاپقا اينالۋى تىكەلەي ديمەكەڭنىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى. ۋاقىتىندا بۇل داقىلدى مۇندا وسىرۋگە بولمايدى، اۋا رايىنا جانە تابيعاتىنا بايلانىستى سايكەس كەلمەيدى دەپ، عالىمداردىڭ وزدەرى دە قارسى بولعان ەكەن...
شىنىن ايتساق، بۇل ءوڭىر الەمدەگى ەڭ سولتۇستىك اۋدان، ال باقاناس كۇرىشى بۇگىندە الەمدەگى ەڭ سولتۇستىك القاپتا وسەتىن ءداندى-داقىل...
كۇرىش القابىن ارالاپ، مەحانيزاتور جىگىتتەرمەن كەزدەسىپ، ادەتتەگىدەي قال-جاعدايلارىن سۇراستىرىپ، احۋالدارىن ءبىلىپ جاتىر، كوبىسىن دەرلىك ءوزى دە جاقسى تانيدى.
بيىل ءونىم بىتىك وسكەن ەكەن، شىعىمى دا جاقسى، ءبىر گەكتارعا اينالدىرعاندا ورتاشا ەسەپپەن 45–50 سەنتنەردەن شىعاتىن سياقتى. بار بولعانى جارتى ساعاتتىڭ ىشىندە ءبىرتالاي اڭگىمە ايتىلىپ، سىرلى سۇحباتتار تىلگە تيەك بولدى.
القاپ اياسىندا ءبىرقورا قىرعاۋىل جايىلىپ ءجۇر. مۇنى كورگەن ديمەكەڭ بالاشا قۋاندى. كەشكە قاراي ىلە وزەنىنىڭ تابيعاتىن تاماشالاپ، قارماق تاستاپ، بالىق اۋلادى. اق بالىقتار،سازاندار... ىلەنىڭ تابيعي الەمى اعانىڭ كوڭىلىنەن شىققانداي...
ەرتەڭىنە ەرتەلەتىپ، جەر جانناتى – جەتىسۋدىڭ ورتالىعى تالدىقورعان قالاسىنا دا جەتتىك.
جىلى شىرايمەن قارسى الىپ، قوشەمەتتەپ جاتقان ءاتقامىنەر جىگىتتەر، ءبارى دە قۇرمەتتى قوناقتى قاۋىشا قارسى الدى.
مۇحامەدجان اعامىزدىڭ تۋعان جەرىنىڭ اتاۋى دا ەرەكشە – پيونەر ەلدى مەكەنى.
لەپسى وزەنىنىڭ ماڭايدى دۇبىرلەتىپ، انگە بولەگەن سىرشىل اعىسىنىڭ داۋىسى ىرگەدەگى اۋىل-ايماقتىڭ عانا ەمەس، سوناۋ قىر استىنداعى تۇرعىنداردىڭ دا قۇلاعىنا جەتەرلىكتەي تىم ادۋىندى...
تاۋ مەن تەگىستىكتىڭ اراسى بار بولعانى شيرەك شاقىرىم بولسا دا، كوتەرىلىپ تۇسسەڭىز، ءوزىڭىزدى ترامپليننەن سەكىرگەن شاڭعىشىداي سەزىنەسىز...
ءوڭىر تابيعاتىنىڭ الىپ كۇشى وسىنداي، ەرەكشە!
وزەن جاعالاپ تىرشىلىك ەتكەن اۋىل-قونىس جەتەرلىك. بۇل جەردە وزىمىزدەن باسقا، بايىرعى، سوناۋ پاتشالىق رەسەيدىڭ ۆورونەج وڭىرىنەن كەلگەن ءستولىپيننىڭ ستانيچنيك-كازاكتارى دا جەتەرلىك ەكەن.
* جاستىق شاق قاناتتارىن جايىپ سالۋ ءۇشىن ەمەس، ۇشۋ، جۇمىس ىستەۋ، جۇمىس ىستەۋ، جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن بەرىلگەن.
* ءومىردىڭ ەكى تىرەگى بار: ۇيرەنۋدەن جالىقپاۋ، ۇيرەتۋدەن ايانباۋ.
- سىپايىلىق كiشiلiكتەن عانا ەمەس، كiسiلiكتەن دە تۋادى.
- جيىرماسىنشى عاسىر تاڭعاجايىپ عاسىر، تاريح ءۇشىن قىزىقتى، ال زامانداس ءۇشىن قاسىرەت عاسىرى.
- ادام ايناسى - ادام.
- اقيقاتتان اتتاپ كەتۋ — ارعا سىن.
- ساتىعا اياق سالماي جاتىپ، باسپالداقتان اتتاما.
- قانمەن سىڭگەندى قاسيەتتەمەسەڭ، ءقادىرىڭ بولمايدى.
- بۇگىنگى كۇن - كەشەگى كۇننىڭ شاكىرتى.
- ادامدىق قالىپتى بيىك ۇستاۋ – كىمگە دە بولسا ۇلكەن سىن.
- سەنىم — قۇدىرەتتى كۇش: تاۋدى دا قوزعايدى.
- جالادا شىندىق بولمايدى.
- دۇنيە تۇسكە دەيىن كيىز، تۇستەن كەيىن ءمۇيىز بولىپ كەتۋى اپ-ساتتە.
- ورىندى سىن ويلانتپاي قويمايدى.
- پانام دا ەل، دانام دا ەل. سوعان ارقا سۇيەدىم، سودان ۇيرەندىم.
دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆتىڭ وي-ورامدارىنان
«ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول!»
وسى تۇستا ءبىر ەرەكشە كەزدەسۋ بولدى. الاسا بويلى عانا، ەگدە تارتقان كازاك ازاماتى كەلىپ ديمەكەڭە سالەم بەردى. تۇلا بويى، ءپىشىنى، كيىمى سول باياعى كازاك بابالارىنا ۇقسايدى، ءتىپتى فۋراجكاسىن ايتساڭىزشى..
سالەم بەرىپ، قال-جاعدايدى سۇراستىرعان سوڭ، الگى ازامات ءوزىنىڭ ءوتىنىشىن ايتتى.
– رۇقسات بولسا، اياعىڭىزدى قۇشاقتايىن، – دەدى.
– و نە دەگەنىڭىز، ولاي بولمايدى، – دەدى ديمەكەڭ.
– جو-جوق، ءسىز مەنىڭ ءوتىنىشىمدى ورىنداۋىڭىز كەرەك! بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە، عانيبەت، – دەدى قاريا.
– راحمەت! مەن سىزگە وتە ريزامىن، ءبىراق ولاي جاساۋ قاجەت ەمەس! ديمەكەڭ قولىنداعى شەتەلدىك ساعاتىن شەشىپ، «مىنانى الىڭىز، مەنىڭ سىزگە دەگەن تارتۋىم بولسىن!» دەدى دە، ساعاتىن قاريانىڭ قولىنا تاقتى.
وسى اتالعان كەزدەيسوق كەزدەسۋ كينوبەينەگە تارتىلىپ، تاسقا جازىلىپ قالدى. «ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول!»...
جان-جاقتان بۇل وقيعانىڭ كۋاسى بولىپ، تاريحي كورىنىستى تاماشالاپ تۇرعان قارت كىسىنىڭ جەرلەستەرى، كەزدەسۋدىڭ وسىلاي اياقتالعانىنا ءدان ريزا، وزدەرىنشە ماز-مەيرام بولىپ، اعامىزدىڭ تارتۋىن كورىپ، كوڭىلدەرى كوتەرىلىپ قالدى.
بىرەۋلەرى قول الىسسا، بىرەۋلەرى قول شاپالاقتاپ، داۋىستاپ، ديمەكەڭە العىستارىن جاۋدىرىپ، اماندىق تىلەۋدە.
سىرت كوزگە وزىنشە ءبىر تاماشا كورىنىس!
وزگە جۇرت بولسا دا، جۇرەكتەن شىققان لەبىزىن العاۋسىز كورسەتىپ جاتىر. «سىيعا سىي، سىراعا بال!» دەگەن وسى...
ۇلكەن تويدى بىلاي قويعاندا، ديمەكەڭمەن كەزدەسۋدىڭ ءوزى اپ-ساتتە تويعا اينالدى.
مۇحامەدجان اعامىزدىڭ كىندىگى كەسىلىپ، قانى تامعان كىشى وتانى – پيونەر اۋىلى بۇگىن ەرەكشە اجارلانىپ كەتكەن. تاۋ بوكتەرىندە ورنالاسقان وسىناۋ اۋىلدىڭ تابيعاتى تاماشا. اينالا ءزاۋلىم تەرەكتەر مەن جەمىس اعاشتارى كوز قىزىقتىرادى، اسىرەسە، شوقتاي جانىپ تۇرعان قىزىل الما. جەتىسۋ وڭىرىنە تانىمالى – انتونوۆكا الماسى، ۋاقىتىندا قويلى اۋىلى وسى اتاۋمەن اتالعان. سوناۋ XX عاسىردىڭ باسىندا ۆورونەج كازاكتارىنىڭ وزىمەن بىرگە الا كەلگەن تابارىكتەرى. كەڭ بايتاق قازاق جەرىنە تەرەڭ تامىرىن جىبەرىپ، ءالى دە جايقالىپ تۇر. ءتۇرى دە، ءتۇسى دە، ءدامى دە، سول باياعىداي. الىپتڭ جۇدىرىعىنداي، قىپ-قىزىل، الىستان كوز تارتىپ، ءبىر تىستەگەندە اۋىزىڭىز شىرىنعا تولادى. ءاربىر اۋلانىڭ كوركى – وسى قىزىل الما دەرلىكتەي، كۇزگە قاراي ءار اۋلا، ءار كوشە المالى باققا اينالادى، مول ءونىم توگىلىپ تۇرادى.
جوڭعار الاتاۋىنىڭ ءبىر تارماعى – لەپسى تاۋى. تارام-تارام تاۋ جوتالارى وسى جەرگە كەلگەندە، وزىنشە ءبىر جايداقتانىپ كەتەدى. جاساعان يەم ءوزى ءبىر تۇزۋلەپ، جان-جاعىن تەگىستەپ، سونداي ءبىر جايلى ەتىپ جاساپ قويعانداي. جان-جاعى قۇز، قۇلاما جوتالار، تومەن جاق ىلدي قۇلامالار...
ارداقتى اعانىڭ ءارۋاعىن ەسەلەپ، قولا ءمۇسىنىنىڭ القىزىل لەنتاسىن ءوز قولىمەن قيعان ديمەكەڭ ۇلكەن تويدى ءوزى اشتى. اۋىل مەكتەبىنە، جاڭا كوشەگە ەسىمى بەرىلدى. وسىلايشا ءدۇبىرلى توي باستالدى... اتادان قالعان ءسالت-داستۇردىڭ ەرەجەسى دە ءبىرىڭعاي. تاي، قۇنان، دونەن، جورعا، الامان بايگەلەر، قىز قۋۋ، اۋدارىسپاق، تەڭگە ءىلۋ، قازاقشا كۇرەس.
نامىسقا تىرىسقان جىگىتتەر وڭايلىقپەن بىر-بىرىنە بەرىسەر ەمەس، ايلاسىن اسىرعانى عانا جەڭىسكە جەتىپ جاتىر. ءماز- مەيرام بولعان ۇلكەن-كىشى تاقىم قىسىپ، وزدەرى باسەكەگە تۇسكەندەي. دومبىرانىڭ قۇلاعىندا ويناپ، ءان مەن جىردىڭ، كۇمبىرلەگەن كۇيدىڭ مايىن تامىزعان كوركەمونەرپازدارعا دەگەن جۇرتتىڭ ىنتا-ىقىلاسى دا تىم ەرەكشە بولدى...
وسى رەتتە اسىل ءسوزدىڭ شەبەرى اباي اتامىزدىڭ «ولمەيتۇعىن ارتىندا ءسوز قالدىرعان!» دەگەن تۇجىرىمى ويعا ورالادى. تاعدىردىڭ دارا جولىندا جارىق جۇلدىزداي جارقىراپ، كەۋدەسىنە ىلعي التىن تاققان، سوناۋ حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەيدىڭ سانكت-پەتەربۋرگ تەمىرجول ينستيتۋتىن ۇزدىك ءبىتىرگەن اسىل اعامىزدىڭ بەينەسى سول وقۋ ورنىنىڭ مۇراجايىندا ماڭگىلىك ساقتاۋلى تۇر... تاعدىردى وزىنە باعىندىرا الماسا دا، تاريحتى مويىنداتقان وسىناۋ قازاق بالاسىنىڭ بۇل جەتىستىگى - حالقىمىز ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە. مىنە، تەكتىلىكتىڭ ءتۇبى قايدا جاتىر، اعايىن!
سول XX عاسىردىڭ باسىندا جاراتقان يەمىز قازاق دالاسىنا دارىندى تۇلعالاردى ۇيىپ-توگىپ بەرگەنىنە تاڭقالاسىز. وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ ۇمىتكە تولى الماستاي جارقىراعان ومىرلەرىن قىزىل وكىمەت قيدى. وپاسىز بيلىكتىڭ زاردابى مەن زۇلىمدىعىن ەشقاشان ۇمىتۋعا بولمايدى.
ديمەكەڭ سول تويدا مىنبەردە قوزعالماي ءتورت ساعات وتىردى. ارينە، وسىنشاما ۋاقىت 33 گرادۋس اپتاپ ىستىقتا وتىرۋ جاسى كەلگەن ادامعا وڭاي بولمايتىنى ايتپاسا دا بەلگىلى. الدىمىزدا ءالى تالاي كەزدەسۋ تۇر. ءۇشارال اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى دا ديمەكەڭمەن كەزدەسۋگە دايىن وتىر. ۋاقىت زىمىراپ ءوتىپ بارادى، ساعات تورتتەن استى، ال جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ديمەكەڭدى جىبەرەتىن ويى جوق. قاراشا جۇرت اعانى تاعى دا جارتى ساعات ۇستادى، ءارقايسىسى اماندىق، دەنساۋلىق جانە ۇزاق عۇمىر تىلەپ، اقىندار ولەڭ ارناپ جاتىر. شىركىن، جومارت جۇرەكتى حالقىمىزدىڭ كەڭ پەيىلى-اي دەسەڭىزشى...
اسىل اعانىڭ اقتىق ساپارى...
اقىرىندا ءدۇيىم حالقىنىنان رۇقسات سۇراعان ديمەكەڭ تىلەگىن ايتىپ، اق باتاسىن بەرىپ، جولعا شىقتىق. كەشتەتىپ ءۇشارالعا دا جەتتىك. كەشكى مەرزىمگە قاراماستان، ورتالىق الاڭدا تولعان ادامدار. ديمەكەڭنىڭ دە كولىكتەن تۇسكەنى سول ەدى، جيىلعان جۇرتتىڭ ءبىر ادامداي: «جاساسىن ديماش اعا!» دەپ شىققان داۋسى بۇكىل الاڭدى دۇرىلدەتتى. اسپانعا كوگەرشىندەر دە ۇشىرىلدى. حالىق شىن نيەتپەن قۋانىپ جاتىر. ادامعا وسىدان ارتىق قانداي قۇرمەت كەرەك! شىندىقتىڭ كوزى – حالىقتا!
اعاعا دەگەن ءىلتيپات بىزگە دە اسەر ەتكەندەي، كۇنى بويى ىستىق كۇننىڭ استىندا ءجۇرىپ شارشاعانىمىز لەزدە ۇمىتىلعانداي. الاڭداعى حالىقتىڭ كوزى ديمەكەڭدە.
ارينە، ايتپاسا دا تۇسىنىكتى، مىنبەرگە كوتەرىلۋى سول ەدى، بۇكىل الاڭ ءبىر مەزگىلدە تىنىشتالدى. ديمەكەڭ كەشىككەنى ءۇشىن حالىقتان كەشىرىم سۇراپ، بارشاعا اماندىق، دەنساۋلىق جانە بەرەكە تىلەدى. اقتىق ءسوزىن بىتىرمەي-اق، الاڭدا تۇرعان حالىق دۋ قول شاپالاقتاپ، ءىلتيپاتىن ءبىلدىردى. «ديمەكەڭ جاساسىن، اعامىز امان بولسىن!» دەگەن تىلەكتەر ەستىلىپ جاتىر.
شىركىن، دۇنيە، كىم ويلاعان ەرتەڭىنە اعامىزدىڭ ءفاني ءدۇنيەمەن قوشتاسىپ، كەلمەستىڭ كەمەسىنە مىنەتىنىن...
الاكول... شىعىس قازاقستاننىڭ ءىنجۋ-مارجانى. ءوزىنىڭ شيپالى قاسيەتىمەن اتى شىققان ايگىلى كول، جاعاجايى قارا تاسقا بويالعان گرافيتكە ۇقسايتىن تاۋ جىنىسى – شۋنگيتتەن تۇرادى. بۇل الەمدەگى وسى تۇرپاتتاعى جالعىز-اق كول. قۇرامىندا وتىزدان استام حيميالىق ەلەمەنتى بار. شۋنگيت دەگەنىمىز، وسىدان ءبىر ميلليون جىل بۇرىن قاتىپ قالعان تاس كومىر قالدىعى. وسى كەڭ دالادا بۇدان 3000 جىل بۇرىن جارتاسقا سالىنعان سۋرەتتەر ساقتالعان جانە ەجەلگى ساقتاردىڭ كوسەمدەرى جەرلەنگەن – پاتشالار جازىعى دا وسىندا. كول سۋىنىڭ شيپالىق قاسيەتى، و باستان-اق بەلگىلى بولعان. ۋاقىتىندا شىڭعىسحاننىڭ جارالانعان ساربازدارىن وسى كولدىڭ سۋىمەن ەمدەگەن.
شۇكىرشىلىك، وسىناۋ ولكە جىلدان-جىلعا قاناتىن جايىپ، ۇلكەن دەمالىس جانە تۋريستىك ايماققا اينالۋدا. جىل سايىن سىرقاتتارىنىڭ كىلتيپانىن الاكولدىڭ سۋىنىڭ شيپاسىمەن ەمدەگەن ادامدار سانى ارتىپ كەلەدى. بۇل ولكەگە اعامىزدىڭ اق تىلەگى مەن باتاسى دارىعان سياقتى...
ديمەكەڭمەن جۇزدەسۋگە جينالعان حالىق كوپكە دەيىن الاڭنان تارامادى.
ەرتەڭىنە قادىرمەندى مەيمان اۋدانداعى جاڭالىقتارمەن تانىسىپ، جاڭادان ىسكە قوسىلعان مەكەمەلەردى ارالادى. ىسكەر جىگىتتەرمەن كەزدەسىپ، اڭگىمەسىن تىڭداپ، ءوزىنىڭ كەڭەستەرىن بەردى. ءتۇس اۋا الاكول كولىنىڭ ايدىنىنا شىعىپ، كاتەرمەن ساياحات جاساپ، بالىق سورپاسىن ءىشىپ، جاقسى دەمالدى. كەش تۇسە، جاعاداعى اعامىز بۇرىننان ءوزى ءجيى كەلەتىن قوناقۇيگە جايعاستىق. سول ءبىر وتىرىستىڭ كۇللى قازاق ەلىن قامىقتىرىپ، قابىرعاسىن قايىستىرىپ، تالاي جۇرەكتەرگە جارا سالار كەشكە اينالارىن كىم بىلگەن...
ادەتتەگىدەي، كوڭىل-كۇيىمىز كوتەرىڭكى، ديمەكەڭە ارنايى جايىلعان اق داستارحانعا جينالعانىمىزعا كوپ بولا قويعان جوق ەدى، توردە وتىرعان اعامىزدىڭ حال-جاعدايى كۇرت ناشارلاپ كەتتى. مۇنى بىردەن سەزگەن ءوزىنىڭ دارىگەرى جىلدام قاسىنا جەتتى. ءبارىمىز سوستيىپ، بىردەن ورنىمىزدان ورە تۇرەگەلدىك. جاسىراتىنى جوق، ويىمىزدا ەشقانداي كۇدىك جوق. جىلدام ديۆانعا جاتقىزدىق. دارىگەرى ەم-شاراسىن قولدانىپ جاتىر، مەن بولسام، اياق جاعىندا تۇرىپ، بالتىرىن ۋقالاپ جاتىرمىن. دەنەسى جىلى، قان تامىرى سوعىپ تۇر. باسىن قۇبىلاعا بۇرا بەردى. اللانىڭ ۇكىمىنە امال بار ما، اسىل اعامىزدىڭ جۇرەگى توقتاپ قالدى. سول كۇيى باسىن كوتەرمەدى، سوزگە دە كەلمەستەن، كوزىن دە اشپاستان، باقيلىق ساپارىنا ءجۇرىپ كەتتى.
وسىلايشا سوناۋ قيىن-قىستاۋ زاماندا، 30-جىلدارى ءماسكەۋدە وقىپ جۇرگەنىندە، ءوزىنىڭ كوزى كورىپ، وسيەتىن تىڭداعان، ءبىر ءۇزىم ناننىڭ قۇنى التىننان دا قىمبات بولعاندا قولىنان ءدام تارتىپ، اكەدەي قامقور بولعان مۇحامەدجان اعاسىنىڭ ەلىندە، 115 جىلدىق تويىن وتكىزىپ، ءوزى دە ماڭگىلىك ساپارعا اتتاندى.
مىنە، سول كەزدەن بەرى 30 جىلدىڭ زىمىراپ ءوتىپ كەتكەنىن بايقاماي دا قالىپپىز. وتكەن عاسىردىڭ 69-جىلىنان باستاپ اقتىق دەمى بىتكەنشە، ۇلى تۇلعانىڭ جانىندا قىزمەت ەتۋدى تاعدىردىڭ وزىمە بەرگەن سىيى دەپ ەسەپتەيمىن. تاڭقالامىن، تولعانامىن، ويلانامىن، وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە اۋزىنان ءبىر قاتتى ءسوز ەستىمەپپىن. شىركىن، قانداي شىدامدىلىق پەن بايسالدىلىق، نە دەگەن پاراساتتىلىق، ناعىز ادامگەرشىلىك قاسيەت پەن مادەنيەتتىلىك! وسىنىڭ بارلىعى ءبىر ديمەكەڭنىڭ بويىنداعى مەن كورگەن قاسيەت.
كەشەگى بىزدەر، بوزبالالار، مىنە، 70-تەن استىق... ديمەكەڭنەن ماعان قالعان رۋحاني بايلىق، بىرگە جۇرگەندە تۇسىرىلگەن، ولشەممەن ايتقاندا، 30 شاقىرىمداي بولاتىن بەينەتاسپا. ول كىسىنىڭ ارقاسىندا بارماعان تاۋىمىز، باسپاعان جەرىمىز قالعان جوق. ءالى كۇنگە دەيىن ەلىمىزدىڭ ءاربىر بۇرىشىن، ءار تۇكپىرىن كوزىمدى جۇمىپ بارىپ، يسىنەن بىلەمىن. اسىل اعانىڭ جۇرگەن جەرى بايلىق، وتىرعان ورنى بەرەكە، ءاربىر ءسوزى ناقىل، شەجىرەشىل، ال كۇلكى-قالجىڭى – وزىنشە ءبىر تاريح ەدى.
«قازاقتىڭ رۋحىن، نامىسىن ساقتاۋىمىز كەرەك»
ورىستى رەنجiتسەڭ، ماسكەۋگە شابادى، قازاقتى رەنجiتسەڭ، قايدا شابادى؟ ءوزiڭنiڭ الدىڭا اينالىپ كەلەدi، اسانباي. ورىستىڭ ارتىندا تۇرعان ماسكەۋi بار. قازاقتىڭ ارتىندا ماسكەۋi جوق، قازاقتىڭ ماسكەۋi – بiزدەرمiز، اسانباي، قولىڭنان كەلگەنشە قازاقتى جىلاتپاۋعا تىرىس، قورلىققا بەرمە. قورلىققا كونگەن حالىق زورلىققا دا كونەتiن يiسالماس، ىنجىق بولىپ كەتەدi. ۇلت ءوزiنiڭ مۇددەسiن ءوزi قورعاي الاتىن دارەجەگە جەتۋi كەرەك. كەزiندە قازاقتىڭ جانىن ساقتاپ قالساق ەكەن دەدiك قوي..، بiز ول ءداۋiردەن ءوتتiك. ەندi قازاقتىڭ رۋحىن، نامىسىن ساقتاۋىمىز كەرەك.
(د.ا. قونايەۆتىڭ اسانباي اسقاروۆقا ايتقان ءسوزiنەن).
ءوز تاريحىن بىلمەۋ – ماڭگۇرتتىك
«ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول!» دەگەن وسى. وسىناۋ عالامات تۇلعاعا قاراپ ءبىز وستىك، بىزگە بەرگەن تالىم-تاربيەسى ءبىر ءبولەك ەدى. ومىرلىك ماسەلەلەردى ونەگەلى سوزىمەن جانە ىزگىلىكتى ىستەرىمەن قابىستىرىپ، اقيقات پەن ادالدىقتىڭ، شىندىق پەن ادىلدىكتىڭ، قاراپايىمدىلىقتىڭ ۇلگىسىن سالىپ كەتتى. مۇنى جالاڭ ايتىپ، سىرعىتا جازىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. ءارۋاعىن سىيلاماعان حالىقتىڭ بولاشاعى جوق، ال ءوز تاريحىن بىلمەۋ – ماڭگۇرتتىك.
اسىرەسە، بۇگىنگى زاماندا ءوسىپ كەلە جاتقان جاستارعا، اۋىر بولسا دا، ادال شىندىقتى ايتۋعا ادال ءسوز كەرەك. «قايران حالقىم – قازاعىم!» دەگەن عاقلياتتى ءسوزدىڭ ماعىناسىن باعامداعان، ءمان-ماڭىزىن تۇسىنگەن حالىقپىز.
ديمەكەڭنىڭ ءومىر جولى – ەلىمىزدىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحى، حالقىمىزدىڭ تاعدىرى. حالىقتان شىققان ۇل، حالقىنىڭ قامىن ويلاعان پەرزەنت حالىقتىڭ ەسىندە ماڭگى قالدى. ەشقانداي دۇنيەنى وزىمەن بىرگە الىپ كەتكەن جوق، ءتىپتى ونى جيناعان دا ەمەس، تەك ەڭبەگى، اتى عانا قالدى.
وسىعان دا شۇكىرشىلىك.
اقتىق ساپارىندا العان سوڭعى سۇحباتىندا ايتقان ءسوزى، عالامات بولاشاقتى بولجاعان ۇلى تۇلعانىڭ كورەگەندىگىندەي ەدى: «مەن ءوز حالقىما سەنەمىن، ونىڭ بولاشاعى زور!» دەدى...
حالقىنا دەگەن وسىدان ارتىق سۇيىسپەنشىلىك بار ما؟!
ەندەشە، ۋاقىت كەلدى، ديمەكەڭنىڭ حالىققا دەگەن وسيەتىن تابارىك ەتىپ قايتارۋ – ءاربىر ازاماتتىڭ بورىشى.
ەكى عاسىردىڭ كۋاگەرى بولعان اسىل اعامىزدىڭ ءومىر جولى ونەگەگە تولى. ءوزىنىڭ اۋزىنان جازىلىپ الىنعان تاسپالار بولاشاق كينوفيلمنىڭ نەگىزىن قۇرارى ءسوزسىز. تۋىندىنىڭ كوركەم جەتەكشىسى جانە سەنارييىن جازعان بەلگىلى اقىن اعامىز ولجاس سۇلەيمەنوۆ. قولدا بار تاسپادان 30 ساعاتتىق فيلم شىعارۋعا بولادى، ءبىراق اڭگىمە كولەمدە ەمەس، ساپاسى مەن مانىندە، سونىڭ ءوزى 10 ساعاتتىق سەرياعا جەتىپ تۇر. اتالعان ەڭبەكتى قازاقستان كينوماتوگرافيستەر وداعىنىڭ باتىس بولىمشەسى اتقارۋدا. «جومارتتىڭ قولىن جوقتىق بايلايدى» دەمەكشى، قولعا الار جۇمىستى قاراجات ماسەلەسى تەجەپ تۇر.
«كوپ تۇكىرسە – كول» دەيدى حالىق دانالىعى، بۇل ماسەلەگە بەيجاي قاراي المايتىن ەل ازاماتتارىنىڭ كومەگىمەن اسىل اعانىڭ ءومىر جولى، تۇلعالىق بەينەسى جايلى كينوتاسپانىڭ ومىرگە جولداما الاتىنىنا كامىل سەنگىمىز كەلەدى.