بيىل كۇمىس كومەي ءانشىمىز روزا باعلانوۆانىڭ تۋعانىنا – 100 جىل!
الەۋمەتتىك جەلىلەردە روزا اپامىزدىڭ ونەرىن دارىپتەۋ ماقساتىندا ءتۇرلى حەشتەگتەر پايدا بولا باستادى. قالا بەردى، جاستاردىڭ اراسىندا تانىمالدىققا يە تيك-توك الەۋمەتتىك جەلىسىندە ەسكى اندەر جاڭا مۋزىكاعا ناقىشتالىپ ايتىلىپ ءجۇر. بۇل – قۋانتارلىق جاڭالىق. سەبەبى، اۋەندەردى الىس-جاقىن شەتەلدىڭ ازاماتتارى دا ۇيىپ تىڭداپ، ءوز سەزىمدەرىمەن ءبولىسۋدى ۇمىتپايدى. سونداي- اق، تانىمال تۇلعالار انمەن ۇندەسەتىن بەينەروليكتەرىن جۇكتەۋدە. وسى رەتتە روزا باعلانوۆانىڭ شىرقاعان اۋەندەرىنىڭ تاريحىنا شولۋ جاساعان ەدىك.
«جادىراشى، نازدانشى، ەركەلەشى»...
قايتالانباس ءانشى عۇمىرناماسىندا وزىنە ارناپ جازىلعان اندەر تۋرالى: «ەلۋ جىلدان اسا ۋاقىت بويى ساحنا تورىندە تالاي اندەردىڭ تۇساۋىن كەستىم: «اقكوگەرشىن»، «مەنىڭ قازاقستانىم»، «بەيبىتشىلىك تۋى بەرىك قولدا»، «جاساسىن، سوۆەت حالقى!»، «اقماڭدايلىم»، «جان قۇشتارىم»، «تۋعان ايداي»، «قايىقتا»، «مارجان قىز»، «جايلاۋ ءانى»، «ماحاببات ءۆالسى»، «اينالايىن»، «اسىل ارمان»، «اياۋلىم، ارمانىمداي اسىلىم ەڭ»، ت.ب. ءاندەردى تىڭداۋشى حالىق العاش رەت مەنىڭ ورىنداۋىمدا تىڭدادى»، – دەگەن ەكەن. راسىمەن-اق، كەڭەس زامانىندا قازاق ايەلدەرىنىڭ اراسىندا ەرجۇرەكتىلىگى مەن انشىلىگىن قاتار الىپ، سوعىس كەزىندە دە شىرقاتا ءان سالعان روزا اپامىزدىڭ ونەگەلى ءومىر جولى بارىمىزگە ايان. ءشامشى اعامىزدىڭ «اقماڭدايلىم»، «اقسۇڭقارىم» اندەرى ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزدا روزا اپايدىڭ ورىنداۋىندا ماڭگى ساقتالادى. ەندىگى كەزەكتە سول ءاننىڭ تاريحىنا توقتالا كەتسەك. «كوك مايسا الاتاۋدىڭ بوكتەرىندە، گۇل تەردىك جاستىق شاقتىڭ كوكتەمىندە» دەپ باستالاتىن ولەڭ جولدارىن كورنەكتى اقىن مۇزافار الىمبايەۆ جازعان. ءاننىڭ ماتىنىنە كوز سالساڭىز، سول كەزدەردەگى ەر-جىگىتتىڭ ءمىنەزدىلىگىن، سۇلۋ قىزدى «بالتاڭدايلىم» دەپ ەركەلەتە وتىرىپ، ءوز جۇرەگىنىڭ قالاۋىن بىلدىرگەن ساتتەرىن بايقاتادى. ولەڭ ەستىگەن قۇلاققا جەڭىل، رومانتيزمگە تولى، اسىرەسە، ىرعاعىمەن شوقاقتايتىن ۆالسكە سايما-ساي. قايىرماسىندا كەلتىرىلەتىن «جاقسىلىقتىڭ جوق ساۋلەم، ەرتە-كەشى، جادىراشى، نازدانشى، ەركەلەشى» دەگەن تۇستارى ۇياڭ قازاق قىزدارىنا قىلىقتارىڭدى كورسەتشى دەگەندەي. وسىندايدا «قىز قىلىعىمەن كورىكتى» دەگەن سوزدەر ويعا ورالادى. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل سوزدەردى قاراپايىم اڭگىمەدە دە كورنەكىلىك رەتىندە پايدالانۋدا دەسەك، ارتىق ايتپاعانىمىز بولار. «اينالدىم، اقماڭدايلىم» دەپ تانىلعان ءاندى ورىنداۋ تۋرالى ۇسىنىس قالاي تۇسكەنى جايلى اپايدىڭ ءوز ايتقاندارىن تاۋىپ العان ەدىك.
«مەن ءشامشىنىڭ جازعان اندەرىن ءسۇيىپ ايتامىن. ەندى «اقماڭدايلىمنىڭ» وقيعاسىن ايتايىن. ءبىر كۇنى ءشامشى ءىنىمىز مۇزافار الىمبايەۆپەن «اقماڭدايلىمدى» الىپ كەلىپتى. كەلگەننەن كەيىن كۇيساندىقتا ويناي باستادى. تىڭدادىم. تىڭداپ ەدىم، ماعان وتە قاتتى ۇنادى. ءسويتىپ 1-2 كۇننىڭ ىشىندە راديوعا جازدىردىق. «اقماڭدايلىم» حالىقتىڭ ءسۇيىپ ايتاتىن ءانى دەپ ايتسام، جاڭىلعانىم بولماس. قازاق ءتىلىن بىلە بەرمەيتىن ەلدەردە وسى ءانىمىز كەڭىنەن تانىمال بولا باستادى. ەندى ءقازىر قالداياقوۆتاي كومپوزيتورلار – حالىقتىڭ جانىن تاباتىن، جازعان اۋەنى وتە اسەرلى بولاتىن جاندار از عوي. مۇزافار ەكەۋىنىڭ بۇل تۋىندىسى ماڭگىلىك ەل جادىندا ساقتالادى دەگەن ويدامىن»، – دەگەن ەكەن روزا اپايىمىز ءبىر سۇحباتتارىندا.
«دۇنيەدە ساعان ارۋ تەڭ كەلگەن بە؟»
وسى «اقماڭدايلىمنىڭ» ىزىنەن ىلە-شالا كومپوزيتوردىڭ «اقسۇڭقارىم» دەگەن ءانى جارق ەتە قالدى. مۇندا ول قازاق قىزىنىڭ ءوزى ۇناتقان جىگىتىنە دەگەن ىستىق ىقىلاسىن، سۇيىسپەنشىلىگىن، ءوزىنىڭ ەر-جىگىتكە قوياتىن تالاپ-تىلەگىن، قيالىنداعى شارتتارىن، ماقسات-مۇراتىن مۋزىكا تىلىمەن جەتكىزۋگە، ءبىلدىرۋگە ۇمتىلادى. ەكى ولەڭدە دە سەزىمنىڭ نازىك تۇستارى بەينەلەنەدى. قىز بەن جىگىتتىڭ بىر-بىرىنە ايتا الماعان، ىشتەي لاۋلاعان عاشىقتىق سوزدەرى دەرمىسىز. ماسەلەن، «اقماڭدايلىمدا» ايتىلاتىن مىنا ءبىر شۋماقتارعا توقتالا كەتسەك.
«سەن» دەگەن ىستىق ءسوزىڭ ارتىق ەدى،
وزىڭە ىشتەي مەنى تارتىپ ەدى.
«ءسىز» دەگەن سالقىن سوزدەن قورقامىن عوي،
«سەن» دەسەڭ كوڭىل قايتا شالقىپ ەدى»، – دەگەن ەر-جىگىتتىڭ سوزدەرىنە «اقسۇڭقارىمدا» جاقسى جاۋاپ قايتارىلادى.
«ءسىز» دەگەن ءازىل سوزدەن شوشىپ قالساڭ، سەن دەيىن باياعىداي، اقسۇنقارىم!»، – دەپ، جىگىتتىڭ مەرەيىن اسىرا سويلەيدى. ارينە، بۇل ءجاي عانا سايكەستىك بولار. سەبەبى، ەكى ءاننىڭ اۆتورى ەكى ءتۇرلى ادام. ءبىرى مۇزافار اعامىز بولسا، ەندىگىسى تولەگەن ايبەرگەنوۆتىكى بولاتىن.
بۇدان بولەك، روزا باعلانوۆانىڭ ورىنداۋىندا اسا تانىمالدىلىققا يە بولعان ءاندەر دە جەتەرلىك. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى، اقىن باكىر تاجىبايەۆتىڭ سوزىنە جازىلعان، كومپوزيتور ەسكەندىر حاسانعالييەۆتىڭ «ادەمى-اۋ» ءانى. بۇل شىعارما ادەمىلىكتىڭ سيقىرىمەن ۇندەسكەن. ەسكەندىر اعامىزدىڭ جان-جارىنا ارنالعان اسەم اۋەندەرىنىڭ ءبىرى ەدى. روزا اپامىزدىڭ ەرەكشە ىرعاعىمەن باستالعان ءان جۇرەكتى ەلجىرەتىپ، ماحابباتتىڭ سازدى بالىنا تەربەيدى. ءاندى تىڭداي وتىرىپ، سول كەزدەردەگى شىت كويلەگىنىڭ ەتەگى جەلبىرەگەن اقسارى، قاراتورى، ءبيدايوڭدى، كورىكتى قازاق قىزدارى ەسكە ورالادى. سول قىزدارىمىزدىڭ ەركەلىگىن، نازىن اسەم جەتكىزە بىلگەن جىگىتتەردى ايتساڭىزشى. ونى ءاننىڭ مىنا ءبىر شۋماقتارىنان بايقاۋعا بولادى.
«ءوزىڭ عوي ومىرىمە ءسان بەرگەن دە،
دۇنيەدە ساعان ارۋ تەڭ كەلگەن بە؟
ساۋلەم-اۋ، سەن كەلەسىڭ، كوز الدىما،
اق قايىڭ سامال جەلمەن تەربەلگەندە»، – دەگەن ولەڭ جولدارى قىز بالاسى ءومىرىنىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالعانىن، ول ارۋدى شىن ءجۇرەگىمەن سۇيگەندىگىن جەتكىزىپ تۇر. ءقازىر قاراپ وتىرساڭىز، اندەردىڭ ءبىرازى ماعىناسىز، ءمانسىز جازىلا باستاعان. ەر-جىگىتتىڭ قىز بالاسىنا سەزىمىن ءبىلدىرۋى، ەركەلەتۋى ەرسى ءسوزدەرمەن بەرىلە بەرەدى. ءتىپتى، «سۇيگەنىم سونشالىقتى، وزىمە قول جۇمساۋعا دايىنمىن» دەگەندەي، ەسسىز اڭگىمەلەر دە اراسىندا ءورىپ جۇرەدى. سونى جازعان جاس اقىن-جازۋشىلارىمىز وسى ءبىر وتكەن كۇندەردەگى اندەردىڭ ءسوزدەرىنە قۇلاق سالسا، ءبىر عانيبەت بولارى ءسوزسىز. ەندى اڭگىمەمىزدى ەسكەندىر اعامىزبەن روزا اپايدىڭ قالاي تانىسقاندىعىمەن جالعاستىرساق. بۇل تۋرالى كومپوزيتور ەسكەندىر حاسانعالييەۆ روزا باعلانوۆانى ەسكە الۋ كونسەرتىندە ايتىپ كەتكەن ەكەن.
«روزا اپايعا جاقىنداۋدىڭ ءوزى قيىن بولدى. ويتكەنى، ءبىز اۋىل بالالارى ۇيالشاق بولاتىنبىز، وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر. بىلاي، الىستان عانا سىيلاسىپ جۇرەمىز. ءالى ەسىمدە، مىنا «قازاق راديوسىندا» مەن مۋزىكالىق رەداكتور بولىپ قىزمەت ىستەدىم. راديودا «ەردەن اتايدىڭ ەرتەگىسى» دەگەن ەرتەگىنىڭ الدىندا ءبىر ءان ايتىلۋى كەرەك ەكەن. سول ءاندى جازۋ ماعان تاپسىرىلعان ەدى. ەندى العاشقى قادامىم، بۇل ءاندى كىمگە بەرسەم، ونى ويناقى قىلىپ كىم ايتا الادى دەپ ۇزاق ويلاندىم. وسىلايشا روزا اپاي ەسىمە ءتۇستى. شىركىن-اي، سول كىسى جاقسى كەلتىرەتىن ەدى دەپ ويلادىم. «كەل بالالار تۇرماڭدار، بىزدە قىزىق دۋمان بار»، – دەپ، ويناقتاتىپ اپامنىڭ ايتاتىنى، داۋسى، بەينەسى كوز الدىما كەلەدى. سوسىن، تاۋەكەل دەپ «قازاقكونسەرتكە» باردىم. كۇتىپ ءجۇرىپ، ماشينادان تۇسكەندە، «اپاي، سالەمەتسىز بە! مەن ەسكەندىر دەگەن ءىنىڭىز بولامىن. مىنا «قازاق راديوسىنىڭ» رەداكتورى ەدىم»، – دەدىم. سودان نە كەرەك، «ءيا، جانىم، اينالايىن» دەپ، بىردەن باۋىرىنا باسا باستادى. مەن دە ەركىنسىپ كەتتىم. «اپاي، مەنىڭ جازعان العاشقى تۋىندىمنىڭ ءبىرى ەدى، بالالارعا ارنالعان. سول ءبىر ءان ءسىزدىڭ داۋسىڭىزعا كەلەتىن ءتارىزدى» دەدىم. ول كىسى بولسا، «ءجۇر، اينالايىن، كورەيىن» دەپ، ءبىر كلاسقا اپارىپ، «كۇيساندىقتا ويناپ بەرشى» دەپ تىڭدادى. «مىناۋ مەنىڭ داۋسىما راسىمەن-اق لايىقتى ەكەن، ايتامىن» دەدى. سودان راديونىڭ ستۋدياسىنا كەلىپ جازدىردىق. وسىلايشا ءبىز تانىس بولدىق. كەيىننەن اپامىزبەن جاقسى ارالاسىپ كەتتىك. مەن جازعان بىرنەشە ءاندى ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىندادى. ول كىسى ماعان ونەردە ءاپكەلىك كومەگىن اياماعان ەدى»، – دەپتى ەسكەندىر حاسانعالييەۆ.
«ءوزىمدى حور قىزىنداي سەزىنەتىنمىن»
قازىرگى ۋاقىتتا جاڭاشا لەپپەن ايتىلىپ جۇرگەن «بارىنەن دە سەن سۇلۋ»، «ساۋلەم-اي»، «ىڭكارىم-اي»، «اقتاماق»، «سىر گ ۇلى» تۋىندىلارىن ءاۋ باستا روزا باعلانوۆا ورىنداعاندىقتان، اۋەنى ماڭگى ەسىمىزدە ساقتالدى. كەيىنگى جىلدارى ورتا بۋىن، جاس تولقىن ءوز ناقىشتارىنا كەلتىرىپ ورىنداپ جۇرگەنى كوڭىل قۋانتادى. بۇل دەگەنىمىز ەستى، ءماندى ولەڭدەردىڭ ءوشىپ قالماي، ۇرپاقتار اراسىندا ءوز جالعاسىن تاۋىپ جاتقاندىعىن كورسەتەدى.
ماعان روزا باعلانوۆانىڭ ورىنداۋىنداعى «اينالايىن» ءانى ەرەكشە قاتتى ۇنايدى. ەڭ العاش ءتىلىم شىعا باستاعاندا «اينالايىندى» ايتا باستاعان ەكەنمىن.
«جارقىن قۇشاق جايعان ايىم،
نيەتىڭە ساي بولايىن.
مەنى سۇيگەن جۇرەگىڭنىڭ
لۇپىلىنەن اينالايىن»، – دەپ، 4-5 جاسىمدا ءاننىڭ وسى ءبىر شۋماقتارىن تەبىرەنىپ ايتاتىن ەدىڭ دەپ اتا-انام كۇلە ەسكە الادى. راسىمەن-اق، قازىرگى ۋاقىتتا ءبىرىنشى ەسىمە وسى اۋەن ورالادى. ءاننىڭ سوزدەرىنە كوز جۇگىرتسەم، عاشىق جاننىڭ جان تەبىرەنتەر سوزدەرى شەبەر ايتىلادى. وسىندايدا ءان ارقىلى ماحابباتتىڭ ۇشقىنىن نازىك، تازا كۇيدە جەتكىزسەڭىز، قاي زاماندا بولماسىن، ول ەشقاشان وشپەيتىندىگىنە كوزىمىز جەتەدى. تەك لاۋلاپ، جاندانىپ، جاڭارا بەرەدى. ونەر قۇدىرەتى دەگەن، مىنە، وسى بولار! سوۆەت وداعى كەزىندە قازاق قىزدارىنىڭ جارقىن بەينەسىن قالىپتاستىرعان روزا باعلانوۆا ونەر جولىندا ۇلتتىق كيىمدەرىمىزدى دە اسپەتتەپ ءجۇردى.
ءانشى بۋداپەشتكە بارعاندا، ۇلبىرەگەن ءدۇريا جىبەكتەن تىگىلگەن كويلەك كيىپ، ءاننىڭ اۋەنىمەن قوزعالعان سايىن، كويلەك مايدا سامال سوققانداي تەربەلگەنى ايتىلىپ جاتادى. وسى ءبىر ساپاردا قالاي كيىنگەندىگى جايلى ءانشى ءوز سۇحباتىندا بىلاي دەپ ايتقان ەكەن: «بەلدىڭ قىنالىپ كەلگەن تۇسىنا كەمەر بەلدىك تاقتىم. بەلدىك تازا كۇمىستەن جاسالىپ، التىنمەن اپتالعان. سول بىركيەر كويلەكتى كيگەندە، قۋىرشاقتاي بولىپ جايناپ شىعا كەلەتىنمىن. باسىمدا ۇكىلەنگەن بارقىتتان تىككەن تاقيا. تاقيا نەبىر اسىل تاس، الۋان مارجانمەن كومكەرىلگەن. شاعىن قىزىل پۇلىشتەن تىگىلگەن قامزول. كويلەك اشىق سارعىش، قىزىل قامزول. قامزولدىڭ ەكى ءوڭىرىن جيەكتەي جۇرگىزىلگەن اشەكەي قىمبات تاستارمەن ويۋلانىپ، جىبەك كەستەمەن ايشىقتالعان. وسى كيىمدە ءوزىمدى حور قىزىنداي سەزىنەتىنمىن. ءبىر ماقتانىش سەزىمى مەنىڭ كوڭىلىمدى شارىقتاتا جونەلتەتىن»، – دەپتى.
قۇلاعىمىزدا اسەم داۋسى، كوزىمىزدە ۇلبىرەگەن ەرجۇرەك بەينەسى قالىپتاسقان اپامىز ءبىزدىڭ جادىمىزدا ماڭگى ساقتالادى. الاشتىڭ اقماڭدايلى ارۋى اتانعان روزا باعلانوۆا ونەر مايدانىندا وشپەس ءىز قالدىردى.